Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
CHEGARADAN CHIQQAN TORMOZLANISH
Bu tashqi tormozlanishning bir ko‘rinishi bo‘lib, shartli ta’sirot kuchi yoki ta’sir qilish muddati odatdagisidan haddan tashqari oshib ketganda kuzatiladi. Masalan, qo‘ng‘iroq chalinishiga so‘lak ajratish shartli refleksi hosil qilingan itga qo‘ng‘iroqni odatdagidan ancha kuchli yoki uzoq vaqt davomida chalsak, so‘lak ajralishi kuzatilmay qo‘yadi. Chunki asab hujayralarining qo‘zg‘alish normasi, chegarasi bor. Agarda qo‘zg‘alish shu normadan, chegaradan chiqib ketsa, tormozlanish paydo boMadi. Shartsiz tormozlanish tugma bo‘lib, po‘stloq bilan bir qatorda markaziy asab tizimsining qo‘yi qismlari uchun ham xos. Shartli tormozlanish faqatgina po‘stloqda kuzatiladi, sekinlik bilan paydo bo‘lib, uzoq vaqt davom etadi. Shartli refleks shartli ta’sirot bilan doimo bir zayilda mustahkamlanib turmasa, shartli tormozlanish paydo bo‘ladi. Bu vaqtda tormozlanish mustahkamlanmay qolgan shartli refleks markazining o ‘zida paydo bo‘ladi. Tormozlanish shartli refleksning o‘z markazida paydo bo‘lganligi tufayli, u ichki tormozlanish ham deyiladi. Shartli tormozlanishning to ‘rtta xili bor: 1. Shartli refleksning so‘nishi. Shartli refleks hosil qilingandan so‘ng shartli ta’sirot avvaldagiga nisbatan boshqacha qilib ta’sir ettirilsa va shu boshqacha ta’sirot shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlanmasa, shartli refleks sunib qoladi. Masalan, itda qo‘ng‘iroq chalinishiga so‘lak ajratish shartli refleks hosil qilingan boisin. Shu itda shartli refleks hosil qilinganda qo‘ng‘iroq qanday chalingan bo‘lsa, keyin ham shunday chalinib, bu 382 signal ozuqa bilan mustahkamlanib borilsa, so‘lak ajralib, shartli refleksi davom etaveradi Ammo qo‘n g ‘iroq o ‘zgartirilsa, masalan, avvaliga m a’lum vaqt surunkasiga chalinib, keyin esa bir necha marta o ‘zib-o‘zib chalinsa va qo‘ng‘iroqning shu tariqa takroriy chalinishi ozuqa berish bilan mustahkamlanmasa, ajraladigan so ia k tobora kamaya boradi va pirovardida mutlaqo ajralmay qo‘yadi, shartli refleks sunadi. Qo‘ng”iroq- ning boshqacha chalinishi ozuqa bilan mustahkamlanmaganligi tufayli avval qo‘zg‘algan shartii refleks markazi tormozlanadi. Lekin shunisi ham borki, shartli ta’sirotni ancha uzoq vaqtdan so‘ng yana aslida o‘z holida ta’sir ettirsak, shartli refleks tagin paydo bo‘ladi. Ayni paytda miya po‘stlog‘ining qo‘zg‘aluvchanligi ortib, refleks tormozdan tushadi. Shartli ta’sirot boshqa bir yot ta’sirot bilan birga barovar ta’sir ettirilganida ham refleks tormozdan chiqishi mumkin. Masalan, qo‘ng‘iroq ovoziga javoban so iak ajralmaydigan b o iib qolganida, qo‘ng‘iroq chalish bilan ravshan olov yoqsak, it yana so ia k ajrata boshlaydi. 2. Shartli ta ’sirotni differenciatsiyalash (tabaqalanishi). Hayvon, shartli ta’sirotni tabiatan unga juda yaqin turgan boshqa ta'sirotdan farq qila oladi. Shartli refleks hosil bo‘lgan hayvonda shartli ta’sirotga juda yaqin turgan boshqa ta’sirotlarga javoban ham dastlab, shartli reaksiya kuzatila beradi (shartli refleksning generalizatsiyasi). Ammo keyinchalik hayvon o ‘z shartli ta’sirotini unga yaqin turgan boshqa ta ’sirotdan farq qiladi. Masalan, itda metronomning 100 marta tebranishiga nisbatan so iak ajratish shartli refleksi hosil qilingan boisin. Dastavval, bu it metronomning 100 marta tebranishi bilan birga 90, 80, 85 marta tebranishlariga ham so ia k ajrata beradi. Boshqacha aytganda, dastlab shartli refleks generalizatsiyaga uchraydi. Keyinchalik, faqatgina metronomning 100 marta tebranishini ovqat bilan mustahkamlab, boshqa xilda tebranishlarini mustahkamlamasak, it metronomning 100 marta tebranishiga so ia k ajratib, boshqa tebranishlariga javoban so ia k ajratmay qo‘yadi, y a’ni metronomning 100 marta tebranishini - o ‘z shartli ta ’sirotini shunga uxshash boshqa ta’sirotlardan ajratib, differenciatsiyalab oladi. Differenciatsiyalaydigan tormozlanish asosida miya po‘stlog‘ining analiz faoliyati yotadi. Shunga ko‘ra, hayvon ta’sirotlami farqlaydi va unga nisbatan tegishli sur'atga javob beradi. 3. Shartli tormoz. Muayyan shartli ta’sirot shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlansa-yu, shu shartsiz ta ’sirot bilan boshqa ta’sirotning kombinatsiyasi (birgalashib ta ’sir qilishi) shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlanmasa, shartli tormoz hosil boiadi. Masalan, A shartli ta’sirotga nisbatan shartli refleks hosil qilingan deb faraz qilaylik. Shartli 383 refleks to ‘la hosil bo‘lgandan keyin, aw allari A ta’sirot (masalan, qo‘ng‘iroq ovozi) ning o ‘ziga shuningdek uning boshqa, masalan, В ta’sirot (masalan, metronom ovozi) bilan qushilganiga (kombinatsiyasiga) ham shartli reaksiya yuz beraveradi. Ammo keyinchalik A ta’sirotning o ‘zi shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlanib, uning В ta’siroti bilan kombinatsiyasi (A+B) mustahkamlanmasa, shartli reaksiya faqat A ta ’sirotga javoban yuzaga chiqadi va A+B kombinatsiyasiga javoban yuzaga chiqmay qo‘yadi. Shartli tormoz deb ana shunga aytiladi. Shartli tormoz tufayli hayvon birmuncha uxshash va uzgacha ta’sirotlami analiz qiladi va bir-biridan ajratadi. Qo‘shimcha ta’sirot shartli ta’sirot bilan qushilib, bir vaqtda ta’sir qilgaridagina shartli tormoz paydo bo'ladi. Agar qo'shimcha ta’sirot shartli ta’sirotdan bir oz oldin ta’sir qildirilsa, qo‘shimcha ta’sirotga javoban ikkinchi tartibli shartli refleks hosil bo‘lib qolishi mumkin. 4. Shartli refleksning kechikishi. Shartli ta ’sirot bilan shartsiz ta’sirot ta’siri o ‘rtasida ozmi-ko‘pmi vaqt o ‘tsa, bunda shartli refleks birmuncha kechikadi. Masalan, chiroq yoqilishiga nisbatan so‘lak ajratish shartli refleksi hosil qilingan hayvonda chiroq yoqilishi bilan ozuqa berish o‘rtasida juda oz vaqt (1-5 sekund) o ‘tsa, chiroq yoqilishi bilanoq darrov so‘lak ajralaveradi. Ammo chiroq yoqilishi bilan ozuqaning berilishi o'rtasida ko‘proq vaqt (2-3 minut) o ‘tsa, keyinchalik chiroq yoqilishi bilan so‘lak ajralishi o ‘rtasida ham ko‘proq vaqt (2-3 minut) o ‘tadigan bo‘lib qoladi. Bu vaqtda shartli ta’sirot shartli refleks markazini dastlab tormozlaydi, so‘ngra qo‘zg‘atadi. Shartli tormozlanish organizm uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega. Shartli tormozlanish boim aganida edi, organizm shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlanmagan, ammo shartli ta’sirot bo‘la oladigan har qanday signallarga ham ortiqcha, keraksiz reaksiyalar bilan javob beraverar edi. Tormozlanish tufayli organizm faqatgina shartsiz ta’sirot bilan mustahkamlanadigan, o ‘zi uchun zarur reaksiyalami vujudga keltiradi va shunday qilib, tashqi muhitga mukammalroq moslashadi. Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|