R. I. Nurimbetov, S. I. Ahmedov
Yüklə 1,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
£
_ Xamai -xodim lam ing amaldagi soni k0M XsH, -xodim lam ing shtat bo‘yicha soni Qabul qilinuvchi qarorlarni baholash har bir boshqaruv bo‘g ‘inining eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Ammo bunday baholashni amalga oshirish juda qiyin. Uni boshqa yondosh ko'rsatkichlar orqali bilvosita amalga oshirish mumkin. Bajarilgan qarorlar soni (S4) shunday ko'rsatkich hisoblanadi. Qarorlaming bajarilishi ko'rsatkichi amalda bajarilgan qarorlar sonining qabul qilingan qarorlaming umumiy soniga nisbati tarzida aniqlanadi: Bu erda, S h - qarorlaming bajarilish ko'rsatkichi, Qb - bajarilgan qarorlar ko'rsatkichi, Q - qabul qilingan qarorlar soni. Bozor iqtisodiyoti eng avvalo xodimlami ijtimoiy himoyalashga yo'naltirilgan boiishi lozim. Barcha korxonalar, mulkchilik shaklidan qat’i nazar, barcha xodimlariga havfsiz mehnat sharoitlarini yaratib berishi shart. Shuningdek, ular xodimning sog' lig' i va mehnat qobiliyati ga yetkazilgan zarar uchun belgilangan tartibda javobgar boiashilari kerak. Korxona o'z xodimlarining mehnat va maishiy sharoitlarini muntazam yaxshilab borishi, uy-joylar, tibbiyot muassasalari, sog'lomlashtirish va sport majmualari, madaniyat muassasalarini barpo etishi lozim. 7.4. IS H L A B C H IQ A R IS H M E N E J M E N T IN IN G S A M A R A D O R L I K O M I L L A R I Samaradorlik tushunchasining keng miqdordagi talqinlari mavjud, masalan: sam ara-bu yakun, faoliyat natijasi, unda samaradorlik kerakli natijaga erishishni ta’minlovchi samaraning resurslarga bo'l gan nisbatini tavsiflaydi. Samaradorlikni o'z navbatida ichki va tashqi samaradorlikka ajratish mumkin. Ichki samaradorlik-bu tejamkorlik (iqtisod qilish),ya’ni mavjud resurslami eng yaxshi (optimal)ravishda taqsimlash va foydalanish imkoniyatidir. Tashqi samaradorlik-tashkilotning maqsadlariga erishish daraja- sini belgilaydigan menejment natijasini bildiradi. Ishlab chiqarish samaradorligi firma yoki uning ishlab chiqarish bo'linmalari amal qilishining yakuniy natijasi bo'yicha aniqlanadi va tashkiliy-boshqaruv faoliyatining darajasini aks ettiradi. Yana shuni alohida ta ’kidlash joizki, «Ishlab chiqarish samaradorligi» tushunchasini «ishlab chiqarish boshqaruvi samaradorligi» tu- shunchasidan ajrata olish kerak. Ishlab chiqarish samaradorligi deganda yakuniy natijalarning qo‘llaniladigan yoki sarflangan resurslarga nisbati (munosabati), ya’ni ishlab chiqarish natijasi (samaradorligi) va xarajatlari, o ‘rtasidagi tafovut tushuniladi. Bu tushuncha ishlab chiqarish tartibining dinamik jarayoniga baho beradi va undagi sifat o ‘zgarishlarini aks ettiradi. Ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligi deganda bevosita boshqaruv jarayoni, boshqaruv faoliyati natijaviyligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, samaradorlikning umumiy maqsadi (g'oyasi) quyidagicha ifodalanishi mumkin: ishlab chiqarishni shunday takomillashtirish lozimki, bunda odamlar o‘zlarini qattiq urintirmasdan yuqori samaradorlik bilan ishlasin. Samaradorlik unumdorlik ko'rsatkichi sifatida natija bilan xarajatning o'zaro o'lchamli bo'lishini talab qiladi. Kcyingisi sifatida daromad faoliyatning so'nggi natijasi qaraladi, xarajat sifatida esa, asosiy ishlab chiqarish fondlari va aylanma vositalar ko'rib chiqiladi. Ammo natija-iqtisodiy tushuncha sifatida keng talqinga va ko'p shaklli ko'rinishga ega. Ishlab chiqarishda unumdorlik sotilgan mahsulot va uni tayyorlashga ketgan mehnat sarfini bildiradi. Ushbu ko'rsatkich tayyorlangan hamda sotilgan mahsulot va jonli, shuningdek mahsulotga aylantirilgan mehnat nisbati sifatida ham keltirilishi mumkin. Ushbu ko'rsatkich natijaviylikning oldingi ko'rsatkichlari elemcntini ham o'zida namoyon etishi mumkin. Shuningdek, mahsulot sotilishi hajmi mahsulotning sifati va uning hajmiga bog'liq. Hisob-kitobda ushbu mezonning foydalanilishi jonli va mahsulotga aylangan mehnat majmuasini tejamkorlik bilan bog'laydi. Samaradorlik va unumdorlik tushunchalari-sinonim tushun- chalardir. Unumdorlikda turib qolish-samarasizlikning asosiy sababidir. Samaradorlikni oshirish uchun ishlab chiqarishning ko'pgina omillarini hisobga olish zarur, ulardan eng asosiylari-bu sifat va raqobatbardoshlikdir. Unumdorlikning sifat va raqobatbardoshlik o'rtasidagi o'zaro bog'liqligi-samaradorlikning eng asosiy muammo- sidir. Samaradorlikni aniqlash va o'lchash usullarini qidirish, 94 samaradorlikni ta’minlovchi maqsadlar ro'yxatini belgilash va boshqalar shular jumlasidandir. Samaradorlikni unumdorlikning funksiyasi sifatida tahlil qilib, samaradorlik butun boshqaruv jarayonini inson resurslariga bevosita ishlab chiqarish jarayoni orqali ta’sir etish yordamida boshqaradi. Unumdorlik bevosita samaradorlik bilan va cheklangan resurslami mahsulotga yoki xizmatga aylantirishni tejash bilan bog‘liq. Ishlab chiqarishni boshqarishga e’tiborning oshganligi menejerdan unumdorlikni oshirishga e’tibor qaratishni talab etadi, chunki uning o ‘sishi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga va boshqa o'zaro bog'liq iqtisodiy omillar, ya’ni tashkilotning bozordagi holatidan to mahsulotining narxi va ishchilaming qoniqishigacha ijobiy ta’sir etadi; bozorlami, savdo hajmini, foydalilikni, raqobatbardoshlikni ko'paytiradi, solishtirma xarajatlami pasaytiradi. Sifat-samaradorlikning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Boshqaruvchilar birinchi navbatda ishlab chiqarishninig foydalilik darajasi va xarajatlar ko'rsatkichlariga o'z e’tiborini qaratadilar, rivojlangan tashkilotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, sifat- samara dorlikning eng muhim strategik elemcntidir. Mahsulotning yuqori sifati ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi, bozor talablariga to'liqroq mos keladi, mahsulotning iste’mol qadri (qiymati), tashkilotning qiyofasini, obrazini yaratadi. Tashqi muhit omillari ham samaradorlikka ta’sir etadi va bozordagi ahvolni saqlab qolish uchun boshqaruvchi ularning ta’sirini oldindan ko'ra bilishi va iloji boricha ularning ta’sirini bartaraf etishi lozim. Ularga quyidagilar kiradi: energoresurslaming qimmatligi, ekologiyaning buzilishiga ijtimoiy javobgarlik, mehnat muhofazasi, sog'liqni saqlash, inflyatsiya, soliqlar, xizmatlar sohasining o'sishi, jamiyatdagi ijtimoiy o'zgarishlar, xalqaro raqobat va boshqalar. Ichki muhit omillari-tashkilot faoliyatining unumdorligi va samaradorligini oshirishda asosiy vositadir. Har bir menejer shuni esida tutishi lozimki, raqobat bozorda yutiladi, tashkilotda esa yutqaziladi. Shuning uchun ishlab chiqarishni boshqarish tamoyillarini bilish boshqaruvchiga 95 tashkilotning hamma ichki muammolarini hal qilishga, ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga yordam beradi. 7 .5 . IS H L A B C H IQ A R IS H M E N E J M E N T IN I T A K O M IL L A S H T I R I S H Y O ‘ N A L I S H L A R I Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish resurslami o ‘zlashtirish borasidagi umumdavlat ahamiyatiga molik yirik muammolami hal qilish va respublikaning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish maqsadlaridan kelib chiqadi. Birinchidan, menejmentni takomillashtirish respublikani ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim muammolarini hal qilishga yordam berishi lozim. Bu agrosanoat kompleksi, yoqilg‘i-energetika, qurilish va ma’danli xom ashyo majmualari, sog‘liqni saqlash va ekologiya, informatika- mohiyat e ’tibori bilan iqtisodiyotning barcha muhim tarmoqlaridir. Respublikada yangi ishlab chiqarish sohalarini yaratish va eskilarini modemizatsiya qilish, yangi tcxnologiyalami joriy qilish bo'yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Bu esa boshqaruvni tashkil etishni takomillashtirishni talab qiladi. Tub bozor islohotlarini amalga oshirish davrida respublika iqtiso diyoti oldida turgan muhim vazifalardan biri tovar bozorini tez va samarali boyitish, import «injiqliklari»ga butkul bog'liqlikni tugatish hisoblanadi. Sanoat, qurilish va agrosanoat kompleksining tovar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarini rivojlantirish zarur. Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish aynan shu muammolami hal qilishga yo'naltirilishi lozim. Darvoqe, keskin tovar taqchilligi natijasida ishlab chiqarish innovatsiyalarga nisbatan ta’sirchanligini yo'qotishi mumkin. Bu holda korxonalar ishlab chiqarishni yangilamasdan ham bemalol faoliyat ko'rsata oladilar. Ishlab chiqarish menejmenti holati uni takomillashtirish choralarini kompleks ishlab chiqish, istiqbolli tashkiliy-iqtisodiy modelni ishlab chiqish zaruratini belgilaydi. Menejmentni tako millashtirish yo'nalishlari asoslab berilgan taqdirda harakatdagi 96 boshqaruv obyektida eng avvalo birinchi galda hal qilinishi lozim bo‘lgan vazifalar, «tor joylar» (boshqaruvning tezkorligini oshirish, qarorlarni muvofiqlashtirish, boshqaruv bo'yicha ko‘p mehnat talab qiladigan ishlami qisqartirish, tashkiliy tuzilma va boshqaruv usullarini takomillashtirish va h. k.) belgilanadi. Bu vazifalar asosida boshqaruvning dastlabki iqtisodiy-tashkiliy modeli yaratiladi. Aniq chora-tadbirlami ishlab chiqish uchun mavjud ishlab chiqarish menejmenti tahlil qilinadi va uning rivojlanish an’analari aniqlanadi. Shu asosda ko‘makchi va normativ materiallar (namunaviy shtat ro'yxatlari, axborot tuzilishi, tizimi, texnik jihozlash normasi va h. k.) hisobga olingan holda, ishlab chiqarish menejmentini rivojlantirishning kompleks loyihasi ishlab chiqiladi. Menejmentni takomillashtirish ham boshqaruvchi, ham boshqariluvchi tizimlami qamrab oladi. Boshqaruvchi tizimda menejmentni tashkil etishni takomillash- tirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi: 1. Boshqaruv funksiyalari va tashkiliy strukturani takomil lashtirish. 2. Boshqaruv texnikasi va texnologiyasi, boshqaruv apparatida ishni tashkil qilish. 3. Boshqaruv ishini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish. 4. Boshqaruvning axborot bazasi, ma’lumotlami ro'yxatga olish tizimi, ulami boshqaruv apparatiga uzatish shakl va usullarini takomillashtirish. 5. Qarorlarni tayyorlash, qabul qilish va ularning bajarilishini tashkil etish jarayonini takomillashtirish. 6. Boshqaruv ishining shart-sharoitlarini yaxshilash. 7. Boshqaruv apparati xodimlarining ish vaqtidan foydalanishini tartibga solish. 8. Boshqaruv usullarini tartibga solish. 9. Boshqaruv apparatidagi turli bo‘limlaming faoliyatini uyg'un- lashtirish. 10. Jamoada barqaror ijtimoiy-ruhiy muhitni yaratish va h. k. Korxona va tashkilot miqyosidagi ishlab chiqarishda boshqaruv samaradorligini oshirish bir-biri bilan aloqador boshqa tushuncha va tavsiflar (xarakterlar) turlari bilan ham bog‘liq. Boshqaruvni baholashda qo‘llaniladigan eng ko‘p tarqalgan tavsiflar quyidagilar hisoblanadi: - tezkorlik, ya’ni boshqaruvdagi hatti-harakatlaming ishlab chiqarish maqsadlari, vazifalari va ehtiyojlari bilan muvofiqligi; - oqilonalik (ratsionallik), yoki boshqaruvni takomillashtirish, ya’ni uning ishlab chiqarish va boshqaruvning tashkiliy jihatdan yuqori hamjihatligini ta’minlash qobiliyati, bu esa markazlashtirish, ixtisoslashtirish va boshqaruv faoliyatining boshqa tashkiliy jihatlarida namoyon bo'ladi; - tejamlilik, yoki boshqariladigan obyektga nisbatan mehnat, moddiy va moliyaviy resurslaming eng kam xarajat bilan ta’sir ko'rsatish qobiliyatini ifodalaydigan boshqaruv natijaviyligi. Korxonani boshqarish sifati mehnat unumdorligiga ta’sir ko'rsatuvchi eng muhim omil hisoblanadi. Korxona samarali ishlashi uchun boshqarish tizimlarini takomillashtirish zarur. Kuchli raqobat sharoitida rahbariyat kechagi optimal qarorlar bugun keraksiz bo‘lib qolishi mumkinligini anglashi lozim. Korxona miqyosida ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish maqsadida joriy qilingan tadbirlar samaradorligini belgilash quyidagicha amalga oshirilishi. Boshqarishni takomillashtirish tadbirlari boshqaruv devonini qisqartirish, uning tashkiliy tarkibini ixchamlashtirish va ishlab chiqarish hajmini ko'paytirish imkoniyatini beradi. Bu natijalarga erishilganlik darajasi quyidagi ko'rsatkichlarda o'z aksini topadi. • yillik iqtisodiy samara; • mehnat unumdorligining o'sishi; • qo'shimcha sarflangan kapital qo'yilmani qoplash muddati. Boshqaruv devonining qisqarishi oqibatida ish haqi fondi tejaladi. Bu esa o'z navbatida mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi. ? ; = V H* О Ч /Ю 0 ) Bu erda: 7 ^ -tejalg an ish haqi; 7^-qisqartiriladigan boshqaruv devoni xodimlari soni; IH4-boshqaruv devonida band bo ‘lgan xodimlaming o ‘rtacha ish haqi; S - ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar foizi. Joriy qilingan tadbirlar natijasida ishlab chiqarilgan jami mahsulot tannarxi quyidagicha hisoblanadi: Yüklə 1,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|