Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

ANALIZ ATORLARNI TEKSHIRISH USULLARI
Analizatorlar faoliyatini o‘rganishda shartli reflekslar usulidan keng 
foydalaniladi. Hayvonlaming sezgi organlariga kuchi, xili, sifati jihatidan 
turlicha b o igan ta’sirotlami ta’sir ettirib, turli-tuman shartli reflekslarni 
hosil qilsa boiadi. Shunday qilib, turli analizatorlarning har xil 
ta’sirotlarga munosabati, ta’sirotlami bir-biridan nechogli farq qila olishi, 
defferenciatsiya qila olishi to‘g ‘risida tegishlicha fikrga kelish imkoniyati 
tugiladi. Keyingi vaqtlarda analizatorlar faoliyatini 
o ‘rganishda turli- 
tuman elektrofiziologik usullar tobora keng qoilanilmoqda. Buning uchun 
tegishli asboblar yordamida retseptor apparatga kuchi, sifati, xossalari, 
tabiati jihatidan turlicha ta’sirotlar berilib, o‘sha retseptorga, markazga 
intiluvchi nervda, markaziy asab tizimi va uning oliy qismi - bosh miya 
yarim sharlari po‘stlog‘ining turli qismlarida kuzatiladigan 
faoliyat 
potensiallari, ularning o ‘ziga xos xususiyatiari o‘rganilmoqda. Shu tariqa 
ta’sirotning kuchi, sifati, xili va xarakteri bilan bu potenciallar o ‘rtasidagi 
munosabatlar qayd qilinib, tegishli analizator faoliyati to‘g ‘risida xulosa 
chiqarilmoqda.
400

---

KO‘RISH ANALIZATORI
Ko‘rish uchun tashqi muhitdan kelayotgan yorug‘lik to‘lqinlari ko‘z 
orqali o ‘tib, markaziy asab tizimiga uzatilishi lozim. Binobarin, ko‘z 
ko‘rish analizatorining eng muhim qismi, retseptor apparatidir.Odam va 
hayvonlaming yorug‘lik ta’sirotlarini sezish qobiliyati evolyutsiya 
jarayonida paydo bo'lib, rivojlanib borgan. Umuman, hayvonot olamining 
qariyib hamma vakillari u yoki bu darajada yorug‘likni sezish xususiyatiga 
egadir. Past taraqqiy etgan tuban hayvonlaming ko‘pchilik vakillari 
yorug‘likni butun tanasining yuzasi bilan sezadi. Bular tanasining yuzasida 
yorug‘likni sezadigan pigmentli maxsus hujayralar tarqalgan bo‘ladi. Eng 
sodda ko‘zsimon tuzilma dastlab, xivchinlilarda, birmuncha murakkab 
ko‘z esa, bug‘im oyoqlilarda paydo bo‘lgan. Sut emizuvchi hayvonlamirtg 
ko‘rish analizatori, jumladan ko‘zi misli ko‘rilmagan darajada yaxshi 
taraqqiy etgan va yorug‘likni qabul qiladigan, sezadigan eng mukammal 
organga aylangan. Ko‘rish organizm uchun benihoya katta ahamiyatga 
ega. Ko‘rish tufayliodam va hayvonlar hayvonlar moddiy dunyodagi 
narsalar, ulaming shakllari, ranglari, holatlari, o‘zaro olgan o ‘rinlari, 
munosabatlari to‘g‘risida tasaw ur hosil qiladi, natijada organizm ularga 
nisbatan eng qo‘lay vaziyatni egallaydi, muhitga moslashadi.
Ko‘zning tuzilishi.Odam va hayvonlaming ko‘zi o‘ziga xos tuzilish 
va funksional xususiyatlarga ega bo‘lib, bir necha qismlardan tashkil 
topgan, nihoyatda murakkab organdir. Ko‘z kalla suyagining ko‘z kosasi 
ichida joylashgan, u ko‘z soqqasi (olmasi) , ko‘ruv nervi va yordamchi 
himoya apparat (ko‘zning muskullari, fasciyalar, tomirlar va nervlardan) 
tashkil topgan. Ko‘z kosasi ko‘zni turli-tuman ta’sirlardan himoya qiladi. 
Ko‘z soqqasining kapsulasi va yadrosi bor. Yadrosi - suyuqlik, gavhar, va 
shishasimon tanaga bo‘linadi. Kapsulasi tashqi (oqsil parda), o ‘rta (tomirli) 
va ichki (to‘r) pardalardan iborat.
K o‘zning tashqi oqsil pardasi zich biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan, 
orqa tomonida ko‘mv nervi o ‘tadigan teshik bor; oldingi qismi kichikroq, 
tiniq, ammo juda egilgan bo‘lib, shox parda deyiladi. Ko‘zning o‘rtadagi 
tomirli pardasi tomirlar bilan yaxshi ta’minlangan, unda pigmentlar bor. 
Tomirli pardaning eng oldingi bo‘limi, y a’ni bevosita shox pardaning 
orqasida yotgan qismi pigmentga boy bo‘lib, rangdor parda yoki kamalak 
parda deyiladi. Kamalak pardaning o‘rtasida teshik bor, qorachiq deb 
shunga aytiladi. Kamalak pardaning orqasida ikki tomonlama qavariq 
linzaga uxshaydigan yasmiqsimon shakldagi ko‘z gavhari, uning orqasida 
esa shishasimon tana joylashgan. Shox parda bilan kamalak parda o ‘rtasida 
kichkinagina bo‘shliqi bor - bu - ko'zning oldingi kamerasidir; kamalak
401

---

parda bilan ko‘z gavhari o‘rtasida ham bo‘shliqi bor, ko‘zning keyingi 
kamerasi deb shunga aytiladi. Bu kameralar suvsimon suyuqlik bilan to ‘la 
bo‘ladi. Ko‘z gavharida tomirlar bo‘lmaganligi sababli u ana shu 
kameralardagi suyuqlik orqali oziqlanadi. Gavharda tomirlar yuqligining 
katta ahamiyati bor. Gavharda tomirlar bo‘lganida edi, uning tiniqligi 
bo‘zilib, ko‘rishga halaqit berar, oqibatda ko‘z xira tortib qolgan bulardi.
Ko‘zning tuzilishi (59-rasmda ko‘rsatilgan). Ko‘zning ichki uchinchi 
pardasi - to ‘r parda hamma pardalaridan ham muhimroq bo‘lib, ko‘zning 
butun ichki tomonini qoplagandir. Uning asosini tayanch hujayralar tashkil 
qiladi, bu hujayralar behad ko‘p sinaps boglari hosil qilib, o‘zaro tutashgan 
va ko‘z soqqasining bu pardasiga guyo to ‘rni eslatadigan tuzilish bergan, 
uning to‘r parda deb atalishiga ham sabab shu. To‘r parda bir necha 
qavatlarga boiinadi. Tashqi qavatida qora rangli fussin pigmenti bor 
epiteliy hujayralaridan tashkil topgan. Fussin nurlami yutib, narsalami 
aniqroq ko‘rishga yordam beradi. To‘r pardaning navbatdagi qavatida 
yorug‘likni sezuvchi hujayralar (fotoretseptorlar) - tayoqchalar va 
kolbachalar joylashgan. Bu pardaning ko‘rish jarayonida muhim o ‘rin 
egallashi ham unda ana shu hujayralarning borligiga bog‘liq.
49-rasm. Odam ko‘zining tuzilishi.