Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7
2 3 1 2 -ras m . Y u r a k . 1 K i s s - F l y a k t u g u n i , 2 - A s h s h o f f - T o v a r t u g u n i , 3 - G i s o y o q c h a l a r i p u r k e n ’e f o la la r i Y u rak m u sk u li k o ‘n d a la n g ta r g ‘il m u sk u lla r q a to rig a k irad i, am m o y u ra k m u sk u lin in g to la la ri o ‘z aro m a x su s p ro to p la z m a tik k o ‘p rik c h a la r y o rd a m id a to 'ta s h ib . c h in u a s h ib k e tg a n b o 'lm a la m in g m u sk u li q o rin c h a la rn in g m u sk u lid a n m a x su s p a y h a lq a y o rd a m id a ajralg an b o 'lib , u la r faq a t G iss b o g 'la m i b ila n b ir-b irig a tu tash g an . B o 'lm a la m in g d e v o rig a q a ra g a n d a q o rin c h a la rn in g d ev o ri y a x sh i ta raq q iy ctgan, q alin ro q d ir. K o v a k v e n a la m in g o ‘n g y u ra k b o ‘lm asig a q u y ilish jo y id a h a lq a sim o n m u sk u lla rd a n tash k il to p g an s fm k te rsim o n tu z ilm a la r m av ju d . T u rli h a y v o n la r y u ra g in in g o g i r l i g i tu rlicliad ir. ju m la d a n , o tlard a y u ra k 89 tana o g 'irlig in in g tash k il qiladi. 13-rasm. Yurak ishining reflcctor boshqarilish chizmasi. 1-uzunchoq m iya , 2-adashgan nerv tolasi, 3 -n e rv bog'lari, 4 -o rq a m iyaning k o 'k rak sigm entlari, 5-yulduzchali boglar, 6 -sim p atik nerv tolasi. YURAK FAOLIYATINING FAZALARI. YL RAK KLAPANLARINING ROLI Y u ra k ritm ik ra v ish d a q isq a rib tu rad i va b u q o nni b o ‘lm a ch alard an q o rin c h a la rg a va q o rin c h a la rd a n q o n to m irla rig a h a y d alish in i t a ’m in ly d i h am d a arterial v a v e n o z tiz im la r o rasid ag i qon bosim i farqlarini k eltirib ch iq a ra d i, n a tija d a , q o n to m irla r b o ‘y la b h a ra k a tla n ad i. Y u ra k n in g q isq a rish fazasi - sisto la va b o ‘sh a sh ish fazasi - d ia sto la d eb b e lg ilan ad i. o 'r ta c h a 0 ,6 -1 % ini, q o ra m o lla rd a e sa 0 ,4 -0 ,6 % ni 1 4-rasm . I-Y u ra k sisfo la si II-Y uraj b iasfo lasi Y u ra k fa o liy a tin in g sik li b o 'lm a c h a la rn in g sisto lasi v a d iasto lasi va q o rin c h a la m in g sisto lasi va d ia sto la la rid a n ib o ratd ir. D a stla b sikl o ‘ng 90 b o ‘lmachaning qisqarishi bilan boshlanadi, keyinroq chap bo‘imachanmg qisqarishi boshlanadi. B o‘lmachalaming qisqarishi qorinchalarning qisqarishidan 0,1 s oldin boshlanadi. Bo‘lmachalaming sistolasi paytida qon o ‘ng bo‘lmachadan kovak venalarga qaytib tushxnaydi, chunki qisqarayotgan bo‘lmacha vena teshigini yopadi. Qorinchalar bu paytda bo‘shashgan bo‘ladi, shu sababli vena qoni ochiq uch tabaqali klapan orqali o ‘ng qorinchaga tushadi, o ‘pkadan tushgan arterial qon esa chap bo‘lmachadan ochiq turgan ikki tabaqali klapan orqali chap qorinchaga itariladi. Bu paytda aorta va o‘pka arteriyasidan qon qorinchalarga tushmaydi, chunki u yerdagi yarim oysimon klapanlar ushbu qon tomirlardagi qon bosimi bilan yopiladi. So‘ngra bo‘lmachalaming diastolasi boshlanadi va ulaming devorlarini bo‘shashiga qarab vena qoni bilan uning bo‘shlig‘i to‘ladi. B o‘lmachalarning sistolasi tamom bo‘lishi bilan qorinchalarning qisqarishi boshlanadi, aw alo qorinchalar muskul tolalarining bir qismi qisqaradi, ikkinchi qismi esa cho‘ziladi. Bu paytda qorinchalarning shakli o‘zgaradi, bosim esa aw algidek qoladi. Bor-yo‘g ‘i 0,05 s. yaqin vaqt davom etuvchi qorinchalami shaklini o ‘zgarishi asinxron qisqarish fazasi deb yuritiladi. Qorinchalarning barcha muskullari to‘lig‘icha qisqar- ganidan keyin uning bo‘shlig‘idagi bosim juda tez ortadi. Bu esa uch tabaqali va ikki tabaqali klapanlarini hamda bo‘lmachalardagi teshiklami yopilishini chaqiradi. Yarimoysimon klapanlar yopiq holda qoladi, chunki hali qorinchalardagi bosim aorta va o ‘pka arteriyasidagi bosimdan past bo‘ladi. Qorinchalarning muskulli devorlari tortishadi, lekin ulaming hajmi o ‘zgarmaydi va u yerdagi bosim aorta va o ‘pka arteriyasidagidan ortib klapanlar yopiq holda qoladi, chunki hali qorinchalardagi bosim aorta va o ‘pka arteriyasidagi bosimdan past bo‘ladi. Qorinchalarning muskulli devorlari tortishadi, lekin ulaming hajmi o‘zgarmaydi va u yerdagi bosim aorta va o ‘pka arteriyasidagidan ortib ketmaydigan bu faza izometrik qisqarish fazasi deyiladi. Uning davomiyligi bor-yo‘g ‘i 0,03 s tashkil etadi. Qorinchalarning izometrik qisqarishida bo‘lmachalardagi bosim ulaming diastolasi vaqtida nolgacha tushadi, hattoki manfiy bo‘lib qoladi, y a’ni atmosfera bosimidan ham past, shu sababli artrioventrikulyar klapanlar yopiq qoladi, arterial tomirlardagi qon oqimining orqaga qaytishi tufayli yarimoysimon klapanlar esa yopiladi. Asinxron va izometrik qisqarishlaming har ikki fazasi birgalikda qorinchalarning kuchlanish davrini tashkil etadi. Odamlarda aortaning yarimoysimon klapanlari chap qorinchadagi bosim 65-75 mm.sim.ust.teng bo‘lganida ochiladi, o ‘pka arteriyasining yarimoysimon klapanlari esa 91 o ‘ng bo‘lmachadagi bosim 5-12 mm.sim.ust.teng bo‘lganida ochiladi. Bu paytda qonning sistolik haydalish yoki haydash fazasi boshlanadi, qaysiki qorinchalardagi qon bosimi 0 , 10 - 0,12 s. mobaynida keskin ko‘tariladi (tez haydash), so‘ngra esa qorinchalardagi qonni kamayishiga qarab bosimni ko‘tarilishi to‘xtaydi va sistolaning oxirida 0,10-0,15 s mobaynida pasaya boshlaydi (sekinlashgan haydash). Yarimoysimon klapanlar ochilganidan keyin o ‘z hajmini o ‘zgartirib va kuchlanishni bir qismini qonni qon tomirlariga itarishi bo‘yicha ishni bajarish uchun qorinchalar qisqaradi (auksotanik qisqarish). Izometrik qisqarish vaqtida qorinchalarda bosim aorta va o ‘pka arteriyasidagidan yuqori bo‘ladi va bu esa yarimoysimon klapanlami ochish va avval tezlashgan va so‘ngra sekinlashgan haydash fazalarini, kelib chiqishini chaqiradi. Bu fazalardan keyin qorinchalarning favqulodda bo‘shashishi- diastolasi kuzatiladi. Chap qorinchadagidan aortadagi bosim yuqori bo‘ladi va shu sababli yarimoysimon klapanlar yopiladi. Qorinchalar diastolasining boshlanishi bilan yarimoysimon klapanlami yoyilishi orasidagi bor-yo‘g ‘i 0,04 s davom etadigan oraliq vaqt protodiastolik davr deb ataladi. Diastola davrida qorinchalar deyarlik 0,04 s mobaynida atrioventrikulyar va yarimoysimon klapanlar yopiqliq va u yerdagi bosim qon bilan to‘lgan bo‘lmachalardagi bosimdan tushib ketmagan paytida bo‘shashadi. Bu izometrik bo‘shashidir. Qorinchalarning diastolasi undagi bosimni nolgacha tushib ketishi bilan birga bajariladi. Qisqarishning boshlanishida qorinchalardagi bosimni keskin tushib ketishi va bo‘lmachalardagi bosimni ortishi ikki va uch tabaqali klapanlami ochadi. 0,08 s davom etadigan qorinchalarning qon bilan tezlashgan to'lish fazasi boshlanadi, so‘ngra qorinchalarning qon bilan to ‘lishi natijasida sekin-asta bosimni ortishi tufayli 0,16 s davom etuvchi sekinlashgan to‘lish fazasi boshlanadi va u kechikkan diastolik faza bilan to‘g ‘ri keladi. Odamlarda qorinchalar sistolasi 0,3 s, qorinchalar diastolasi -0,53 s, bo'lmachalar sistolasi - 0,11 s, bo‘lmachalar diastolasi -0,69 s.ga teng, odamlarda yurakning bir ish sikli o‘rtacha 0,8 s davom etadi. Ayrim paytlarda bo‘lmachalar va qorinchalarning umumiy diastolasining vaqti pauza deb ataladi. Odamlar va oliy darajada rivojlangan hayvonlar yuragi faoliyatida fiziologik sharoitda diastoladan tashqari hyech qanday pauza yo‘q, bu esa odamlar va oliy darajadagi hayvonlar yuragi faoliyatini sovuq qonlilar yurak faoliyatidan farqlaydi. 92 15-rasm. Qon aylanish tizimi. a—katta va kichik qon aynalish doiralari. 1-katta doiraning kapillyar to ‘ri; 2 - o‘pka doirasining kapillyar to‘ri; 3-aorta; 4—chap bo‘lma; 5-chap qorincha; 6-katta doiraning kapillyar to ‘ri; 7-katta doiraning kapillyar to‘ri; 8 -o ‘ng qorincha; 9 -o ‘ng bo‘lim; b-odam qon aylanishining umumiy tasviri; s-arteriya, vena va kapillyarlaming alohida tasviri: 1-arteriya; 2-kapillyar; 3-vena; D-kapillyarlaming tuzilishi. Otlarda yurak faoliyati tezlashganida bir yurak sikli o‘rtacha 0,7 s.ga teng, shundan bo‘lmachalar sistolasi 0,1, qorinchalamiki 0,25 s, yurakning umumiy sistolasi - 0,35 s davom etadi. M a’lumki, qorinchalar sistolasi paytida boMmachalar bo‘shashgan bo‘ladi, boim achalam ing bo‘shashishi 0,6 s. yoki yurakni bir ish siklini 90 % tashkil etadi, qorinchalarning bo‘shashi — 0,45 s yoki 60-65 %. Bunday uzoq davom etadigan bo‘shashish yurak muskullarining ish qobiliyatini tiklaydi. Yurak faoliyatini o ‘rganish usullari. Yurakning o ‘lchami ko‘krak qafasini urib ko‘rish y o ii bilan aniqlanadi (perkussiya). K o‘krak qafasidagi yurak ustiga qo‘yilgan barmoqlami, urgan paytda bug‘iq tovush 93 eshitiladi. Yurakning aniq o ‘lchami rentgen nurlari bilan ko‘krak qafasini yoritish yo‘li bilan aniqlanadi (rentgenografiya). Yurak o ‘lchamlari u cho‘zilganida o ‘zgaradi va uning muskullari yo‘g ‘onligiga bog‘liqdir. Sog‘lom odamlarda yurakning ikki xil toni (tovushi) eshitiladi va ulami eshitishga auskultasiya deyiladi. Yurakning birinchi toni (sistolik) - bo‘g ‘iq, past va cho‘ziq. Bu ton yuqoridan beshinchi chap qobirg‘alar orasidagi, emchak chizig‘idan ichkaridan bir barmoq darajada eshitiladi. Bu ton uch va ikki tabaqali klapanlaming ochilib-yopilishi va ularga tutashgan pay ipchalarining tortilishi hamda qorinchalar muskullarining qisqarishi tufayli yuzaga keladi. Ushbu ton qorinchalar sistolasi boshlanishida hosil bo‘ladi va 0,12 s davom etadi. Yurakning ikkinchi toni (diastolik) - aniq, baland va qisqa, u ikkinchi qobirg‘alararo darajasidagi to‘sh suyagidan eshitiladi. Bu ton qorinchalarning sistolasi qxirida yarimoysimon klapanlaming ochilib- yopilishi tufayli yuzaga keladi va 0,08 S.ga yaqin davom etadi. Yurak zarbi va kardiografiya. Yurak qorinchalari sistolasida u o‘zining ko‘krak qafasidagi o ‘z holatini o ‘zgartiradi. Uning asosi bir oz pastga tushadi, yurak o'zining katta tomirlari hisobiga chapdan o‘ngga yengil buriladi, uning muskullari taranglashadi va yurakning uchi ko‘krak qafasining beshinchi qobirg‘alari orasiga emchak chizig‘idan bir barmoq ich tomonga uriladi va ko‘krak qafasi devori biroz itariladi. Bu itarilishi zarba shaklida seziladi. Semiz odamlarda ko‘krak qafasining bu o ‘zgarishi juda kam seziladi va aksincha oriqroq odamlarda juda aniq bilinadi. Yurak bilan chaqirilgan bu o ‘zgarishni yozib olishga kardiografiya deyiladi, yozib olingan chizmaga esa kardiogramma deyiladi. Bu yurak ichidagi bosimni yozib olishga juda o ‘xshash. Yurakning faoliyat toklari va elektrokardiografiya. Yurakning faoliyat toki juda past, ya’ni voltning yuzdan va mingdan bir ulushicha kuchlanishiga ega bo‘lib, maxsus asboblar yordamida qayd qilish va yozib olish mumkin. Bu yozib olingan yozmaga elektrokardiogramma deyiladi. Yurak ko‘krak qafasida nesimmetrik holatda joylashganligi sababli tok liniyalari esa, yurakning asosidan chiquvchi o ‘ng qo‘lga berilsa, yurakni uchidan chiquvchi liniyasi chap qo‘lga beriladi. Yurakning faoliyat toklari uchun uchta bog‘lar bog‘lanadi; 1) o ‘ng va chap qo‘llardan, 2) o'ng qo‘l va chap oyoqdan; 3) chap-qo‘l va chap oyoqdan bog‘lab faoliyat toklari yozib olinadi. 94 Agarda bir vaqtda yurakning faoliyat toki va yurak kovaklaridagi bosim yozib olinsa, yurakning ishidagi fazalar qaysi tishgacha mos kelishini aniqlash mumkin. R tishcha yurak bo‘lmachalari sistolasi bilan Q;P;S;T - tishchalar esa qorinchalar sistolasi bilan bog‘liq ekanligini aniqlash qiyin emas. P - tishchasi har ikkala bo‘lmachalardagi biopotensiallaming algebraik yig‘indisining natijasidir. 0 ‘ng bo‘lmachaning qisqarishi P - tishchaning musbat yo‘nalishini chaqiradigan holat, P - tishchaning manfiy yo‘nalishini chaqiradigan chap bo'lmachaning qisqarishidan 20-30 ms erta yuz beradi. Biopotensiallarni turli yo‘nalishi tufayli R - tishcha uncha katta bo‘lmagan ko'rsatkichga ega bo‘ladi. Q - tishi doimiy emas, u faqatgina 3% tekshiriluvchida yozilishi mumkin. R - tishi doimiy ko‘rsatkich va baland. S - tishi ham doimiy emas. T - tishi ham nisbatan doimiy va R - tishning balandligini 1/3 qismini tashkil etadi. Elektro- kardiagrammaning tishlari miokarddagi moddalar almashinuvini aks ettiradi. Ular moddalar almashinuvining o ‘zgarishida, yurak asablarini qo‘zg‘alishini o‘zgarishida va uning ishi buzilishida o ‘zgaradi. A.F.Samoylovning aniqlashicha elektrokardiogramma organizmni individual xususiyatlariga, ko‘krak qafasidagi yurakni o ‘lchami va joylanishiga va uning funksional holatlariga bog‘liq ekan. Yurakning qisqarish chastotasi. Voyaga yetgan odamlarda yUrakning qisqarish soni bir minutda 70-75 marta. Ammo, sog‘lom odamlarda bu k o ‘rsatkichdan jiddiy farq qiladigan holatlari kam kuzatiladi (50 dan past va 100 dan yuqori). Yangi tug‘ilgan bolalarda yurakning qisqarish soni o ‘rtaclia 1 minutda. 120-140 marta yosh o ‘sishi bilan u kamaya boradi. Otlarda -3 0 45; sigirlarda-50-70, qo‘y va echkilarda -70-80, cho‘chqada bir daqiqada 60-80 marta. Ayollarda yurak urishi, erkaklarga nisbatan ko‘p va o ‘rtacha bir daqiqada 5-10 marta ortiq qisqaradi. Bir kecha-kunduz davomida, soat 8 dan 11,5 gacha eng yuqori, tinchlik paytida eng kam yurak urishi kunduz kuni soat 2 da kuzatilsa, kech soat 6-8 ga borib yangidan tezlashadi. Kechalari uyqu paytida yurakning qisqarish soni minutiga deyarlik 20 % ga kamayadi. Ko‘plab hayvonlarda yurak urish soni uning tirik vazniga, teskari proporsionaldir. Hayvon qancha kichik bo‘Isa, unda nisbatan moddalar almashinuvi yuqori bo‘ladi, demak, qon aylanishi shuncha jadaldir. 95 Bir xil yoshdagi tana o‘lchami katta bo‘lgan odamlarda yurak urishi siyrak bo‘ladi. Bo‘yi qancha uzun bo‘lsa bir xil yoshdagi odamlarda yurakni urishi siyrak bo‘ladi. Sog‘lom odamlarda yurak urish chastotasi reflektor yo‘l bilan atrof- muhit harorati ko‘tarilganida, ovqatlangandan keyin, hayajonlanganda (qo‘rqish, uyat, achchiqlanish va boshq.) va ayniqsa, jismoniy ish bajarganda ortadi. Ionlashtimvchi nurlanishning katta dozasi odamlarda qator kunlar mobaynida yurak urishini jiddiy darajada tezlashtiradi. 0 ‘pka arteriyasida bosim ortganida yurakni qisqarish soni kamayadi. Yurak ishi chastotasini o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatish xronotropli samara deb qayd qilinadi. Yurak urishi chastotasi keskin kamayganida kasallar terisi ostiga elektron tezlatgichlar tiqiladi, elektrodlar bilan o ‘tkazgichlar esa yurak muskullariga tiqiladi. Yurak urishini tezlashishi taxikardiya, kamayishi esa bradikardiya deb ataladi. Yurak ichidagi bosim. Qonning sistolik va minutlik hajmlari. Odamlarda yurakni sistolasi paytida bo‘lmachalarida bosim 5-8 mm.sim.ust., chap qorinchada esa 130-150 mm.sim.ust.teng bo‘ladi. 0 ‘ng qorinchadagi bosim, chap qorinchadagidan 2,5-3 barobar kam. Otlar va yirik shoxli hayvonlarda sistola paytida bosim, bo‘lmachalarda -10-30 mm.sim.ust, chap qorinchada -180-200 mm.sim. ust., o ‘ng qorinchada esa -7 0 mm.sim.ust.teng bo‘ladi. Har bir sistola paytida o ‘ng va chap qorinchalar bir xil miqdordagi qonni haydaydi. Bitta qorinchadan bir sistola paytida haydalgan qon miqdori sistolik hajm va bir minutdagisi esa minutlik hajm deb ataladi. Yurakning minutlik hajmi - bu sistolik hajm bir minutda yurak urishi chastotasining hosilidir. Tinch turgan paytda odamlaming sistolik hajmi 60-70 ml.ga teng, jismoniy mashqlar bajargan kishilarda esa 120-130 ml.ga teng. Minutlik hajm yurakning 1 minutda bajargan ishini ko‘rsatkichidir va bu ko‘rsatkich tinch holatda 3,5-5,0 l.ga teng. Sog‘lom odamlarda yosh o ‘tishi bilan yurakning minutlik hajmi kamaya boradi. Minutlik hajm jismoniy ish bajarganda va gavda qiziganda ortadi. Shuni hisobga olish kerakki, yurak o ‘zining har bir qisqarishida, odatda, minutlik hajmni aniqlashdagi miqdordan ko‘p qonni haydaydi, lekin aortaga haydalgan qonni bir qismi vena tomirlariga o ‘tib ketadi va o ‘ng bo‘lmachaga tushadi. Yurakning ishi va quw atini aniqlash. Yurak muskullari bajarayotgan ishi aw alo qonni aortaga chiqarib tashlash va ikkinchidan haydalgan 96 qonni tezligini hosil qilishga sarflanadi. Bu paytda qon tomirlarining devorlari cho‘ziladi va yurak qisqarish energiyasining bir qismi tomirlar devorlari bilan jamlanuvi potensial energiyaga aylanadi, qolgan qismi esa qonning harakatlanuvchi kinetik energiyasiga aylanadi. M a’lumki, yurak qonni haydagan paytda o‘lchami qon bosimiga teng bo‘lgan qarshilikni yengib o ‘tadi, demak, yurak m a’lum hajmdagi qonni qon bosimi balandligiga haydaydi. Shularga asosan, yurakning ishini quyidagi formula bilan hisoblash mumkin. pv W = PR + ------ 2g bu yerda W - ish; P - qon massasi; R-o‘rtacha qon bosimi; V - qonning oqish tezligi; g - erkin tushishining tezlanishi. Bizga m a’lum miqdorlami ushbu formulaga qo‘yib; R - minutlik hajm 5000 ml.ga teng; R - o ‘rtacha 200 sm.suv ustuniga teng bo‘lgan qon bosimi; V - 50 sm/s teng bo‘lgan qonning oqish tezligi; g - deyarlik 1000 sm/sm2 teng bo‘lgan erkin tushishning tezlashishi, natijada PR=5000-200=1000000 g.sm, yoki 10 kg.m/min., —- = 5QQ°(50 6250 g.sm= 0,00625 kg.m/min. olamiz. 2g 2100 ь b Shu narsa m a’lumki, yurakni chap qorinchasining qarshilikni yengib о ‘tishi uchun sarflanadigan ishi qonning harakatini tezlashtirish uchun sarflanadigan ishdan ancha yuqori. 0 ‘pka arteriyasidagi bosim 5 marta kam bo'lsada, o ‘ng qorincha qancha qon haydasa, chap qorincha ham shuncha miqdordagi qonni haydaydi. Shunda o‘ng qorincha uchun PR=2 kg.m/min; ^ — ni hisobga olmasa ham bo‘ladi. Demak, tinchlik paytida yurakni ishi 10+2=12 kG.m/min (117,6 Dj), 720 kG.m/soat (7056 Dj) 17280 kG./sut, (169344 Dj). ' Tinch turgan paytda 1 daqiqada yurakning quw ati 7,0 kVt, 1 soatda - 423,4 kVt va 1 kecha-kunduzda 10,1 MVt.ga tengdir. 97 16-rasm. Yurak toki yoki Elektro-kardiogramma tishchalarining yuzaga kelishini ko'rsatuvchi diagrammalar. 1-boim achalam ing qo‘zgalishi, II-atrioventrikulyar tugnlaming qo‘zgalishi, III-qorinchalar qo‘zgali shining boshlanishi. Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|