Ol qəmzə ki, bağrım oldu əfgar ondan,
Hər ləhzə ərər zəifü bimar ondan,
Lə’lin ki ərər, xəstə könül zar ondan,
Neylək ki, sana var ərmiş azar ondan,
* * *
Ol şux ki, bir dəm mana həmdəm olmaz,
Zəxm ursa dəxi vəslinə mərhəm olmaz,
Eşqində könül nəsibi cüz qəm olmaz,
Könül götürə desəm, könül həm olmaz.
* * *
Ey çərxi-cəfagər, nə sitəmlər qıldın?
Canımı nişaneyi-ələmlər qıldın,
Mühlik nəbsim odun aləmlər qıldın,
Üzrünü necə qovum, kərəmlər qıldın?
* * *
Ağlama, ey göz kim, ol sərvi-səmənbər gələcək,
Köyməgil, ey can ki, ol xurşidi-ənvər gələcək,
Ey könül, bimarlıqdan qəm yemə kim, başına
Bir Məsiha tək hədisi-ruhpərvər gələcək.
* * *
Əşki-tufanı əgər cismim götürdü köyündən,
Ah kim, ta göz yumub açdım çıxardı köyündən,
Yox ki, sürdü köyündən ol sel mən avarəsin,
Nəxli-ümidim, nihalın həm qopardı köyündən.
RİSALƏ
(qisa ixtisarla)
Pak və bülənd tanrı bu pəs bəndəsinin sultanlığı zamanında bir neçə kişiyə xoşbəxtlik bəxş edibdir və bu fəqir isə məclisində onların hüzurunu yuxarı tutubdur. Oların varlığından isə bu dövr əhli-zamanlardan yuxarı və bu zaman bütün dövrlərdən artıq olub, bunun özü həm çox şükürlər etməyə əsasdır, vəli ondan sözləyicinin dili laldır və qələm dili şikəstəhaldır. Onların ən elmlisi və əfzəli elm dənzinin pak dürrü, vəlilik fələklərinin şö’lə saçan günu, qoşqu gövhərlərinin düzüm yiyəsi həzrəti şeyxülislam Mövlana Əbdürrəhman Camidir (qoy Allah-təala ona sağlıq versin və saxlasın!). Bərklik və fırlanış məkanında yüz min göz ilə aləm əhlinə seyr edən bu qədimi bünyadlı fələyin gözünə bunun kimi nadir fikir-xəyallı rast gəlməmişdir. Cahanın başına fırlanan aləmi görkəzən günəşin, bəlkə də fələkləri fırlanan günəşin şö’ləsi hərgiz onun tək taysızın üstünə düşəmişdir. Qoşqu gövhərlərindən cahan sədəfi qiymətbahalı dürdən doldu, qissə ləllərindən atlas fələklərə zinət və bəzək verildi. Dürlü elmlərdəki əsərləri sansız və hər əsərində mə’na xəzinələri hüdudsuzdur.
Şeir
Çü mizan təbi olub gənc sənc,
Ona bir tərəzi gəlib pənc gənc.
Ki heyran qalıb, nəzm qılan çağı,
Ona yox ki Xosrov, Nizami dəxi.
Qəzəlləri coşdurucu, beytləri çox bədiidir. Pak və bülənd tanrı çox illər onun yol görkəziçilik sayəsini davamlı, bu davamlı dövlətə isə onun tək dövlətlini həmişəlik tutsun. Qoşqu düzücülərdən bədii dillilik övcünün Süheyl ulduzu ola bilən başqa kişilər də var [ki,] qoşqu dastanının bədiiliyində, düzümünün bərkliyinin bəyanı ilə əhəmiyyətlidir. Onlar tək fələk üz verən deyildir. Hazır həm heç yerdə onlar tək kişi görünən deyildir. Heratda (Allah-təala onu afətlərdən qorusun!) və onun ətrafında könlə gəlişinə görə, şöylə də sözləri doğru və xəbərli kişilərin arzumuza yetirişlərinə görə, işləri – mə’na dürlərini düzüm çızığına çəkmək və diqqət gövhərlərinə vəzn libasının zinət və bəzəyini verən təxminən minə yaxın kişi var. Heç bir dövrdə elin minindən onu və heç vaxt yüzündən biri bunlar tək olmamışdır. Bu adı bəyan edilənlər və vəsfi yazılanlar farsca qoşqu düzüş məclisində bəzm quran və farsca yazış dənizinə tanışlıq görkəzən kişilərdir. Əmma bu günə qədər heç kişi mə’na qızlarına türkanə libas geydirən deyildir və ol nazəninləri bu ziba xələt ilə görünüşə görkəzməyə gətirən deyildir, həm də bu müşk ətirli rə’na gözəllər pünhanlıq öylərinin təbiətində çılpaqlıqdan yana örtüklü qalandırlar. Bu huri şəkilli gözəllər hülləsizlikdən yana naz cilvəsini edə bilməmişlər. Bu bəxtiyar zamanda və bu mübarək dövrdə bu natəvan olan mənim bayrı el-günümdən və sadə xalqımdan qulluq qatarından gögəldaşlıq (süd qardaşı – R.Ə.) dərəcəsinə yetən, xidmət ediş yörəlgəsindən söhbətdəşlik sərmayəsini kəsb edən, hərəm kəbutəri tək xəlvət pərdəxanasında məhrəm olan, şərab ördəyi tək gecə söhbətində həmdəm olan, haq sözü deməkdən çəkinməyən Nəvai təxəllüsü ilə məşhur və şeirlərində bu təxəllüsü yazan Mir Əlişir (Allah-təala şan-şöhrətini artırsın!) türki dilin ölən cəsədinə İsa dəmi ilə ruh verdi. Şol ruh tapanlara türki yörəlgəli sözlərin tarlarından və ipəklərindən toxunan hüllələri və qiymətbahalı xələtləri geydirdi. Söz gülüstanında növbahar qəlbindən axıb gələn yağıntılar ilə rəngbərəng güllər açdı. Qoşqu dənizinə fikir buludundan ruhlandırıcı damcılar ilə dürlü-dürlü dürlər saçdı. Hər sinif şeir meydanında at çapdırsa, ol yurdı dil qılıncı ilə öz əlinə keçirdi. Onun nəzminin-qoşqusunun vəsfində dil kəltə və bəyan acizdir. Onun şu göstərilən mə’nadakı məsnəvilərindən bir neçə beyt könlə gəlir. Ol şudur:
Məsnəvi
Mən ol mən ki, ta türk bidadıdır,
Bu dil birlə ta nəzm bünyadıdır.
Fələk görmədi mən kimi nadiri,
Nizami kimi nəzm ara qadiri.
Nə nəzmidir ərsəm məni dərdnak
Ki, hər ləfzi ola onun dürrü pak.
Xuda yetirər anca surət mana,
Ki olmaz bitirəm fürsət mana.
Bu meydanda Firdövsi ol gərd ərər
Ki, gər gəlsə Rüstəm cəvabın verər.
Rəqəm qıldı fərxundə «Şahnamə»yə
Ki, sındı cəvabında hər həmayə.
Müsəlləm durar guya ki bu işi
Ki, müriz gəlməz durar hər kişi.
Dedi öz dili birlə ol kani-gənc
«Ki, si sal bordəm bə «Şahnamə» rənc».
Onu derə olsa haçan rəğbətim,
Ərər anca haq lütfündən qüvvətim.
Ki gər neçə təb kəfil olsa saray,
Bitirər mən otuz ilin otuz ay.
Əgər xas mə’na gər eyham ərər,
Onun gündə yüz beyti həlvam ərər.
Nə «Şahnamə» kim, «Xəmsə»yə ursam əl,
Onun pəncəsi sarı yetirsəm əl,
Ümidim bu kim, eyləbən fəthi-bab,
Qolum verəm ol pəncəmə dəxi tab.
Otuz ilə onu nizam demiş,
Qaşımda ərər iki-üç illik iş.
Haçan onu der, bəzmi düzər mən,
Deməyi xəlayıqə görkəzər mən.
Bu beytlər onun qəlbindan baş urub çıxan vaxtlarında ilk başda el qaşında şairanə laf urmalar və öygülü yanramalar olub görünərdi. Həqiqətdən də, ol bu bəxtiyar fürsətdə və bu gün-gündən artan dövlətdə «Xəmsə»nin pəncəsinə əl urdu və onu qutarmağa ixlas-təala etdi. Şeyx Nizami qoşquçu xəlayiqin ustadı olsa da, öz «Xəmsə»sini bəlli olduğuna görə, otuz ildə tamamlayıbdır. «Xəmsə»nin beytlərinin sayını otuz mindən on səkiz minə qədər qısaldıb düzən Mir Xosrov (Dəhləvi – R.Ə.) isə məşhur oluşuna görə, altı-yeddi ildə qurtarıbdır. Bu bədiilik meydanının yenilməz batırı, süxənvərlik cəngəlinin şiri isə çox əfsanələrə – ərtəki – hekayələrə könül çəkici təfsirlər və könlə yatan düzəlişlər verməyinə baxmadan, bünyadının başlanğıcından axırına qədər hamana iki ildən ötmədi. Deyilən vaxtlar hesaba girsə, altı aya yetmədi demək mümkündür. Onun əfsanələrinin rəngbərəngliyini, beytlərinin cadulayıcılığını, düzümlərinin bərkliyini və mə’nalarının nəfisliyini oxuyan kişi bilər və görən kişi anlar.
Yenə məsnəvi üsulunda deyil, bəlkəm ərəb süxənvərlərinin və əcəm bədii sözlülərinin bəzək verən və divan edən hər dürli qoşqu görünüşlərinin əhlisinə bu həm qələm sürtüb, onlara həmlə urubdur. Onun bəyanı divanının fihristində – məzmununda bəyan ediləndir və yazılandır. Yox, divan deyil! Allah, Allah! Ol sapı-qatarı sözlərdən dolu gövhər olan cəngdir və pak mə’nalardan dolu ulduz olan fələk vərəqləridir.
Demə divan, qəmü dərd əhlinə afət de onu,
Köyməkü şö’leyi-qəm birlə qiyamət de onu.
Hansı qoşqusu eşq əhlinin canına od urmaz, hansı məzmunu hicran qoşununun cismini köydürməz, bəlkə külüni göyə sovurmaz?! Hansı misrası fəraq ciyər xununun bağır qanını damdırmaz, hansı sözü hicran biçarəsinin göz yaşı seli ilə səbr-qənaət qoşununu axdırmaz?! Nəzm-qoşqu iqlimində hansı gürganə- qala köç gətirəndə özünə qarşı eşik açılmadı?! Hansı ulu yurda qəlb-şeir qoşunu ilə çapovulluq edəndə onu basıb almadı?! Bu gün nəzm-qoşqu sütunlarının yer üzündə qəhrəman odur. Onu bu yurdları basıb almağın sahibgiranı desək olar.
Şeir
Ərər söz mülkünün kişvər satanı,
Hanı kişvər satan Xosrov nişanı.
Demə Xosrovnişan kim, qəhrəmanı,
Ərər gər çin desən sahibgiranı.
Bunun kimi əcaib əsərlərin və tazə görünüşlü qoşquların coşqun-daşqını bu dövlətdə və şö’lə salışı bu sultanlıqda oldu. Pak və bülənd pərvərdigar onu bu fələk misilli dərgahın qulluğunun ixlas-canibkeşi və bu fəriştə xasiyyətli həlim zatın öygüçülərinin keşikçisi etdi. Bu da çox şükürlər etməyə əsasdır.
Rübailər
Ya rəb, hansı şükrünü əda qılım mən,
Nə dil bilə onu ibtida qılım mən.
Yüz canım əgər olsa fəda qılım mən,
Desəm ki, əda oldu, xəta qılım mən.
Ya rəb, məni qulluğuna qadir eylə,
Gər yetsə bəlayü dərd, sabir eylə.
Yadına dəxi içimi təhir eylə,
Əncamına həm dilimi zakir eylə.
Sultan Hüseyn Mirzə Bayqaranın risaləsi dolu xeyir bilən tamam oldu. Pəs və fəqir Əliverdi bin Söhbətqulu.
MEHRİ XATUN
(1460-1516)
Türk ədəbiyyatı qədim, köklü və zəngindir. Məsələn, Osmanlı dövründə qələmə alınmış təzkirə və cünklərdə 3.200 şairin adı çəkilir. Əgər buraya Azərbaycanda, Orta Asiyada və digər türk bölgələrində yaşayıb yaratmış saz-söz sahiblərini də əlavə etsək (ki, Osmanlıdan çox-çox olar) bu rəqəm bəlkə də 10.000-ə yaxınlaşar. Bu rəqəm içində qadınların xüsusi çəkisi çox cüzidir. Beş-altı əsr bundan əvvəl isə türk dünyasında qadın şairlərin sayı barmaqla sayılacaq qədər azdır – təxminən iyirmi-otuz nəfərdir. Çünki islam dini, sosial həyat və cəmiyyət qadının yaradıcı zəkasının parlamasına imkan verməmişdir. Pərdə arxasında imperatorları, sultanları, şahları idarə edən qadının həyatın müxtəlif sahələrində, o cümlədən də ədəbiyyatda söz sahibi ola bilməməsinin əsas səbəbi budur. Lakin bütün dini və sosial qadağaları vurub keçən qadınlar da olmamış deyil. Təxminən min il əvvəl Gəncədə öz şeiri-sənətilə yüksələn Məhsəti bütün qadın şairlərə örnək olmuşdur. Onu daha sonrakı dönəmlərdə Zəynəb Xatun, Mehri Xatun, Ayşə Hübbi Xatun, Gülbədən Bəyim, Leyla xanım, Cahan Xatun Üveysi, Heyran xanım, Xurşid Banu Natəvan kimi parlaq istedad sahibi qadınlar izləmişlər. Bunların arasında Mehri Xatunun özəl bir yeri var.
Əsl adı Mehrinnisa, yaxud Xeyrünnisa olan Mehri Xatun bundan beş əsr yarım öncə 1460-cı ildə Osmanlı imperiyasının Amasya şəhərində dünyaya göz açmışdır. Onun atası Amasya qazısı Həsən Amasyəvi (Məhmət Çələbi) tanınmış şair olmuş, Bəlayi təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Babası Şücaəddin Pir İlyas isə tanınmış xəlvəti şeyxi idi.
Mehri Xatun ailəsinin imkanları sayəsində yaxşı ev təhsili almış, atasından ərəb və fars dillərini, ədəbiyyat nəzəriyyəsini, Şərq şeirinin poetik sistemini, məşhur şairlərin yaradıcılığını, öz dövrünün elmlərini öyrənmişdir. Gənc Mehri fövqəladə gözəlliyi və dərin biliyi ilə dillərə dastan olmuş, hətta məşhur səyyah Övliya Çələbinin diqqətini özünə cəlb etmişdir. O, Mehrinin savadı haqqında yazmışdır: «Yetmiş cild kitabi-mötəbəri hifz edib cümlə üləmanı mübahiseyi-ulüm və fünunda aciz qoymuşdur.» Bu qabiliyyəti sayəsində Mehri Xatun yerli saray çevrəsinə daxil ola bilmişdir.
Osmanlı ənənəsinə görə, şahzadələr gənclik illərində idarəçilik və dövlətçilik təcrübəsi əldə etmək üçün Amasyada və ya Manisada valilik edirdilər. Ona görə də Bursa, Ədirnə və İstanbul kimi Osmanlıya paytaxt olmuş şəhərlərdən kənаrda yerləşən bir sıra iri əyalət mərkəzlərində, o cümlədən Amаsyada və Manisada da ədəbi mühitlər yaranmış, ədəbiyyat inkişaf etmişdir. Bunda şeiri-sənəti himayə edən, bir çox hallarda özləri də şeir yazan şahzadələrin müstəsna rolu olmuşdur. Sultan II Bəyazidin özünün, sonra isə oğlu Əhmədin Amasyada vali olduqları dövrdə bu ədəbi mühitdə bir çox məşhur şairlə yanaşı adlı-sanlı qadın şairlər də yetişmişdir. Onları birləşdirən ümumi özəllik parlaq istedad sahibi, eyni zamanda savadlı, varlı və nüfuzlu ailələrə mənsub olmalarıdır.1
Bunların arasında Mehri Xatundan əvvəl və sonra yaşamış iki şairəni xüsusi qeyd etmək olar. Onlardan biri Zeynəb Xatundur (ö. 1471-74?). Atası qazı olduğu üçün yaxşı təhsil ala bilmiş, öz dövründə fаrsca və türkcə yаzdığı qəzəllərlə tanınmışdır. Mənbələrdə divan tərtib edərək Fatehə təqdim etdiyi barədə bilgilər olsa da, bu divan indiyədək tаpılmаmışdır. Onun bəzi qəzəllərinə nəzirə məcmuələrində rаst gəlmək mümkündür. II Bəyazidin şahzadəsi Əhmədin Amаsya valiliyi dönəmində həmin çevrədəki şairlər arasında olmuş, lakin sonralar ərinin və çevrəsinin basqısı altında şeiri tərk edərək inzivaya çəkilmişdir. Onun Mehri Xatuna parlaq bir örnək təşkil etdiyinə heç bir şübhə yoxdur.
Mehri isə öz növbəsində əslən аmаsyalı olan başqa bir qadın şairə – Ayşə Hübbi Xatuna (ö. 1589/90) təsir etmişdir. O, II Səlimin şahzadəliyi dövründə onun müəllimi olan Şəms Əfəndinin аrvаdı və Beşiktaşlı Yəhya Əfəndinin nəvəsidir. Şəms Əfəndi 1551-ci ildə vəfat edincə, Аyşə Xаtun padşah müsahibəsi və nədiməsi olmuş, bu vəzifəsini III Murad zamanında da dаvаm etdirmişdir. Təzkirələrdə şeirlərindən verilən bəzi örnəklərlə yаnаşı ərəb dilindən çevirdiyi „İmad ül-cihad» adlı bir əsəri vardır. Qəza və qazilik mövzusundakı düşüncələrini ehtiva edən bu əsərdə bəzi qəzəlləri də yer almaqdadır1.
Bu qadın şairlərin ədəbiyyatda qadına xas özəl bir üslub yaradıb-yaratmadıqları mübahisə mövzusudur. Lakin daha incə və lətif şeirlər yaratdıqları hamı tərəfindən qəbul edilir. Onların yaradıcılığında nəzirəçilik gələnəyinin, yəni bəyəndiyi şeirlərə nəzirə yazmağın rolu böyük olmuşdur. Məsələn, Mehri Xatun bir çox müasirinin, xüsusən də Nəcati, Güvahi, Afitabi və Münirinin qəzəllərinə nəzirə yazmışdır. Savadlı və istedadlı şairənin, heç kimə könül verməyən və bütün evlilik təkliflərini rədd edən gözəl qadının cürəti və dikbaşlığı, kişilərə meydan oxuması onlar tərəfindən qısqanclıqla qarşılanmışdır. Hətta Nəcati ilə Mehri Xatun arasında poetik duel də yaşanmışdır. Təzkirələrdə verilən məlumatlara görə bunun bir neçə səbəbi olmuşdur. Bunlardan biri də Nəcatinin sultandan Mehri Xatuna nəzərən daha az ən’am almasıdır.
II Bəyazid (1481-1512) dövrünə aid «Ən’amat dəftəri»ndə sultanın bütün şairlərə verdiyi ən’amların axça ilə miqdarı, xələtlərin isə parça-qumaş növü qeyd edilmişdir. Həmin siyahıdan anlaşıldığına görə, yalnız 1503-11-ci illər arasında sultan tərəfindən şairlərə 478.500 axça ehsan edilmişdir. Şairlərdən Mövlana İdris 112.000 axça, Katibi 34.000, Səbai 30.500, Ruhi 25.000, Firdövsi 21.000, Maili 20.000, Mehri Xatun və Səfai adama 13.000 axça, Ömər Çələbi və Cövhəri adama 6.000, Nəcati 5.000 axça almışdır. Bu siyahı 500 axça ilə Məsud bin Mühiddinə qədər davam edir1.
Sultanlar tərəfindən şairlərə verilən maddi dəstək ən’am, xələt və ülufə şəklində sonrakı əsrlərdə də davam etmişdir. Bəzi hallarda isə sultanların şairlərə diqqəti ehsan və bəxşişlərlə yanaşı onları hər hansı vəzifəyə təyin etmək, vəzifədə olanları daha yuxarı məqamlara çıxarmaq şəklində təzahür etmişdir.
Görünür, Nəcati onun şeirlərinə nəzirə yazan bir qadının daha çox ən’am almasını içinə sindirə bilməmişdir. Ehtimal ki, elə bu münasibətlə üç hərfli iki kəlmənin – eyb və hünərin ayrı məna daşıdıqlarını vurğulayaraq Mehri Xatuna xitabən yazmışdır:
Ey mənim şeirimə nəzirə deyən,
Çıxma rahi-ədəbdən, eylə həzər,
Demə kim, iştə vəznü qafiyədə
Şeirim oldu Nəcatiyə həmsər.
Hərfi üç olmaq ilə ikisinin
Birmidir filhəqiqə eyb ü hünər?
Mehri Xatun qadını xor görən bu düşüncəyə bir şeirində belə cavab vermişdir (müənnəs qadın, müzəkkər kişi deməkdir):
Bir müənnəs yeydir kim, əhl ola,
Min müzəkkərdən ki, ol naəhl ola.
Bir müənnəs yey ki, zehni pak ola,
Min müzəkkərdən ki, biidrak ola.
Şairə öz həmkarının könlünü daha sonra bu misralarla alaraq onun böyük sənətkar olduğunu etiraf etmişdir:
Mehri, Nəcati şeirinə dersən nəzirə, leyk
Sən bir gəda vü müflis, o bir padişah ilə.
Mehri Xatun haqqında ədəbi çevrədə və bəlkə də xalq arasında yayılan dedi-qodular bu füsunkar qadının (hər halda, bir nakam məhəbbət üzündən) ömrünün sonuna qədər ərə getməməsilə və bütün taliblərini rədd etməsilə də bağlıdır. Məşhur şair və təzkirəçi Aşiq Çələbinin verdiyi məlumata görə, o, bir çox adlı-sanlı igidlərin, hətta Paşa Çələbinin də evlənmə təklifini nəzakətlə rədd etmiş, şair Zati bu münasibətlə küfrə varan ifadələrlə dolu bir qitə yazmışdır.1 Bunu Mehri Xatunun şəxsi taleyinin uğursuzluğu olaraq qiymətləndirməklə yanaşı, ədəbi taleyinin şansı kimi dəyərləndirmək yanlış olmaz. Çünki ailə həyatı qurduğu təqdirdə ədəbi fəaliyyətini nə şəkildə davam etdirəcəyi barədə mühakimə yürütmək o qədər də asan məsələ deyil.
Mehri Xatunun şeirlərindən analaşıldığına görə, o bəzi kişilərə bəslədiyi rəğbəti, dostluq duyğularını zaman-zaman misralara çevirmişdir. Bunların arasında şair Nəcatini, Sinan Paşanın oğlu İskəndəri və Əbdürrəhman Müəyyidzadəni qeyd etmək olar. Ancaq sonradan məlum olduğuna görə, bunlar sırf platonik səciyyə daşımışdır. Üstəlik, şairə bəzi şeirlərini sırf kişi mövqeyindən yazmış, qadın gözəlliyini vəsf etmişdir. Bu da məşhur türkoloq Hammer-Purqştal tərəfindən onun «türk Safosu» adlandırılması ilə nəticələnmişdir. (Yunan əsatirində Safo özü kimi başqa bir qadın olan Afroditaya aşiq olmuşdur). Türk ədəbiyyatşünası Sənnur Sezən bu adda bir kitab yazmışdır.1
Bütün ömrü boyu Amasyada yaşayan Mehri Xatun öz doğma şəhərinin gözəlliklərini, Ladiq, Köniçək kimi görməli yerlərini bir rəssam kimi təsvir və tərənnüm etmişdir. Bəzi şeirlərində bu şəhərdə möhnət çəkdiyini qeyd etsə də, onda dərin bir Amasya sevgisi sezilir. Şairə yalnız bir dəfə İstanbula gedəndə Konstantiniyyənin daha gözəl olduğunu etraf etmişdir:
Keçmiş ki, heyf, Mehri, Amasiyyədə ömrün,
Kostantinədə, aqil isən, getmə, qal imdi.
Mehri Xatun 1506/07, bəzi məlumatlara görə isə 1514-cü ildə vəfat etmiş, babası şeyx Pir İlyasın türbəsində dəfn edilmişdir. Şarənin ölümündən sonra təzkirəçilər vicdani bir narahatlıqla onun məsumluğu, saflığı, xoş rəftarı və təmiz əxlaqı barədə bir-birindən gözəl fikirlər söyləmişlər. Məsələn, Gəlibolulu Əli "Zənni-dəhr firibinə (zəmanənin müvəqqətiliyinə) aldanmayıb dünyaya mərdanəliklə gəlib getdi" deyə yazmışdır. Xınalızadə Həsən Çələbi isə öz fikirlərini belə ifadə etmişdir: "Gərçi Mehri yaşadığı dönəmdə zəriflər və şairlərlə söhbətdə və dostluqda sevgi və şəfqət üzrə olurdu, lakin onun möhürlü kisəsinin günəşinə yabançı əli ərməmiş, namus və iffət pərdəsinə xərək əli dəyməmişdir". Lətifinin Mehri barədə söylədikləri də çox poetik, bir o qədər də səmimidir: «Dənizin dərinliyindəki incilərdən üstün dərəcədə təmiz olan, vüslət hərəmini yabançıdan, o gizli xəzinəni qara ilandan qoruyaraq, nə nisan damlalarından gümüş sədəfini qaldırmış, nə də bir araya gəlmə şəbnəmindən rəngli qöncəsini su ilə doyurmuş və bilcümlə, nə kimsə onun iki yarım narından dad almış, nə də kimsə onun gümüş hovuzuna balıq salmışdır".
* * *
Merhi Xatunun bugün əldə bir divanı (onu Sultan II Bəyazidə göndərmişdir), ümumən 255 şeiri vardır. Əlavə olaraq, Sultan Əhmədə həsr etdiyi qəsidənin içində ayrı rədiflərlə daha dörd şeirinin, «sana» rədifli qəzəlinin içində bir əlavə şeirinin olduğunu nəzərə alsaq, Mehrinin şeirlərinin miqdarı 260 olar. Bunlardan 205-i qəzəl, qalanları qəsidə, təxmis, müstəzad, münacat və dördlük formasında yazılmış əsərlərdir. Əruzun müxtəlif bəhrlərində qələmə alınan bu şeirlər öz məzmununa görə standart divan ədəbiyyatı nümunələridir. Onların arasında eşqə-məhəbbətə, gülə-bülbülə, şama-pərvanəyə, həsrətə, hicrana, aşiqin vəfasızlığına, məşuqun göz yaşlarına, rəqibin, əğyarın hiyləgərliyinə, taleyin amansızlığına, dövranın qəddarlığına, bəxtinin qaralığına həsr olunmuş şeirlər üstünlük təşkil edir. Poetik füqurlar və obrazlar da bütünlüklə Şərq poeziyası stilindədir: gül və gülüstan, şeyda bülbül, rəna dilbər, mahi-təban, sərvi-xuraman, ləli-ləb, ləli-bədəxşan, çeşmi-giryan, abi-heyvan, ahü fəğan, cövrü cəfa, zülfi-səmənsa, külbeyi-əhzan, xaneyi-qəm, tiri-xədəng, xar-tikan, yarın kuyi, kuyin itləri, astana və s. Burada orijinal olan şey şairənin öz üslubu, deyim tərzi, poetik təfəkkürüdür.
Burada Mehri Xatun poeziyasının bəzi xüsusiyyətləri barədə danışmaq istəyirik.
Dilin sadəliyi Mehri Xatun yaradıcılığının ən əsas xüsusiyyətidir. Bu baxımdan o, Füzulidən və Nəvaidən daha çox Nəsimiyə və Həbibiyə, Babura və Sultan Hüseyn Bayqaraya yaxındır. Şeirlərində izafət tərkiblərinin azlığı da diqqəti cəlb edir; üç tərkibli izafətlər olduqca seyrəkdir. O, bəzən izafət qəlibini çevirərək türkcə verir. Məsələn, xəyali-dilbər kimi daşlaşmış bir izafəti «dilbər xəyalı» kimi işlədir:
Çün dilə dilbər xəyalı gəldi mehman olmağa.
Yaxud səhni-gülüstan izafətini türk dilinin qaydalarına uyğun olaraq "gülüstan səhni" şəklinə salır:
Gülüstan səhninə gəldi bu gün bir qönçələb gülrux.
Şairin dilində bu tipli ifadələr çoxdur.
Mehri Xatunun şeirlərinə sadəlik, axıcılıq və dərin lirizm hakimdir, onlar asan əzbərlənir və yadda qalır. Məsələn, olmasın rədifli qəzələ nəzər salaq:
Kimsələr mənciləyin eşqə giriftar olmasın,
Kimsənin mənciləyin sevdiyi əğyar olmasın.
Kimsənin yarı gözündən dur olub yad olmasın,
Kimsələr qəm xanəsində çarü naçar olmasın.
Kimsələr dilxəstə olub düşməsin yardan cüda,
Kimsənin şəhrində aləm gözünə dar olmasın.
Kimsələrin gül kimi yarı üzünə gülməsin,
Kimsələr bülbül kimi fəryad edib zar olmasın.
Dilərəm haq həzrətindən Mehri kimi, dostum,
Gecə-gündüz zarı qıl, yarın sana yar olmasın.
Qəzəllərin böyük əksəriyyətində sevən, yanan, yarına qurban olmaq istəyən qəlbin hər cür fədakarlığa, hətta ölümə hazır olduğunu görürük:
Gör necə dərdə yesir oldun, ey biçarə başım,
Bulmadım, qaldı sənin dərdinə bir çarə, başım...
Üzümü xak edəyin getdiyi yollara həbib,
Səni həmsər edəyin basdığı daşlara başım.
Görə dursun bu gözüm barı ölüncə üzünü,
Kəfənin boynuna taxıb vara, yalvara başım.
Müddəi nüktələriylə sinəmin qüssələri,
Mehriyi öldürə bir gün, səni qurtara başım.
Şairə bəzi qəzəllərində isə doğrudan-doğruya ölüm arzulayır:
Əhd etmiş idin Mehriyi öldürməyə, cana,
Bənzər, bəyim, ol əhdlə peyman unuduldu.
***
Qəhri-əğyar ilə bıçaq sümüyə ərmişdi,
Cövri-yar ilə bu gəz keçdi sümükdən iliyə.
Rahi-eşqində ömür keçdi mülazimlik ilə,
Ya gəl öldür, ya qəbul eylə məni bəndəliyə.
Öz mehrini sevgilisindən axıra qədər əsirgəməyən Mehri çox zaman əməyinin heçə getdiyini dilə gətirir:
Baş qoşub, zülfünə, Mehri, quru sevdalar ilə,
Yel kimi yeldi yolunda, yelə verdi əməyi.
Mehri Xatun poeziyasının xüsusiyyətləri barədə, əslində, çox danışmaq olar. Ancaq bu qısa önsözdə hər şeydən bəhs etməyə imkan yoxdur. Oxucular kitabı oxuyarkən bu zərif qəlbli nalan və nakam qadının ürək çırpıntılarını, incə, hərir mehrini, onun sehrli qələminin möcüzələrini özləri görəcək və təqdir edəcəklər.
Hazırda elm aləminə Mehri Xatun divanının dörd əlyazma nüsxəsi məlumdur. Bunlardan biri Aya-Sofyada (124 şeir), biri İstanbul Universitetində (216 şeir), biri İstanbuldakı Milli kitabxanada (128 şeir), digəri isə Sankt-Peterbuqda saxlanır.
Mehri Xatunun divanı ilk dəfə Moskvada tanınmış rus türkoloqu Yelena Muştakova tərəfindən geniş önsöz və şərhlərlə birlikdə çap olunmuşdur1. Şairin öz vətəni Türkiyədə onun yaradıcılığı haqqında xeyli məqalə yazılsa da, divanının elmi-tənqidi mətni hazırlansa da2, təəssüf ki, divanın özü hələ də nəşr edilməmişdir. 2004-cü ildə Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Milli Əlyazmalar İnstitutu Mehri Xatunun divanını çapdan buraxmışdır3. Kakajan Atayev və Rəhmanberdi Qodarovun hazırladıqları bu nəşr ümumən qənaətbəxş olsa da, orada bəzi sözlər düzgün oxunmamış, xüsusilə Türkiyə türkcəsinə məxsus kəlmələr doğru analaşılmamış, durğu işarələrinin gəlişi-gözəl qoyulması nəticəsində mətnin dərk edilməsi xeyli çətinləşmişdir.
Mehri Xatun yaradıcılığı Azərbaycanda, təəssüf ki, bilinmir. Bakı Dövlət Universitetinin türk xalqları ədəbiyyatı kafedrasının dərs proqramında bu bənzərsiz sənətkara ayrıca saat həsr edilmir, yalnız ümumi icmalda adı çəkilir və qısa məlumat verilir. Bunun başlıca səbəbi odur ki, şairin Azərbaycanda kitabı bir yana, heç bir şeiri belə işıq üzü görməmişdir. Halbuki ümumtürk ədəbiyyatının ən böyük qadın şairi məhz Mehri Xatundur. Ona görə də şairənin 550 illiyi münasibətilə bu kitabı çapa hazırladıq. Ümid edirik ki, bundan sonra Mehri Xatun yaradıcılığı ciddi şəkildə tədris və tədqiq ediləcək, geniş oxucu kütləsi bu istedadlı, zərif qadının yaradıcılığı ilə yaxından tanış olacaq, onun adı daim Məhsəti, Heyran xanım və Natəvanla bir cərgədə çəkiləcəkdir.
Dostları ilə paylaş: |