«xo‘jayin»
ning ko‘nglini topish-
ga qaratilgan bo‘lsa, bu butun korxona va unda ishlaydigan yuzlab,
minglab kishilar uchun yomon oqibatlar bilan tugallanishi mumkin.
Buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotining
sotsiologiya fani
bilan aloqadorligi xilma-xildir. Masalan, asosiy axborotdan foydalanuv-
28
chilarning ma’lumot darajasini hisobga olmasdan, buxgalterlik faoliya-
tiga qandaydir me’yorlar va talablarni kiritish, bunday me’yorlarning
amalga oshirilishi va rioya qilinishida katta qiyinchiliklarni keltirib
chiqarishi mumkin va keltirib chiqarmoqda ham. Shuning uchun hozirgi
kunda «Aholining hisob savodxonligi» to‘g‘risidagi masala dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda. So‘nggi vaqtlarda tez-tez ko‘zga tashlanadigan
va eshitiladigan «mulkdorlar sinfi», «aksiyadorlar», «tadbirkorlarning
keng qatlami» kabi tushunchalar, ushbu «mulkdorlar», «aksiyadorlar»,
«tadbirkorlarning» o‘zlari «o‘z» korxonasining balansini tushunmas
ekan, korxona rahbari esa o‘z buxgalteri bilan teng darajada va bitta
tilda, ya’ni «biznes tilida» gaplasha olmas ekan, ular quruq gapligicha
qoladi.
Agar gumanitar profildagi boshqa fanlar to‘g‘risida so‘z yuri-
tiladigan bo‘lsa, buxgalteriya hisobining
til to‘g‘risidagi fanlar
bilan
o‘zaro ta’siri qiziqarlidir. Ayonki, buxgalteriya hisobi o‘zining
mohiyatiga ko‘ra aniq ta’riflangan, o‘zaro muvofiqlashtirilgan va eng
muhimi har xil talqin qilinmaydigan tushuncha va ta’riflarni talab qiladi.
Bu yerda turlicha talqin etiladigan noaniq atamalardan foydalanish
mumkin emas. Shuning uchun ham ushbu darslikda
har bir bobning
boshida tayanch atamalar va tushunchalar ta’rifi berilgan
. Buxgalterlik
tilining shakllanishi jarayonida judayam o‘ziga xos tarixiy musobaqa
bo‘lib o‘tgan. Eng rivojlangan, hozirgi zamon talablariga javob beradi-
gan hisob tizimini yaratgan mamlakatlar, boshqa mamlakatlarni, nafaqat
ushbu tizimning elementlari bilan, balki o‘z tilidagi atama va
tushunchalari bilan ham boyitgan. Hozirgi kunda milliy buxgalteriya
tizimida qo‘llanilayotgan italyan, eski lotin, grek va rus atamalarining
uchrashi tasodif emas. Fan nomining o‘zi ham nemis tilidan kelib
chiqqan bo‘lib,
Buchholter
– aynan tarjimasi
«das buch»-
kitob,
«holter»
–tutuvchi, yurituvchi ma’nolarini bildiradi.
Buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotining rivojlanishida
mantiq
fanining roli ham beqiyos ulkandir. Buxgalteriya hisobi umumiy
tizimining har bir elementi mazkur tizimga qat’iy mantiqiy talablar
bajarilgandagina mavjud bo‘lishi va kiritilishi mumkin. Mos ravishda,
hisobdagi har bir operatsiya, har bir buxgalteriya provodkasigacha,
tizimdagi umumiy mantiqqa bo‘ysunadi va ayni paytda aks ettirila-
yotgan xo‘jalik muomalasi mantig‘iga asoslanadi.
Buxgalteriya hisobi va kredit fanlarining o‘zaro aloqadorligi,
so‘nggisining funksiyalarida ochib beriladi. Kreditning
qayta taqsimlash
va
nazorat funksiyalari
vaqtinchalik bo‘sh turgan pul mablag‘larini
29
to‘plash va ularni ehtiyojga ko‘ra xo‘jalik yurituvchi subyektlarga
ma’lum shartlar asosida berishni nazarda tutadi.
Nazorat funksiyasi kredit berish undan foydalanish va qaytarilish
vaqtida so‘m bilan nazorat qilish orqali amalga oshiriladi. Buxgalteriya
hisobi shu munosabat bilan kredit resurslarining olinishi, ishlatilishi va
o‘z vaqtida qaytarilishi ustidan nazoratni muntazam ravishda ta’minlashi
lozim.
Menejment
va
marketing
kabi zamonaviy fanlar predmetining
mazmunini tushuntirishda ham buxgalteriya hisobi muhim ahamiyat
kasb etadi. Chunki xo‘jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoliyati-
ning barcha sohalarida ma’muriyat faqat hisob axborotlaridan foydalan-
gan holdagina asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilishi mumkin.
Boshqaruv organlaridan chiqayotgan uzviy (qaytma) aloqa, ta’mi-
not, ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonlarini boshqarish bo‘yicha
qabul qilinadigan qarorlarga aynan mos hisob axborotlariga keyinchalik
ishlov berish va guruhlash yo‘lida birlamchi asos hisoblanadi.
Bunday o‘zaro kirishish va o‘zaro ta’sir ko‘rsatish turli xo‘jalik
yurituvchi subyektlarda xodimlarga rahbarlik qilishga oid faoliyat turi
sifatida menejmentning asosiy funksiyasini aniq amalga oshirishga
imkon beradi. Marketingga ham, sotish sohasida ma’lum natijalarga
erishish uchun yo‘naltirilgan boshqaruv faoliyatiga tizimli yondashuv
sifatida ko‘rib chiqib, shunday xulosa qilish mumkin. Buxgalteriya hiso-
bi statistikaning umumiy nazariyasi fanidan ijtimoiy-ommaviy hodisa-
larni o‘rganishning umumuslubiy ko‘rsatkichlar yordamida, ushbu
ko‘rsatkichlarning boshqaruv talablariga javob beradigan guruhlash
usullaridan foydalanadi. Ayni vaqtda statistika organlari ushbu hodisa-
larni o‘rganishda o‘zining maxsus usullarini (kuzatish, qayta ro‘yxat
qilish va hokazolarni) qo‘llash bilan birga joriy buxgalteriya hisobi va
hisoboti ko‘rsatkichlaridan ham keng foydalanadi. Bular iqtisodiyot
sohasidagi mamlakat, mintaqa va viloyatlar bo‘yicha rivojlantirish
dasturlarining bajarilishi, milliy boylikning o‘sishi, ayrim tarmoqlarning
rivojlanish sur’atlari va proporsiyalari kabilardir.
Buxgalteriya hisobi fani matematik va tabiiy-ilmiy fanlar
bloki
bilan ham chambarchas bog‘liq. Bu bog‘liqlik tarixan shakllangan
bo‘lib, buxgalteriya hisobining fan sifatida vujudga kelishida amaliy
matematika muhim rol o‘ynagan. Buxgalteriya hisobi o‘zining ajralib
turuvchi belgisi –
aniqlikni
aynan matematikadan olgan. Hisob vaqt
o‘tishi bilan oddiy arifmetik hisoblash amallaridan differensial va
integral hisoblashlar, to‘plam nazariyasi va boshqalar kabi oliy
30
matematikaning ayrim bo‘limlari – matematik statistika, matematik
dasturlash va boshqalarda qo‘llaniladigan darajaga yetib kelgan.
Buxgalteriya hisobida schotlar o‘zaro bog‘liqligining matritsali modeli-
dan keng foydalaniladi. Matematik mantiq elementlariga tayangan holda
buxgalteriya hisobida schotlar o‘rtasidagi namunaviy o‘zaro bog‘liq-
liklarni ishlab chiqish imkoniyatlari yaratilgan. Darhaqiqat, “
Hech bir
fan matematikalashmay takomiliga yeta olmaydi
” (
Leonardo Da
Vinchi
).
EHMdan foydalanish sharoitida buxgalteriya hisobining ushbu
imkoniyatlari hisob jarayonlarining algoritmlarini ishlab chiqish yo‘li
bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun buxgalteriya hisobi kompyuter
tizimida qo‘llaniladigan metodologik usullar va amallarga tayanishi,
buxgalter esa hisoblash matematikasi, algoritmlar nazariyasi va dastur-
lashning eng ko‘p tarqalgan tillarini bilishi lozim. Buxgalteriya hisobi va
boshqa fanlarga xos bo‘lgan ayrim xususiyatlarning bunday tarzda
o‘zaro bir-birlariga o‘tishi, faqat hisob axborotlariga ishlov berish
texnologiyasinigina o‘zgartirib, uni xo‘jalik muomalalarining sodir
bo‘lish vaqtiga yaqinlashtiradi. Buxgalteriya hisobining metodologik
tamoyillariga esa ta’sir ko‘rsatmaydi.
Buxgalteriya hisobi boshqa fanlarning bir qator xususiyatlarini
o‘ziga olib, o‘z navbatida nafaqat ulardan bir qanchalariga o‘zining
tavsifli belgilarini bergan, balki undan yangi, hosilaviy, maxsus fanlar-
ning paydo bo‘lishiga ham asos solgan. Jumladan, sud-buxgalteriya
ekspertizasi, audit, iqtisodiy tahlil nazariyasi, xo‘jalik faoliyatining
iqtisodiy tahlili, iqtisodiy matematik usullar va modellashtirish. Ushbu
fanlarning predmeti bo‘lib, barcha tashkiliy-huquqiy shakldagi xo‘jalik
yurituvchi subyektlarda kechadigan xo‘jalik jarayonlarining har xil
jihatlari, ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik va yakuniy moliyaviy natija
kabilar hisoblanadi.
Audit – auditorlik tashkiloti tomonidan korxona moliyaviy hisobo-
tining yoki u bilan bog‘liq axborotlarning ushbu hisobot yoki axborotlar
qonun va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiqlik darajasi to‘g‘risida
xulosa chiqarish maqsadida tadqiq qilishdir.
Tahlil fanlari – iqtisodiy tahlil nazariyasi hamda iqtisodiy tahlil
boshqaruv jarayonining axborotlarni to‘plash va xo‘jalik yurituvchi
subyekt moliya-xo‘jalik faoliyatini rejalashtirish hamda ishlab chiqa-
rishni operativ tartibga solish bo‘yicha qarorlar qabul qilish o‘rtasidagi
oraliq bosqich hisoblanadi. Tahlil fanlarining keyinchalik tabaqalash-
tirilishi
boshqaruv va moliyaviy tahlil
fanlarini vujudga keltirdi.
|