Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

YURAK MU SKULL ARININ G QON BILAN TA’MINLANISHI
Yurak odatda qon bilan toj tomirlari orqali ta’minlanadi. Yurakka 
qon ikkita toj arteriyalari bilan oqib keladi, ulardan biri, chap tomondagisi 
bilan yurakni katta qismini va Gis bog‘lamini qon bilan ta ’minlydi va u 
orqali barcha yurakni barcha toj tomiridan tushayotgan qonning deyarli 
70-80 
%
oqib o ‘tadi.
Yurak sistolasi paytida uning qon bilan ta’minlanishi kamayadi, bu 
paytda toj arteriyalariga kirib, yarimoysimon klapanlar bilan yopiladi. 
Qisqargan muskullar arteriyalami qisadi. Diastola paytida toj arteriyalariga
104

---

qon tushadi, aortaga quyilish joyida joylashgan - bu arteriyalannmg kinsh 
teshiklari yarimoysimon klapanlar bilan yopilmaydi.
Yurak qon bilan juda yaxshi ta’minlangan, unda skelet muskullariga 
nisbatan kapillyarlar 2 marta ko‘p. Tinch holatda toj arteriyalariga 
yurakning sistolik hajmini tashkil qiluvchi qonning 5-10 %i tushadi yoki 1 
daqiqada - 250-500 ml. Aortada qon bosimi qancha yuqori bo‘lsa toj 
tomirlariga shuncha ko‘p qon tushadi.
Yurakdan oqib ketayotgan vena qonining katta qismi o‘ng 
bo‘lmachaga tushadi.
YURAK FAOLIYATINING BOSHQARILISHI
Yurakning avtomatiya xususiyatiga ega ekanligi yuqorida qayd 
qilingan edi. Yurak xoh organizmda bo‘Ism, xoh organizmdan ajratib 
olingan bo'Isin o ‘tkazuvchi tizimining tegishli qismlarida hosil 
bo‘layotgan impulslar ta’sirida mustaqil ravishda ishlaydi. Ammo, bundan 
yurakka markaziy nerv tizimidan impulslar kelishining markaziy nerv 
tizimi va gumoral tizim tomonidan yurak faoliyatining boshqarilishining 
zaruriyati yo‘q degan m a’no kelib chiqmasligi kerak. Avtomatiya hodisasi 
organizm tinch, osoyishta holatda turgandagina yurak faoliyatini bir 
muncha 
boshqarib 
boradi, 
xalos, 
organizm 
nisbatan 
osoyishta 
turgandagina yurak faoliyatini to‘g ‘rilab turishi mumkin. Odatda, 
organizmda kechayotgan hayotiy jarayonlar doimo, uzluksiz ravishda 
o ‘zgarib turadigan tashqi muhitga moslashib o ‘zgarib boradi. Modomiki 
shunday ekan, organizmning qon bilan ta ’minlanishi turli sharoitlarda 
nisbatan buzilmay, bir xil bo‘lib turishi uchun yurak ham o ‘sha 
sharoitlarga qarab har xil tartibda ishlab turishi kerak. Yurak faoliyati 
markaziy nerv tizimi va gumoral tizimlar ishtiroki bilan organizm 
talablariga mos ravishda o‘zgarib, konkret sharoitlarga moslashib boradi. 
Yurak markaziy nerv tizimidan tegishli simpatik va adashgan nerv 
tolalarini oladi. Yurakka keladigan va uning faoliyatini boshqaradigan 
simpatik nerv tolalari orqa miyaning 2-5 ko‘krak segmentlaridan chiqadi. 
Simpatik nerv tizimining yurakka keladigan neyronlari, orqa miyadan 
chiqqandan so‘ng simpatik tugunlarda - b o ‘yin, yuqori ko‘krak ayniqsa 
yo ‘lduzsimon tugunlarda tugaydi. Bu tugunlardan chiqqan ikkinchi neyron 
esa yurakka kelib tutashadi.
Adashgan 
nervning 
markaziy 
yadrosi 
uzunchoq 
miyada 
joylashgandir. Adashgan nerv tolalari hech yerda to ‘xtamasdan bevosita 
yurak muskulaturasidagi intramural tugunlarga kelib tugaydi. Bu
105

---

tugunlardan chiqqan neyronlar sinus, atrioventrikulyar tugunlar va 
bo‘lmachalaming muskul tolalari bo‘ylab tarqaladi.
17-rasm. Yurakning nervlar bilan ta’minlanishi.
A-adashgan nervning uzunchoq miyadagi yadrosi; Thl-Th3 -yurak 
simpatik nervlari chiqadigan orqa miya segmentlari.
Jumladan, o ‘ng adashgan nerv tolalari bilan to‘tashgan neyronlarning 
aksariyat qismi Kiss-Flek tuguni bo ‘ylab tarqalib, kamroq qismi 
atrioventrikulyar tugunga yetadi. Chap adashgan nerv tolasi bilan 
tutashgan neyronlarning aksariyat qismi esa, atrioventrikulyar tugun bilan 
tutashadi; kamroq qismi esa Kiss-Flek tuguniga keladi. Demak, o'ng 
adashgan nerv qo‘zg‘alganda qo‘zg‘alish asosan Kiss-Flek tuguniga, chap 
adashgan nerv qo‘zg‘alganda esa atrioventrikulyar tugunga o'tadi. 
Adashgan nerv qo‘zg‘alganda yurak faoliyatining tormozlanishi, simpatik 
nerv qo‘zg‘alganida esa tezlashuvi tekshirishlarda isbotlangan. Jumladan, 
yurakka yo'nalgan adashgan nerv tolalari qo‘zg‘alganda, yurakning ish 
ritmi kamayadi (manfiy xronotrop effekt), yurak muskulaturasining 
qo‘zg‘aluvchanligi 
pasayadi 
(manfiy 
batmotrop 
effekt), 
yurak 
muskulaturasining qisqarish kuchi kamayadi (manfiy inotrop effekt); 
yurak o ‘tkazuvchanligi susayadi (manfiy dronotrop effekt). Adashgan nerv 
to ‘satdan kuchli qo‘zg‘alsa yurak birdan mutlaqo to ‘xtab qoladi.Adashgan 
nerv surunkasiga 
uzluksiz ta’sirlab turilsa, aw aliga to‘xtagan yurak 
keyinchalik asta-sekin yana ishlay boshlaydi. Boshqacha aytganda yurak 
bunda adashgan nerv ta’siridan go‘yo “siljib” 
chiqadi. Bu hodisa 
adashgan nerv uzoq vaqt, uzluksiz ta’sirlanganda yurak faoliyatining 
batamom to‘xtab qolmaganligidan dalolat beradi. Simpatik nerv tizimining 
yurakka keladigan tolalari qo‘zg‘atilsa, yurakning ish ritmi tezlashadi
в
г
106

---

(musbat xronotrop effekt), qo‘zg‘aluvchanligi oshadi (musbat batmotrop), 
qisqarish kuchi oshadi (musbat inotrop) va o ‘tkazuvchanligi oshadi 
(musbat dronotrop effekt)lar kelib chiqadi.
Yurak 
faoliyatini 
boshqarilishini 
o‘rganishda 
I.P.Pavlovning 
xizmatlari alohida o ‘rinda turadi. Aka-uka Veberlar adashgan nerv 
ta’siridan yurak ishining sekinlashuvini, keyinchalik rus fiziologi 
U.F.Sion esa simpatik nerv ta’siridan yurak ishining tezlashuvini 
I.P.Pavlovdan oldin, 1885 yilda isbotlagan edilar. I.P.Pavlov “yurakning 
markazdan qochuvchi nervlari” degan asarida, yurakka yo‘nalgan simpatik 
nerv tolalari orasida yurakni ish ritmiga ta ’sir qilmasdan, qisqarish kuchini 
oshiradigan, adashgan nerv tolalari orasidan esa bu kuchni susaytiradigan 
tolalarni topdi.
л 
mm
. 
—
18-rasm. Adashgan nervni yurak ishiga ta’siri. 
A-adashgan nervning quzgalishi, B-adahsgan nervni quzgalishi 
natijasida ajralgan suyuqlikning ikkinchi yurakka tasiri
19-rasm. Simpatik nervni yurak ishiga ta’sin.(I.P.Pavlov bo‘yicha)
Yurak muskulaturasining qisqarish kuchiga ta’sir etadigan nerv 
tolalari bevosita qorinchalarga kelib tutashadi. I.P.Pavlov ta ’rificha, yurak 
muskulaturasining qisqarish kuchini oshiradigan nerv tolalari musku- 
laturada kechayotgan turli kimyoviy jarayonlarga ta ’sir qiladi, oqibatda, 
moddalar almashinuvini tezlashtiradi. Shu bilan muskulaturaning yaxshi 
oziqlanishi, natijada, faol ishlashi uchun sharoit vujudga keladi. I.P.Pavlov 
o‘zining bu ishi bilan nerv tizimining trofik xususiyati haqidagi ta’imotga 
asos soldi. Bu ta’imot keyinchalik shogirdlari A.D.Speranskiy va 
L.A.Orbelilaming ijodida kamolotga yetdi. Yurak va tomirlar devoridagi 
retseptorlar uzluksiz ravishda, doimo ta ’sirlanib turgani uchun yurakka
107

---

yo‘nalgan nervlaming markazlari hamisha muayan bir, tonus holatida 
turadi. Shunga ko‘ra, simpatik va adashgan nerv tolalari yurak faoliyatiga 
uzluksiz ta’sir etib turishi uchun tegishli sharoit vujudga keladi. Shunday 
qilib, yurak va tomirlar devoridagi retseptorlaming ta ’sirlanishi yurak 
faoliyatining tegishli ravishda o ‘zgarishiga ham sababchi bo‘laveradi, 
ya’ni yurak faoliyati ta’sirotning xarakteriga qarab doimo o ‘zgarib, o ‘z- 
o ‘zidan boshqarilib boradi. Yurak faoliyati tananing turli qismlaridan 
keladigan ta’sirotlardan reflektor ravishda ham o ‘zgaradi. Masalan, 
baqaning qorin devoriga biror narsa bilan to ‘satdan ursak, yurak urishi 
keskin sekinlashadi, hatto to‘xtab ham qoladi (Gols tajribasi). Odam ko‘z 
soqqasini barmoqlar bilan ohista bosilishi ham yurak faoliyatining tegishli 
ravishda o ‘zgarishiga sabab bo‘ladi (D.Ashner tajribasi). Hayvonlarda sut 
sog‘ish paytida yurak ishining o ‘zgarganligi kuzatilgan. Organizmga ta’sir 
qilayotgan harorat, og‘riq ta’sirotlari, turli emotsional omillar ham yurak 
faoliyatiga reflektor ravishda u yoki bu darajada ta’sir ko‘rsatadi. 
Tomirlaming ba’zi qismlarida joylashgan. retseptorlar yurak ishining 
boshqarilishida alohida rol o ‘ynaydi. Yurak-tomir tizimi faoliyatining 
boshqarilishida muhim rol o ‘ynaydigan retseptorlar tomirlaming ayrim 
joylarida to‘plashib, refleksogen zonalami hosil qiladi. 
Bunday 
refleksogen zonalaming biri uyqu arteriyasining ichki va tashqi uyqu 
arteriyalariga bo‘lingan joyida, karotid sinusida joylashgan bo‘lib, 
retseptorlari qon bosimi oshganda qo‘zg‘aladi. Shu qo‘zg‘alishga javoban 
yurak ishi reflektor ravishda sekinlashadi va uyqu arteriyalarida oshib 
ketgan qon bosimi pasayib asliga tushib qoladi. Yurak ishi m e’yoridan 
past darajada sekinlashganda arterial tomirlar tizimida qon bosimi pasayib, 
vena tizimida oshib ketadi. Oqibatda kovak venalaming o ‘ng yurak 
bo‘lmasiga qo‘yilish joyidagi refleksogen zonalaming retseptorlari 
qo‘zg‘aladi. Qo‘zg‘alish markazga intiluvchi nerv orqali simpatik nerv 
tizimining markazlariga uzatilib, ulaming qo‘zg‘alishiga sabab bo‘ladi, 
shuning natijasida adashgan nerv markazining tonusi pasayib, yurak ishi 
tezlashadi va qon bosimi ko‘tariladi. Qayd qilinganlardan ko‘rinib 
turibdiki, adashgan va simpatik nervlaming ta’siri sirtdan qaraganda go‘yo 
bir-biriga qarama-qarshidek bo‘lib ko‘rilsa-da, aslida ulaming markazi 
funksional jihatdan bir-biriga bog'liq. Birining markazi qo‘zg‘alganda, 
ikkinchisi markazining tonusi pasayadi. Oqibatda bu nervlar bir-birining 
ta’siri barala ro‘yobga chiqishiga yordam beradi, o'zaro hamkorlik qiladi. 
Shu tariqa yurak faoliyati organizmning o‘zgarib turadigan ehtiyojiga 
muvoflq ravishda moslashadi. Adashgan nerv qo‘zg‘alib, yurak ishi 
sekinlashganda, uning diastola bosqichi cho‘ziladi, bunda yurak
108

---

bo‘shliqlarining qon bilan yaxshi to ‘lishi, muskulaturasida moddalar 
almashinuvining yaxshilanishi uchun sharoit tug‘iladi. Natijada, sistola 
paytida yurak muskulaturasi to ‘la qisqaradi, sistolik hajmi oshadi. Yurak 
faoliyatining boshqarilishida orqa va uzunchoq miyalardan tashqari, 
markaziy nerv tizimining boshqa qismlari ham ishtirok etadi. 
I.M.Sechenovning m a’lumotlariga ko‘ra, 
oraliq miyadagi 
ko‘ruv 
dumbog‘ining ta’sirlanishi yurak ishining keskin sekinlashuviga sabab 
bo‘ladi. Yurak faoliyatining boshqarilishida bosh miya yarim sharlar 
po‘stlog‘i yetakchi o ‘rinni egallaydi. K.M.Bikov va shogirdlari yurak 
faoliyatining o‘zgarishlariga javoban shartli reflekslar hosil qilish 
mumkinligini isbotlaganlar. Masalan, qonga yurak ishini tezlatuvchi biror 
modda yuborishni shartli ta ’sirot (qo‘ng‘iroq chalish, chiroq yoqish va 
boshqalar) bilan birgalikda qo‘shib olib borsak, tajriba tegishli ravishda bir 
necha marta takrorlangandan so‘ng, keyinchalik birgina shartli ta’sirotchi 
(qo‘ng‘iroq chalinishi, chiroq yoqilishi va boshqalar)ning o ‘zi ham yurak 
faoliyatining o ‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Yurak faoliyatiga nerv tizimidan 
tashqari gumoral omillar, qon bilan tashiladigan turli-tuman moddalar ham 
ta’sir ko ‘rsatadi. Jumladan, buyrak usti bezlarining mag‘iz qavatidan 
ajraladigan adrenalin gormoni, qalqonsimon bezning tiroksin gormoni, 
simpatik nerv qo‘zg‘alganda uchidan ajraladigan simpatin (adrenalsimon 
modda - simpatin), qondagi kalsiy ionlari yurak faoliyatiga ta’sir 
ko‘rsatib, uni kuchaytiradi. Qondagi kaliy ionlari, adashgan nerv tolalari 
qo‘zg‘alganda uchlaridan ajralib chiqadigan 
atsetilxolin moddasi, 
gistamin va shularga o ‘xshash boshqa moddalar ta’sirida yurak ishi 
sekinlashadi. Bu moddalar juda qisqa muddat ta’sir qiladi, chunki tegishli 
fermentlar ta’sirida, jumladan, simpatin aminoksidaza, atsetilxolin esa 
xolin-esteraza ta ’sirida tez parchalanib ketadi.