Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
-rasm. Yaqindan va uzoqdan ko'rish refraksiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
51-rasm. Yaqindan va uzoqdan ko'rish refraksiyasi.
Sferik aberratsiya. Bu anomaliya paytida ko‘zning markaziga tushgan nurlar chetrogiga tushgan nurlarga qaraganda kamroq sinadi. Oqibatda 407 nurlar to ‘r pardaning muayyan nuqtasida fokusga yigilmaydi. Shu tufayli narsalar xira ko‘rinadi. Xromatik aberratsiya. To‘r pardaning tegishli nuqtalarida to iq in uzunligi turlicha b o ig an nurlarning bir vaqtda fokusga to ‘planishi bilan xarakterlanadi. Bunda ham to‘r pardaga buyumlarning noaniq tasviri tushadi. Rang ko‘rish. Tabiatdagi deyarli hamma narsalaming o ‘ziga xos rangi bor. Ko‘zning o ‘sha narsalar rangini o ‘z holicha ko‘rishiga, ajrata olishiga rang ko‘rish deyiladi. Rang ko‘rish tufayli hayvonlar narsa va buyumlarni yaxshiroq ko radi. Bu esa hayvon hayotiga katta ahamiyatga ega. Chunki rang ko‘rish natijasida hayvonlar ozuqalami taniydi, g‘animlarini ajratadi. Rang ko‘rish layoqati hayvonlaming evolyutsion taraqqiyotida paydo b o iib , rivojlangan va takomillashgan. Zoologik silsilasining qo‘yi bosqichlarida turadigan ko‘pchilik hayvonlar (hasharotlar, baliqlar, baqalar va boshqalar) ham rang ko‘rishga qodir ekanligi tekshirishlar tufayli isbotlangan. Jumladan, asalarilaming to ‘rt, toshbaqalarning uch xil rangni ajrata olishi isbotlangan. Ammo past taraqqiy etgan hayvonlarda rang ko‘rish uncha takomiliga yetmagan. Shu sababli ular rangni ajratishda tez adashadi. Sut emizuvchilardan rang ko‘rish qoramolda, ayniqsa, otlarda yaxshi rivojlangan, boshqa qishloq xo‘jalik hayvonlari ham rangni yaxshi ajratadi, deb taxmin qilinadi. Otlar mavjud ranglaming hammasini, qoramollar esa to ‘rtasini - qizil, yashil, kuk va sariq ranglami payqay oladi. Rang ko‘rish m a’lum uzunlikdagi elektromagnit toiqinlar, ya’ni har xil nurlar ko‘zga, to ‘r pardaga tushganda yuzaga chiqadi. Masalan, ko‘zga to ‘shayotgan elektromagnit toiqinlari 620-760 mlmk (milli mikron uzunlikda b o is a narsa qizil, 510- 550 mlmk uzunlikda b o is a yashil, 480-510 mlmk uzunlikda boiganda esa kuk b o iib ko‘rinadi. Rang ko‘rishda to ‘r pardadagi kolbachalar ishtirok etadi. Rang ko‘rishni tushuntiradigan bir qancha nazariyalar bor. 1791 yili М. V. Lomonosov tomonidan maydonga qo‘yilgan, keyinchalik T. Jung va G.Gelmgoltslar asoslagan uch komponentli rang ko‘rish nazariyasi hozir ham qisman tan olinadi. Bu nazariyaga ko‘ra, to ‘r pardaga uch xil kolbachalar bor. Shu kolbachalaming har bir xilida m aiu m uzunlikdagi y orugiik nurlari ta’sirida parchalanadigan moddalar bor, jumladan, birinehi xil kolbachalarda qizil rangli, ikkinchi xil kolbachalarda yashil rangli, uchinchi xilida esa binafsha rangli nurlar ta ’sirida parchalanadigan moddalar boiadi. Istalgan rangdagi narsalardan kelayotgan nurlar birdaniga barcha kolbachalardagi moddalarga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq bu vaqtda hamma kolbachalardagi moddalar bir xilda parchalanmaydi. Shu 408 reaksiyalar tufayli hosil bo‘Igan qo‘zg‘alish kolbachalardaii ko n sh nervi orqali po‘stloqqa uzatiladi, po‘stloqda analiz va sintez qilinganidan so‘ng belgili rangni ko‘rish hissi paydo boiadi. Hozirgi vaqtda zamonaviy asboblar yordamida o ‘tkazilayotgan tekshirishlar uch komponentli nazariyaning ozmi-ko‘pmi to‘g‘riligidan darak bermoqda. Bu nazariyadan tashqari rang ko‘rishni tushuntirishga harakat qilib, boshqa nazariyalar ham yaratilganki, Bularni R. Granit, E. Gering, G. Xartrij va boshqalar ishlab chiqqan. Uch komponentli nazariya va hozirgacha m a’lum b o igan boshqa hamma nazariyalar rang ko‘rish jarayonining u yoki bu tomonlarini ozmi-ko‘pmi ochib bersa-da, ammo uning mohiyatini to ia tushuntirib bera olmaydi. Ikki ko‘z bilan (binokulyar) ko‘rish. Odatda buyum bir vaqtda ikki ko‘z bilan ko ‘rilganda uning tasviri har ikkala ko‘z to ‘r pardalarining simmetrik, bir-biriga mos nuqtalariga tushadi. Shu sababli u bitta b o iib ko'rinadi. Agarda buyum tasviri har ikkala ko‘z to ‘r pardasining bir-biriga nosimmetrik nuqtalarida tushganida edi, bu vaqtda u ikki ko‘zga alohida- alohida, ya’ni ikkita b o iib ko‘ringan bulardi. Binokulyar ko‘rish katta ahamiyatga ega. Ikki ko‘z bilan ko‘rilganda ko‘z o ‘tkirligi kuchayib, k o ‘rish maydoni kengayadi. Buyumlar to ia , atroflicha ko‘riladi, ulaming shakli, qancha masofada turganligi to ‘g ‘risida aniqroq tasavvur hosil boiadi. K o‘z adaptatsiyasi. K o'zning turli ravshanlikdagi yorugiikka moslashish xususiyatiga adaptatsiya deyiladi. Chunonchi, odam ravshan yorug‘ joydan qorongi joyga kirganida bir oz vaqt davomida dastlab hech narsani ko‘ra olmay turadi, ko‘zning ko‘rish qobiliyati bir oz vaqtdan so‘ng asta-sekin tiklanadi (qorongulik adaptatsiyasi). Shuningdek, qorongu joyda uzoq turilgandan keyin birdan yorugiikka chiqilganda ham dastlabki daqiqalar davomida ko‘z qamashadi, natijada narsalar aniq ko‘rilmaydi, ammo bunda ham ko‘zning aniq ko‘rish qobiliyati bir oz vaqtdan so‘ng tiklanadi (yorugiik adaptatsiyasi). Adaptatsiyaning kelib chiqishini tushuntirish fiziologiyadagi munozarali masalalardan biridir. Y orugiik adaptatsiyasining zaminida ko‘zning to‘r pardasidagi fotoretsep- torlarida yorugiikni sezuvchi moddalaming kamayishi va aksincha, qorongulik adaptatsiyasining zaminida yorugiikni sezuvchi moddalansing o ‘sha retseptorlarda ko‘payishi yotadi, deb hisoblanadi. Ammo keyingi paytlarda bu fikr m a’lum e'tirozlami tugdirmoqda. Hozir ko‘zning adaptatsiyasi retseptorlarda kechadigan jarayonlar bilan bir vaqtda marka ziy asab tizimiga ham b o g iiq deb hisoblanadi. Adaptatsiya paydo boiishiga shartli reflekslar hosil qilinganligi bu jarayonda po‘stloq ham 409 ishtirok etishidan darak beradi. Rang-tuslarga nisbatan ham adaptatsiya paydo boiadi. Rangli nurlarga javoban kelib chiqadigan adaptatsiyaga rang adaptatsiyasi deyiladi. Ko‘zning rang adaptatsiyasi uning rangli nurlarga o‘rganib qolib, keyin bu nurlarni yaxshi sezmaydigan holda tushishi bilan ifodalanadi. Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|