Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

QON TARKIBINING BOSHQARILISH I
Qon tizimining funksiyasi nerv va gumoral yo‘llar bilan boshqariladi. 
Organizm har qanday sharoitda ham qonda eritrotsitlaming parchalanishi 
bilan ulaming hosil bo‘Iishi o ‘rtasidagi muayan mutanosiblikni saqlab 
qolishga va shu bilan qondagi eritrotsitlar miqdorining bir muncha 
doimiyligiga erishishga harakat qiladi.
84

---

Qon hosil qiluvchi organlar - ya’ni, ko‘mik, limfa bezlari va 
boshqalarda -xemoretseptorlar bor. Qon tarkibining o‘zgarishi tufayli bu 
retseptorlar ta’sirlanadi. Ta’sirot markaziy nerv tizimiga uzatiladi. 
Oqibatda refleks yo‘li bilan qonning tarkibi tegishlicha o ‘zgaradi. 
Bulardan tashqari, qon morfologik tarkibining o ‘zgarishi tufayli tomirlar 
devorida joylashgan retseptorlar qo‘zg‘aladi. Bunda ham qonning tarkibi 
refleks yo‘li bilan 
o ‘zgartiriladi. 
Tajribalarda m e’da devoridagi 
bazoretseptorlar, ichaklardagi mexanoretseptorlaming ta’sirlanishi ham 
qon tarkibining o ‘zgarishiga sabab boiganligi isbotlangan. Simpatik nerv 
ta’sirlanganda neytrofillar adashgan nerv qo‘zg‘atilganda esa eozinofillar 
ko‘payishi o‘tgan asrdayoq aniqlangan edi.
Qon tizimming boshqarilishida miya po‘stlog‘i ham ishtirok etadi 
degan anchagina m a’lumotlar bor. Ovqat hazmiga aloqador leykotsitozni 
shartli reflektor yo‘li bilan vujudga keltirish mumkinligini I.P.Pavlov 
shogirdlari isbotlagan edi. Chunonchi, hayvon oziqlanadigan vaqt 
yaqinlashib qolishi bilan hayvonda leykotsitoz, qaysiki, hali hayvonga oziq 
berilmagan bo‘lsa ham, vujudga kelishi mumkin. Shuningdek, ozuqaning 
ko‘rinishi, hayvonning odatdagi oziqalanadigan joyiga kelishi ham hali 
ozuqani iste’mol qilmasdan turib qonida leykotsitlarning oshishiga sabab 
bo‘ladi. Qon tizimini boshqarishda nerv tizimi bilan birga gumoral sistema 
ham 
yetakchi 
o‘rinni 
egallaydi. 
Qonda 
kislorod 
kamayganda 
(gipoksemiya) va boshqa turli sabablarga ko‘ra kislorod tanqis bo‘lib 
qolganda (gipoksiya) buyraklarda eritropoetinlar, ya’ni eritrotsitlarning 
hosil bo‘lishini kuchaytiruvchi va tezlashtiruvchi maxsus moddalar hosil 
bo‘ladi.
Bu moddalar qonga chiqarilib, ko‘mikda eritrotsitlarning hosil 
bo‘lishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yallig‘lanishda, shikastlanishda, 
yemirilgan to ‘qimaning parchalanishidan hosil bo‘ladigan turli mahsulotlar 
leykotsitlarning 
hosil 
bo‘lishini 
kuchaytiradi. 
Qon 
tarkibining 
boshqarilishida ichki sekretsiya bezlarining gormonlari ham ishtirok etadi. 
Jumladan, gipofizning adrenokortikotrop va somatatrop gormonlari 
ta’sirida qonda neytrofillar ko‘payib, eozinofillar kamayadi. Adrenalin 
gormoni ta’sirida esa qonda eritrotsitlar va limfotsitlar ko‘payadi. Nerv va 
gumoral sistema qonning ivish jarayoniga, leykotsitlarning fagotsitoz 
xususiyatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Teriga kuchsiz og‘riq, kuchsiz sovuq 
ta’sir etganida leykotsitlarning fagotsitoz xususiyati bir muncha oshadi. 
Demak, neyrogumoral sistema qon tarkibi bilan birga uning o ‘z xossa va 
xususiyatlariga ham bir qadar ta’sir ko'rsatib turadi.
85

---

I l l BOB. QON VA LIM FA AYLANISHI T IZ IM I FIZIO LO G IY A SI
QON AYLANISHI EVOLYUTSIYASI
Qon aylanishi tizimi Gubkalarda (suv jonivori-bulut) kanalchalardan 
tizilgan bo‘lib, ularda oziqlanish, nafas olish va ajratish manbalari 
hisoblanuvchi 
suyuqlik 
harakat 
qiladi. 
Kovakichlilar 
va 
quyi 
chuvalchanglarda oshqozon ritmik ravishda qisqaruvchi va gidrolimfa 
aylanib yuruvchi radial kanallarga chiqadi. B o‘g ‘imoyoqlilar va 
mollyuskalarda (gemolimfa aylanib yuruvchi) 
ritmik qisqaruvchi 
tomirlardan tashkil topgan boTib, ularning to ‘qimalarga o ‘tishda- 
lakunlarga o ‘tadi, shu sababli bu jonzotlarda lakunarli yopiq bo‘lmagan 
qon aylanish tizimi faoliyat ko‘rsatadi. Birinchi yopiq qon aylanish tizimi 
yuqori darajali chuvalchanglarda kuzatilgan. Bu tizimda harakatlanayotgan 
qon hujayralargacha yetib bormaydi, to ‘qimalar limfa bilan yuviladi. 
Yopiq qon aylanish tizimlari qorin va yelka tomirlaridan tashkil topgan 
bo ‘lib, asosan yelka tomirlar qismini pulsi sezilarli bo‘ladi. Lansetnikda 
yurak rolini pulslanuvchi 
qorin tomiri 
bajaradi. 
Past tabaqali 
umurtqalilarda yuraklar hosil bo‘ladi. Baliqlarda yurak ikki kamerali, 
amfibiyalarda esa uch kamerali va kichik qon aylanish doirasi rivojlangan. 
Quyi repiteliyalarda to‘rt kamerali yuraklar xuddi oliy darajadagi 
reptiliylardagi kabi yaxshi rivojlangan. Muskulli yurakni hosil bo‘lishida 
arterial tizimni - vehoz tizimi bilan bog‘lovchi, qaysiki yurak 
qorinchalarida 
rivojlanuvchi 
bosim 
qarshiligi 
keskin 
ortuvchi 
kapillyarlami yuzaga kelishi asosiy rolni o ‘ynaydi.
Parranda va sut emizuvchilarda to ‘rt kamerali yuragi to‘lig‘icha o ‘ng 
va chap qismlarga bo‘lingan bo‘lib, ular bir-biri bilan faqat katta va kichik 
qon aylanish doiralari qon tomirlari orqali aloqada bo‘ladi.
Qon tomirlari: arteriyalar, venalar va kapillyarlar. Arteriya qon 
tomirlari uchta po‘stloqdan, yani tashqi-biriktiruvchi to ‘qimalardan, o ‘rta 
silliq muskul to ‘qimalardan va ichki bir qatlamli yassi epiteliyalardan 
iborat bo‘ladi. Ular elastik va muskul tipidagi arteriallarga farqlanadi. 
Birinchi tipga aorta va o ‘pka arteriyasi kirib, ulaming o'rtangi qatlami 
elastik tipdagi tolalardan tashkil topgan bo'ladi. Muskul tipidagi 
arteriyalarga qolgan barcha arteriya tomirlari kiradi. Venalar tuzilishi 
bo‘yicha arteriya tomirlariga juda o ‘xshash, faqat ulaming o'rtangi qavati 
jiddiy darajada yupqa bo‘lib, ularda qonning orqaga qarab oqisbiga 
qarshilik ko'rsatuvchi klapanlar joylashgan. Venalar arteriyalarga nisbatan 
bir oz keng. Kapillyarlaming devorlari bir qavat epitelial hujayralardan
86

---

tash k il to p g an b o ‘lib, u la r o ra sid a y u ld u z sim o n q isq a ru v c h i R ujye 
h u ja y ra la ri jo y la sh g a n .
O d a m la r va su t e m iz u v c h i h a y v o n la m in g q o n ta sh u v c h i tizim i 
n isb a ta n y o p iq , q a y sik i k a p illy a rla r d e v o rlari k a tta m iq d o rd a g i su v bilan 
u n d a e rig a n to 'y im li m o d d a la r v a m o d d a la r a lm a s h in u v in in g ox irg i 
m ah su lo tla ri u c h u n o ‘tk a z u v c h a n v a u la r o rq ali a lv e o ly a r ep iteliy a 
h u ja y ra la ri 
v a 
k a p illy a rla m in g ep itelial 
h u ja y ra la ri 
o ra sid a h am d a 
k a p illy a rla r jo y la s h g a n to 'q im a b ilan k a p illy a rla m i ep itelial h u jay ralari 
o ra sid a g a z la r a lm a sh in u v i k e ch ad i.
T o m irla r fu n k sio n a l jih a td a n ham tu rlic h a d ir v a u la r 6 g u ru h g a
b o 'lin a d i;
1) a m m o rtiz a siy a lo v c h i to m irla r - a o rta v a o ‘p k a v en asi;
2 ) q arsh ilik k o ‘rsa tu v c h i - b a rc h a k atta v a m a y d a arteriy alar;
3) a lm a sh in u v - b a rc h a k ap illy a rla r;
4) a n a sto m o z - to ‘g ‘rid a n t o ‘g ‘ri a rte riy a la m i v e n a la rg a tu tash tirad i;
5) sfin k terli - k a p illy a rla rg a q o n o ‘tish in i t a ’m in lo v ch i sfin k terli 
to m irlar;
6) h ajm li - k o v ak v a k atta h a jm li ven alar.
Y u ra k n in g tu zilish i. 
U m u rtq a lila r y u ra g in in g m u sk u lli to lalari 
(h u ja y ra la ri) k o 'n d a la n g ta lg 'ir c h iz ilm a la rg a eg a b o ‘lgan b ir-b irid a n
izo ly a siy a q ilin g an to la la rg a eg a b o 'lis h i sk e let m u sk u lla ri tolalari b ilan
b ir-b irid a n farq q iladi. 
B oisi, y u ra k d a m u sk u l to la lari b irik k a n b o ‘ladi. 
T urli u m u rtq a lila r y u ra g in in g tu z ilish id a o ‘x sh a sh lik v a fa rq la r ham
m av ju d . E le k tro n m ik ro sk o p o stid a k u z a tilg a n id a , m u sk u l tolalari b ir-b iri 
b ilan q u y m a d isk la r y o rd a m id a b o g ‘langan h o ld a y o tg a n d e k . U la r o ra sid a
u z lu k siz sito p la z m a tik y o k i m e m b ra n a li b o g 'la r y o ‘q. Q u y m a d is k la m in g
m a ’lum q ism id a m u sk u l to la la rg a q arsh ilik k o 'rs a tu v c h i zich jo y la s h g a n
p la z m a tik m e m b ra n a (n e k su sla r) yo tad i.
A
1 0 -ras m . Y u r a k m u s k u l l a r i n i n g ( A ) v a s k e l e t m u s h a k l a r i ( B ) q i s q a r is h x u s u s iy a t i
1 -q i s q a r is h b a la n d l ig i ; I I - t a ' s i r l o v c h i k u c h ( « b o r y o k i y o -q » q o n u n i ) .
87

---

iN eksuslar m e m b ra n a la ri o ra sid a g i m a so fa 15-20 lira, (an g trem ). 
N c k su sla r m e m b ra n a si h a r ikki to m o n d a n b ir x ild a y u q o ri m iq d o rd ag i 
k aliy va b ir x ild a k a m -k a lsiy sa q lo v c h i id en tik e ritm a la r b ila n y u v ilad i. Bu 
n e k su sla r jo y la s h g a n jo y la rd a g i 
m e m b ra n a n in g b o sh q a q ism la rid a g ig a
q a ra g a n d a an ch a p ast e le k tr q a rsh ilig in i t a ’m in ly d i. 
Ju d a k o Lplab 
fe n n e n tla r a y n an q u y m a d isk la rd a y o k i u la rg a
y a q in b o ‘lgan jo y la rd a
b o ‘ladi. B ir m u sk u l to la sid a n b o sh q a sig a q o ‘z g ‘alish e le k trik yoki 
x im iy a v iy y o ‘l b ilan n e k su sla r o rq ali b e rilad i.
I 1-rasm . J ism o n iy ta rb iy a b ila n s h u g ‘u lla n a d ig a n (I) va 
sh u g 'u lla n m a y d ig a n (II) o d a m la rn in g y u rag i.
Y u ra k d a g lik o g e n g a b o y b o ‘lgan P u rk in y e to la la rid a n tash k il to p g an
a tip ik m u sk u l to 'q im a s i h a m m a v ju d b o ‘lib n erv h u ja y ra la ri v a u la m in g
u sim ta la rid a n ta sh k il to p g an q o ‘z g ‘alish n i o Ltk a z u v c h i tiz im n i h o sil q iladi. 
Bu tiz im g a , m a rk a z g a in tilu v ch i n erv im p u lslari tu sh ib u sh b u o rg a n izm n i 
y a sh a sh sh a ro itig a m o s h o ld a u n in g fa o liy a tin i b o sh q a ra d i. B u tizim
y u q o rig i k o v a k v e n a la rn in g q u y ilish jo y id a g i sin u so a tria l yoki K e y t-F le k
tu g u n i, jo y la s h g a n jo y d a jo y la s h g a n . S hu jo y d a n bu tiz im ik k ita sh o x b ila n
ta rm o q la n ib b iri p a stk i k o v a k v e n a la rn i q u y ilish jo y ig a , b o sh q a si e sa o 'n g
b o ‘lm a c h a
d e v o rla ri 
b o 'y la b
y o ‘n a lg a n
b o ‘lib, 
a trio v e n trik u ly a rli 
c h e g a ra n m g y u q o ris id a atip ik m u sk u l t o ‘q im a la ri va nerv7 h u ja y ra la rn i 
y ig 'ilis h i jo y id a ta m o m b o ‘ladi. A s h o f-T a v a r tu g u n i y o k i a trio v e k trik u ly a r 
tu g u n in i h o sil q ila d i. U n d a n q o rin c h a la r o ra sid a g i d e v o rg a y o ‘g ‘on 
m u sk u lli b o g ‘-G is b o g ‘i tu sh a d i, q a y sik i, fib ro zli h a lq a h o sil q ilad i h a m d a 
shu y e m in g o ‘zid a b o ‘lin ib y u ra k n in g h a r b ir q o rin c h a si u ch u n o 'n g va 
ch ap sh o x la m i h o sil qilad i. H ar b ir b o g 'd a n shu y e rd a a lo h id a in g ich k a 
sh o x c h a la rg a ta rm o q la n a d i va atip ik m u sk u lli to la la rg a a y la n a d ila r va ular 
q o rin c h a la r e n d o k a rd in in g ta g id a ta m o m b o ‘ladi. S h u n d a y qilib G is 
b o g ‘lari b o ‘lm a c h a la rd a q o rin c h a la rg a q o ‘z g ‘alish n i o 'tk a z a d i. T ip ik
m u sk u l to la la rid a n o ‘ta y o tg a n q o ‘z g ‘alish tezlig i P u rk in y e to la la rid a g id a n
a n c h a p ast, bu esa b ir m u sk u l to la sid a n ik l .n c h isig a o 4 a y o tg a n q o ‘z g ‘alish 
te z lig in in g ta rq a lish ig a n isb a ta n q o rin c h a la r k u c h id a n d e y a rlik 30% ga
8S

---

o rtiq d ir. P u rik n y e to la la ri v a y u ra k n in g tipik m u sk u lla ri o ra sid a n o 'tu v c h i 
h u ja y ra la r b o ‘lib u lard a q o ‘z g ‘alishni o ‘tk a z ish te z lig i se k in la sh a d i.
S o g 'lo m v o y a g a y e tg a n e rk a k lard a y u ra k n i 
hajm i 7 0 0 -8 0 0 m l.g a
te n g b o 'ls a , a y o lla rd a - 6 0 0 m l.g a tengdir.
Y u rak y u q o ri ta ra q q iy etg an issiq q o n li h a y v o n la rd a m u sk u lla rd a n
tu z ilg a n ichi k o v a k y a h lit o rg an b o ‘lib, t o ‘rtta k a m e ra d a n : ik k ita y u ra k
b o i m a s i va ik k ita q o rin c h a d a n ta sh k il to p g an . T o m irla r b o 'v la b q o n n in g
tu x to v siz h a ra k a t q ilish i y u ra k n in g fao liy ati va to m irla m in g x u su siy a tig a
b o g 'liq . Y u ra k n in g c h a p va o ‘ng q ism lari tu ta sh tu siq b ilan ajra lg a n y u rak
b o 'lm a la ri 
b ila n
q o rin c h a la r, 
o 'rta s id a
ta b a q a li 
k la p a n la r 
b ilan
t a ’m in la n g a n a trio v e n trik u ly a r te sh ik c h a la r bor, ch ap a trio v e n trik u ly a r 
te sh ik c h a d a ikki ta b a q a li, o £n g a trio v e n trik u ly a r te sh ik c h a d a uch tab aq ali 
k la p a n la r b o 'la d i. B u ta b a q a li k la p a n la r q o rin c h a to m o n ig a o ch ilad i 
q o rin c h a la r to m o n id a n u sh lab tu ra d ig a n p a y ip c h a la r k la p a n la rn i y urak 
b o ‘lm alari to m o n ig a o c h ilish ig a y o ‘l q o ‘y m a y d i. C h a p q o rin c h a d a n ao rta, 
o ‘ng 
q o rin c h a d a n
o ‘p k a
arte riy a si 
b o sh la n a d i. 
B u 
to m irla m in g
q o rin c h a la rd a n ch iq ish jo y id a c h o ‘n ta k c h a la r sh a k lin i e sla ta d ig a n y arim
o y sim o n u c h ta k la p a n jo y la s h g a n , b u k la p a n la r to m irla r to m o n ig a och ilad i.