Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

BOSHQA ORGANLARNING ICHKI SEKRETORLIK FAOLIYATI
Prostaglandinlar. Dastlab jinsiy bezlarda topilganligi uchun bu 
moddalaming hosil bo‘lish joyi faqat prostata bezi deb taxmin qilingan va 
ularga ana shunday nom berilgan. Hozirgacha to‘rta (A, V, E va G) 
guruhga kiradigan 14 xil prostataglandinlar ma’lum. Bu moddalar o‘z 
tabiatiga ko‘ra to‘yinmagan yog‘ kislotalar bo‘lib, gormonlar qatoriga 
kiradi. Keyingi paytlarda prostataglandinlaming jinsiy bezlardan tashqari 
organizmdan olingan ko‘pchilik organ va to‘qimalarning ekstraktlarida 
ham bo‘lishi aniqlandi. Prostataglandinlaming ta’siri nihoyatda xilma- 
xildir. Jumladan, ularning ayrimlari hujayra fermentlariga ta’sir qilsa, 
ayrimlari qon bosimini oshiradi, boshqalari esa qon bosimini pasaytiradi. 
e (, 
£2
prostaglandinlar me’da shirasi ajralishini va ajraladigan shira 
kislotaligini pasaytiradi, ichaklar peristaltikasini jonlantirib, bronx va 
traxeya muskullarini bo‘shashtiradi. Prostoglandinlarning miqdori bilan 
spermadagi spermatozoidlarning soni o‘rtasida bog‘lanish bor.
Bulardan tashqari, organizmning xilma-xil organlaridagi maxsus 
hujayralar ham ichki sekretor faoliyatiga ega. Jumladan, buyrak yuksta 
moduleyar kompleksining mioneyroepitelial hujayralari renin degan 
biologik faol modda ajratadi. Renin aldosteronning hosil bo‘lishiga ijobiy 
ta’sir ko‘rsatib, u bilan birga organizmda suv va tuzlar almashinuvining 
boshqarilishida ishtirok etadi. Bundan tashqari u qon bosimini ko‘taradi, 
buyrakda qon aylanishining boshqarilishida qatnashadi.
ENDOKRIN BEZLAR FAOLIYATE4ING ASAB TIZIM
ORQALI BOSHQARILISHI
Organizmdagi endokrin bezlarining o‘zaro aloqasi asab tizimi orqali 
bajariladi va uning ishtirokida gormonlar organizmning funksiyalarini 
o ‘zgartiradi.
Ichki sekretsiya bezlarining deyarlik hammasi efferent vegetativ 
nervlar bilan juda yaxshi ta’minlangan va ularda retseptorlar yoki afferent 
tolalari uchlarini saqlaydi. Demak, ichki sekresiya bezlarining faoliyati 
reflektor holda o‘zgarishi mumkin. Retseptorlar mavjudligi tufayli bezlar 
reflekslar hosil bo‘lish maydoniga aylanishi mumkin.
Hayvonlarda o‘tkazilgan surunkali tajribalar asosida, aniqlanishicha 
endokrin bezlar (bo‘yrak usti, qalqonsimon va qalqonsimon bez oldi 
bezlari) funksiyalari, ulardagi retseptorlaming qo‘zg‘atilishi natijasida 
asab tizimiga tushayotgan efferent impulslari tufayli reflektor ravishda o‘z- 
o‘zini boshqaradi.
306

---

Endokrin bezlaridan chiqayotgan afferent impulslari 
h a m
skclct 
muskullarining funksional holatini reflektor holda o‘zgarishini chaqiradi. 
0 ‘z 
navbatida 
muskul 
faoliyati 
paytida 
proprioretseptorlaming 
qo‘zg‘atilishi adrenalinning giperglekimik ta’sirini kuchaytiradi va 
insulinning gipoglikimik ta’sirini pasaytiradi (motor-endokrin reflekslar, 
P.M.Kaplan, 1963).
Nerv tolalarining kesilishi va qo‘zg‘atilishi ichki sekretsiya 
bezlarining sekretorlik fimksiyasini jiddiy darajada o‘zgartiradi. Masalan, 
qorin nervining kesilishi, 
b o ‘y r a k
usti bezidan adrenalinning ajralishini 
kamaytiradi: depressorli nervlaming qo‘zg‘atilishi esa qalqonsimon va 
bo‘yrak usti bezlarining sekretorlik funksiyasini tezlashtiradi: qorin yoki 
adashgan nervlar uchlarini qo‘zg‘atilishi qonda me’da osti -bezining 
gormoni insulinni paydo bo‘lishi hisobiga qonda qandning miqdorini 
kgmayishiga olib keladi.
Vegetativ asab tizimining va ichki sekretsiya bezlarining o‘zaro 
bog‘liqligi:
1) ichki sekretsiya bezlarining funksiyasi vegetativ asab tizimining 
ta’siriga o‘xshash, 2) qator ichki, sekretsiya bezlarini vegetativ asab 
tizimining periferik organlari deb qarash mumkin, 3) gormonlar vegetativ 
asab tizimining funksional holatiga ta’sir qilishda namoyon bo‘ladi.