Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

HID SEZISH ANALIZATORI
Hid 
sezish 
analizatori 
filogenetik 
jihatdan 
eng 
qadimgi 
analizatorlardan bo‘lib,odam va hayvonlar uchun katta ahamiyatga egadir. 
Hid sezish analizatori turli is-hidlami bilish va ularni bir-biridan ajratish 
uchun xizmat qiladi. Odam va hayvonlarda hidni masofadan sezish aksari 
yaxshi rivojlangan, hayvon shu analizatori yordamida ozuqa topadi, 
g‘animi (dushmani) borligini sezadi, qarama-qarshi jinsdagi hayvonlarni 
ajratadi. 
Hidni yaxshi biladigan hayvonlar (deyarli barcha sut 
emizuvchilar) makrosmatiklar deyiladi. Qushlar 
odamlar, kitlar, 
maymunlar esa, hid bilishda makrosmatiklardan keyin turadi va 
mikrosmatiklar deb ataladi. Hid sezish analizatorining periferik retseptor 
qismi burun bo‘shlig‘ining yuqori qismida, g ‘alvirsimon suyakning ostida 
joylashgandir. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining hid bilish retseptorlari 
joylashgan yuzasi hid bilish soxasi deyiladi. Hid bilish hujayralari bipolyar 
bo‘lib, silindr shakldagi tayanch hujayralaming atrofida joylashadi, 
kattaligi 5-10 mikron keladi. Hid bilish hujayralarining yuzasida bir talay 
mayda tukchalar bor. Bu tukchalar hid bilish hujayralarining sezish 
yuzasini bir necha marta kengaytiradi. Burundagi hid sezuvchi bipolyar 
hujayralar aksonlarining hammasi o‘zaro birikib, 20 ga yaqin nerv 
tolachalarini hosil qiladi. Shu tolachalar g ‘a!virsimon suyakning
419

---

teshiklaridan o ‘tib, kalla suyagining ichiga kiradi va hid bilish traktining 
oldingi yugon qismiga boradi.
Shu yerdan ikkinchi neyron aksonlari chiqib, bodomsimon yadro 
bilan tutashadi. Bodomsimon yadrodan hid bilishning uchinchi neyroni 
boshlanadi, bu neyron bosh miya yarim sharlarining po‘stlog‘i bilan 
boglanadi.
60-rasm. Hid bilish analizatori.
1-burun bo‘shlig‘i; 2-hid bilish reseptorlari; 3-hid bilish a ’zosi.