Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011
Yüklə 1,75 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏNDƏLİBİN OĞUZ XANA MATƏM MƏRSİYƏSİ
- İNDİ SƏN («Baba Rövşən» dastanından)
- ABDULLA ŞAHBƏNDƏ (1720 – 1800)
- PƏRİ İLƏ ŞAH BƏHRAMIN DEYİŞMƏSİ
- MƏXDUMQULU FƏRAQİ (1733 – 1798)
|
DAMĞALAR HAQQINDA Atası ağıl, Anası nağıl, Bir qız doğulmuş İyirmi dörd şəkil. Bu qədər gözəldir millətin yarı, Bunlar bizdən əvvəl olsa da zarı, Elinin gözünə görünməz idi, Türk eli dünyaya gələndən bəri. Kim alsa onu, Bütün ömrünü Şad olub yaşar, Tut bu əmrini. Doğub artarsız, Yağı basarsız, Siz dolub-daşıb Yerini qısarsız. Bilsin bu cahan, Sizindir dövran, Vuruşsa düşman, Başın kəsərsiz. Dilə gətirdim, Əldən ötürdüm, Qəfildən qaçdı, Söz qanad açdı, Yerli-yerində Düzüb bitirdim, Sirrimi qəlbim Elimə açdı. ƏNDƏLİBİN OĞUZ XANA MATƏM MƏRSİYƏSİ Bir asimani-bəla enib nihandan, Apardı o dürri-qiymət bəhanı, Həyatda əzizdi o bizə candan, Oğuz övladının ruhi-rəvanı. Əgər ki Nuh yaşın verdi əvvəli, Veribdir bugün də badi-xəzanı, Neçə il bizimlə yaşayan ulu Dəf edə bilmədi tiri-qəzanı. Onu rədd eyləmək əmri-mahalı, Məhv olmaz söylədi onun yazanı, Əgər rədd etməyə olsa məcalı, Kindir o qovulmuş, elin azanı? Yaşın üç mindən çox, keçibdi dördə, Bu yaşda çəkmədin rəncü rizanı, Gedib, oğuzları salıbsan dərdə, Qoyubsan bizlərə matəm qazanı. Səni asimani-əjdəha uddu, Sən Yunissən, girib tutdun məkanı, Camalından cahan könlün soyutdu, Mən oldum Əndəlib – vəsfin yazanı. İLƏN («Leyli və Məcnun» dastanından) Vardım ədəb sarayına, Şənbə günü səba ilən, Düşüb gözüm ayağına, Bir neçə dilrüba ilən. Lövhə açıb oxur sapaq, Hər sapağı düz üç varaq. Nur qoxular tabaq-tabaq, Ağzı dolu səna ilən. Bir pəri naz ilə baxar, Baxışı canımı yaxar, Danışsa şəkəri axar, Ləblərindən şəfa ilən. Bir pəri təzə, xoş-xürrəm, Novgüli-bağ, lalə-fam, Kakili müşk, Leyli nam, Yaşmaq örtər həya ilən. Qapqaradır gözü-qaşı, Qolunu salıb sarmaşır, Oynayanda xub yaraşır, Bir-birinə iba ilən. Mən Qeysi oda saldılar, Könlümü əldən aldılar, Təzim edib əyildilər, Xoş dedilər riza ilən. İNDİ SƏN («Baba Rövşən» dastanından) Xəznə nədi, Baba Rövşən, Gəl arxama min indi sən, Ağlın gedib, yıxılarsan, Gözün möhkəm yum indi sən. Hara varsam, ora gedək, Göz görməyən yerə gedək, Altı aylıq yola gedək, Kəramətim gör indi sən. Yoxsulluqdan oldun əda, Sənə canım olsun fəda, Borclu olmaq – qəhri-xuda, Zinhar, həzar qıl indi sən. Sür bazara, qula qatıb, «Qulumdur» de, məni satıb, Mədinəyə geri çatıb, Cuhuda ver pul indi sən. Əziz başım sənə quldur, Borcunun əlacı budur, Müsəlmansan, din rəsuldur, Borcdan xilas ol indi sən. Adım Əli Şahimərdan, Bir də derlər şiri-yəzdan, Dostlar mənə olar xəndan, Sözüm qəbul qıl indi sən. ABDULLA ŞAHBƏNDƏ (1720 – 1800) Klassik türkmən ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Abdulla Şahbəndə 1720-ci ildə Vas şəhərində anadan olmuşdur. Türkmənlərin yomut boyunun qoçaq tayfasına nənsub olan şairin ömrü Vasda və Köhnə Ürgəncdə, Qafqazda və İranda (Ətrək, Gürgan və İsfahanda) keçmişdir. Atasının adı Məmi, anasının adı Dövlətbikə, sevgilisinin (arvadının) adı Mənlidir. Özünün əsl adının Əbdünəzər olduğu söylənir. Şairin Seyidnəzər, Dövlətnəzər, Məmmədnəzər və Annamənli adlı dörd oğlu olmuşdur. Şahbəndənin nəslindən olanlar hazırda Türkmənistanın Daşoğuz vilatətinin Köhnə Ürgənc və Taxta mahalında, bir qolu isə Türkmənsəhrada (İran) yaşayırlar. Şair 1800-cü ildə vəfat etmiş və Daşoğuzda Aşıq Aydının kümbəzi yanında dəfn olunmuşdur. Əldə olan məlumata görə, Şahbəndə yaxşı təhsil almış, Xivədəki məşhur Şirqazi mədrəsəsində oxumuş, dövrünün ən bilgə adamlarından biri olmuşdur. Şeirləri, xüsusilə müəmmaları onun Şərq ədəbiyyatı, ilahiyyat, mifologiya, tarix, coğrafiya, astronomiya, təbabət sahələrində dərin bilik sahibi olduğunu göstərir. Şahbəndənin gerçək həyatı başdan-başa əfsanə dumanına bürünmüşdür. Onun adı haqqında da xüsusi rəvayət var. Deyilənə görə, ən yaxın dostu savaşda əsir düşür və Şahbəndə onu axtarmağa çıxır. Gəlib görür ki, dostu bir şahın əlində əsirdir. Öz-özünə belə deyir: „Dostumla mənim aramda heç bir fərq yoxdur. Əslində, mən də şahın bir bəndəsi və əsiriyəm». Bundan sonra onun adı Şahbəndə olaraq söylənir. Abdulla Şahbəndə Məmmədvəli Kəminə və Murad Talıbi ilə (rəvayətə görə, həm də Məxdumqulu Fəraqi ilə) yaxın dost olmuşdur. Xalq arasında onların dostluğu haqqında maraqlı rəvayətlər dolaşır. Şahbəndənin yaradıcılığı geniş və çoxşaxəlidir. Onun mövzularının əksəriyyəti real həyat hadisələrindən götürülmüşdür. Bəzi şeirləri avtobioqrafik səciyyə daşıyır. Şeirlərində didaktik motivlər güclüdür. O, insanları daim yaxşılıq etməyə, xeyirxahlığa səsləmiş, xüsusilə gənclərə mərdlik, şücaət, ədalət duyğuları aşılamağa çalışmışdır. Şairin dini mövzuda yazdığı şeirlərdə həzrəti peyğəmbərin həyatı və islam dininin gözəllikləri ustalıqla və səmimiyyətlə vəsf edilmişdir. Abdulla Şahbəndənin poetik irsinin böyük hissəsi itib-batmış, çox az bir qismi gəlib bizə çatmışdır. Onun bəzi şeirləri başqa şairlərin adına çıxılmış, dini məzmunlu şeirləri isə sovet dövründə ümimiyyətlə ortaya çıxarılmamışdır. Bununla birlikdə, şairin yaradıcılığı türkmən ədəbiyyatında çox mühüm bir mərhələ təşkil edir. O, sələfləri Nurməhəmməd Əndəlibdən və Dövlətməmməd Azadidən təsirləndiyi kimi, özündən sonra gələn xələflərinə, o cümlədən Məxdumquluya, Zəliliyə, Molla Nəfəsə, Katibiyə, Aşiqiyə və başqa şairlərə qüvvətli təsir göstərmiş, onlara nümunə olmuşdur. Şahbəndə təmiz türkcə yazmağa xüsusi diqqət yetirmiş, mürəkkəb ərəb-fars tərkiblərindən imkan daxilində qaçmış, dilin saflığı uğrunda mübarizə aparmışdır. Şair "Nə bilsin» adlı şeirində türkmən şairlərini ana dilini sevməyə, yad və doğma sözləri bir-birindən ayırmağa çağırmışdır:
Şairin yaradıcılığında müəmma janrı xüsusi yer tutur. Dini və dünyəvi elmlər üzrə dərin bilik, böyük yaddaş və müşahidə, eyni zamanda çevik zəka tələb edən bu janrda bir sıra mürəkkəb əsərlər yaradan Şahbəndə özündən sonrakı şairlərə güclü təsir göstərmişdir. Onun «Qırx», «Beş», «Nədir», „Hansıdır–budur» rədifli müəmmaları olduqca çətin və ağırdır. Deyilənə görə, onların çoxu bugünə qədər açılmamışdır. Sevindirici haldır ki, Abdulla Şahbəndə bəzi müəmmaların cavabını özü açmışdır. Məsələn, bu şəkildə: Ol nə quş, yetmiş başı, qırx tən, iki yüzdür ayaq, İki türfə qanadı – biri qaradır, biri ağ, Ol nə səyyad qəsd edib, kim yolunda qurmuş duzaq, Fəhm edib, ustad isən, əbcəd hesabı birlə bax, Ver xəbər indi görüm, ol quşa aşyan hansıdır? Ömür – quş, yetmiş başı, qırx tən, iki yüzdür ayaq, Gecə-gündüz qanadı – biri qaradır, biri ağ, Bu əcəl səyyad olur, kim yolunda qurmuş duzaq, Çün ömür üç hərf, əbcəddən etsəm iftiraq, Bizi ustad bilsən, indi bu cəsəd aşyan olur. Üstəlik, şairin müəmmalarında suallar bir bəddə formulə edilmir, bəzən hər sətirdə bir müəmma müşahidə olunur. Məsələn: Xəbər vergil, Bəkir xocam, O nə anddır, vallahı qırx? Doqquz oğlan bir beşikdə, Anası dörd, Allahı qırx? Nə ölüdür, yaşı doqquz, Nə mizandır, başı doqquz, Nə tirəndaz, daşı doqquz, Nə əjdəha, kəlləsi qırx? Ehtimal ki, bu sualların hər biri bir miflə, dini olayla və ya dini kitablardakı hadisələrlə bağlıdır. Yaxud bu iki bəndə baxaq: Xəbər vergil, Haşım xocam, Nə çölistandır, dağı beş? Ağzında qırx min qırx dişi, Nə ilandır, ayağı beş? Nə qumaşdır, xərci səksən, Nə tüccardır, borcu səksən, Nə qaladır, bürcü səksən, Bağbanı yetmiş, bağı beş? Şahbəndənin digər müəmmalarından daha çətin nümunələr göstərmək mümkündür. Şübhəsiz ki, bunlar bizim aşıqların, aşıq sənəti həvəskarlarının diqqətini cəlb edəcək. Abdulla Şahbəndə lirik-fəlsəfi şeirlərlə yanaşı həm də bir neçə dastan müəllifidir. Onun «Şah Bəhram», «Gül-Bülbül», «Xocamverdixan» adlı dastanları var. Bunlardan «Şah Bəhram» hind mifologiyasının savaş, ovçuluq və zəfər tanrısı Varaxra, yaxud Viret-rana ilə bağlıdır. Bu surət sonralar İran mifologiyasına keçərək Bəhram kimi sabitləşmişdir. Mifik obraz olaraq Bəhram Mars (Mərrix) kimi savaşı simvolizə edir. Sasanilərin on dördüncü şahı olan, ədəbiyyatda qulan (gur, çöl eşşəyi) ovlayan Bəhram Gur kimi məşhurlaşmışdır. Nizami Gəncəvi «Yeddi gözəl» əsərində, Əmir Xosrov Dəhləvi isə «Həşt behişt» poemasında onun surətini yaratmışlar. Şahbəndə də onların təsiri altında bu mövzuya müraciət etmişdir. Lakin «Şah Bəhram» dastanının süjeti xeyli fərqli və orijinaldir. Dastan Bəhramın şikara çıxması və orada bir qulanı tutması və minməsi ilə başlayır. Bu, əslində qulan cildinə girmiş Dev Səfid (qara dev) imiş. O, hamının gözləri qarşısında göyə uçaraq Bəhramı Qaf dağındakı qalasına gətitir, şah burada eyş-işrətə qurşanır, hətta bir zamanlar şah olduğunu da unundur. Vəziri Bəhramın yerinə şah seçirlər. Qardaşının toyuna gedən dev darıxmaması üçün ikinci bağın açarını da şaha verir. Bəhram bu bağda Balahüsn adlı bir pəri qızını görüb onu sevir. Dev də bu qızı sevirmiş, hətta həmin gözəl bağı da onun xatirinə saldırıbmış. Nəhayət, pəri qızının məsləhəti ilə Bəhram Dev Səfidi cinlərin və devlərin peyğəmbəri Süleymana and içdirir və Balahüsnü sevdiyini söyləyir. Bundan sonra dev Balahüsnü ona bağışlayır. Bəhram beş il sonra sövdəgər qılığında öz vilayətinə qayıdır. Öyrənir ki, vəzir onun hərəmxanasını ələ keçirmişdir. Təsadüfən vəzir Balahüsnü də görür, onu zorla almaq istəyir. Bu zaman Bəhram devi köməyə çağıraraq vəziri məhv edir, yenidən şah olur. Burada dastanın ən mifik və maraqlı hissəsi başlayır. Balahüsn inciyərək öz vətəninə, Şəhrisəbz şəhərinə qayıdır. Bəhram onu tapmaq üçün devlərə müraciət edir. Dev Səfid və onun üç qardaşı əmrlərindəki bütün devləri səfərbər etsələr də, Şəhrisəbz şəhərinin yerini tapa bilmirlər. Ancaq devlər ona Süleyman peyğəmbərin möcüzəvi məziyyətə malik küllahını (onu başına qoyan adam başqalarının gözünə görünmür), əsasını (onun köməyi ilə bütün bağlı qapıları açmaq olur) və çarığını (onu geyən nə qədər yol getsə də, yorulmur) hədiyyə edirlər. Axırda bir dev Şəhrisəbzin yerini öyrənir və devlər Bəhramı ora qədər gətirirlər. Bəhram Süleyman peyğəmbərin əşyalarının vasitəsilə Balahüsnü tapır, atasından icazə alaraq onu öz vilayətinə gətirir. Dastanın şeirləri isə müstəsna dərəcədə gözəldir. Şair öz əsərini qoşma, gəraylı, müxəmməs və qəzəllərlə bəzəmişdir. Xüsusilə gəraylı janrında yazılmış şeirləri çox axıcı, situativ məzmunlu, dolğun və lirikdir. Gəraylilar əsasən yeddi, deyişmələr on iki-on dörd bənddir. Şeirlərin qafiyələri Şahbəndənin yüksək istedadından və parlaq sənətkarlığından xəbər verir. Bəhramın tərifinə həsr olunan və onun xarakterini tam açan bu şeir dediklərimizə gözəl bir nümunədir:
Xoş gəlibsən çağımıza / Qədəm basdın bağımıza/ Qoşul ürək yağımıza / Solumuza, sağımıza / Gəlib düşdün ağımıza (torumuza) / Düyün vurma dağımıza / Bağda sünbül tağımıza. Yei gəlmişkən, qafiyə məsələsi Abdulla Şahbəndənin şeirləri üçün ümumən problem deyl; istər bu, dörd misralı 7 bəndlik şeirlərdə olsun, istər beş misralı 10 bəndlik şeirlərində olsun, istərsə də on iki misralı 6 bənlik şeirlərində olsun, şairin nəfəsinin daralması, qafiyə xatirinə məzmuna xələl gəlməsi, süniliyə gedilməsi heç vaxt müşahidə olunmur. Məsələn, şairin «Gözəlim» şeirində bunu açıq-aşkar görürük:
«Gül-Bülbül» dastanında bəzi real və mifik şəhərlərin adı çəkilir. Burada İstanbul xüsusi olaraq vəsf edilir. Bu dastanın şeirləri də oxucunu valeh edir. Biz „Gül-Bülbül» dastanının hədsiz dərəcədə uzun olduğunu nəzərə alaraq bütün epizodları əhatə etmək şətilə onun qısa məzmununu verdik. Şairin «Xocamverdixan» dastanı da orijinal və maraqlı əsərdir. Lakin bu dastan əlimizdə olmadığı üçün onu kitaba daxil edə bilmədik. Bunlardan başqa, mənbələrdə verilən məlumata görə, Şahbəndənin gəzib-gördüyü yerlərdən bəhs etdiyi «Səyahətnamə» adlı bir əsəri də olmuşdur, lakin bu əsər indiyədək aşkar edilməmişdir. Abdulla Şahbəndənin şeirləri və dastanlarının yüzdən artıq əlyazması hazırda Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Milli Əlyazmalar İnstitutunda saxlanır. Şairin əsərləri dəfələrlə nəşr edilmiş, haqqında elmi-tədqiqat işləri yazılmışdır. Abdulla Şahbəndənin əsərləri Azərbaycanda çox da bilinmir. Ölkəmizdə əvvəllər bizim və başqa müəlliflərin tərtib etdikləri antologiyalarda onun cəmi bir neçə şeiri çap olunmuşdur. Şairin yaradıcılığı Bakı Dövlət Universitetinin tükr xalqları ədəbiyyatı kafedrasında və bəzi ali məktəblərin filologiya fakültələrində tədris olunur.
O nə anddır, vallahı qırx, Doqquz oğlan bir beşikdə, Anası dörd, Allahı qırx? Önü yürür, izi yetməz, Yerdə-göydə məskən tutmaz, O nə quşdur ölməz-itməz, Ayağı dörd, kəlləsi qırx? Nə mizan olar, nə yerdə, Nə şəfadır yüz min dərdə, Yeddi kiriş, yetmiş pərdə, Sazı birdir, zilləsi1 qırx? Nə dəryadır, girdabı dörd, O nə bağdır, ərbabı dörd, Atı doxsan, əsbabı dörd, Donu doxsan, hülləsi2 qırx? Nə ölkədir, eli beşdir, Yağar yağmur, seli beşdir, Nə tüfəngdir, nili1 beşdir, Çaxmağı bir, mərmisi qırx? Nə ölüdür, yaşı doqquz, Nə mizandır, başı doqquz, Nə tirəndaz, daşı doqquz, Nə əjdaha, kəlləsi qırx? Nə qaladır, bürcü doxsan, Nə bəzirgan, borcu doxsan, Nə qumaşdır, xərci doxsan, Dağı on dörd, qallası2 qırx. O nə oddur, tütünü yüz, O nə sözdür, ütünü3 yüz, Nə məsciddir, sütunu yüz, Oğlanı üç, mollası qırx? Sınsa çoxdur, daşsa azdır, O nə söhbət, o nə sazdır, O nə novruz, o nə yazdır, Qışı doxsan, çilləsi qırx? Aşma, xocam, bu bir pillə, Bu sözümdə yoxdur hiylə, Tapa bilməz neçə molla, Məğər olsa silləsi4 qırx. Şahbəndə söylər hər sözdən, Tut hesabın yüzdən, yüzdən, Dörd çeşmə axar bir gözdən, Bəndi beş yüz, damlası qırx. BEŞ Xəbər vergil, Haşım xocam, Nə çölistandır, dağı beş? Ağzında qırx min qırx dişi, Nə ilandır, ayağı beş? Sinəmdə eşqin dağı var, Dilsiz-ağızsız yağı var, Üç yüz altmış ayağı var, Hər ayağın barmağı beş. Nə qumaşdır, xərci səksən, Nə tüccardır, borcu səksən, Nə qaladır, bürcü səksən, Bağbanı yetmiş, bağı beş? Qaranlıq dünyada aləm, İyirmi beş at bir öydə cəm, Hər atda iyirmi beş adam, Hər birinin yarağı beş? Şahbəndə deyər, nə filan, Nə gün yazılmış, nə divan, Səhər vaxtı doğan keyvan, Qarası qırx min, ağı beş. NƏDİR Xəbər vergil, nə məxluqdur, üç dilli, Hər dilin şərh eylə, bəyanı nədir? İkisi mənalı, biri bikamal, Birinə bənd olmuş, zamanı nədir? Bir dilində yüzdə birdə hesab var, Bir dilində yüzdə səksən cavab var, İki yüzdə səkkiz dənə hicab var, Doqquz xəbər, üç and, zəbanı nədir? Birini üçə böl, üç-dörd baş olar, Birin iki bölsən, neçə baş olar? Üçdə üç, dörddə dörd, beşdə beş olar, Üç yerdə salınan dükanı nədir? Nə məxluqdur, dildə çoxdur qovğası, İki ayaqlıdır, yetmiş kəlləsi, Dişi iyirmi doqquz, yüz on pilləsi, Fəhm eylə, qurulmuş mizanı nədir? Fəhmin olsa, tut sən gündüz gecədən, Neçə yumurta çıxar tək bir cücədən, Sən bilməzsən, soruş Bəkir xocadan, Ölkəsi, məskəni, məkanı nədir? Bunların şanında otuz bir yağı, Yetmiş baş, qırx bir tən, otuz ayağı, Başın tutub, taxıb qıçına bağı, Dörd qılıncla salan nişanı nədir? O nə quşdur, onda nə tən var, nə can, Çərx vurar, çevrilər misali-asiman, Yumurtlayar toyuq kimi hər zaman, Xoruz tək banlayar, fəğanı nədir?
Çəpər tək tikilmiş, nə sirdir haqda, Məşq edibdir hansı kitab-varaqda, Fəhm eylə, katibi, yazanı nədir? Məna sor, məna al, can ilə təndən, Doğru söz çıxarmı əyri bədəndən? Utanma, şairim, soruşum səndən, Bildinmi başında qovğanı, nədir? Nə ümmandır, daşdı, coşdu, səngidi, Bu yolda bağlamış Şahbəndə bəndi, Əkdi, biçdi, çəkdi, durma sən indi, Gəlibsən dərməyə, başağı nədir? BİLİNMƏZ Arif olsan, səndən xəbər alım mən, Nə millətdir, hardalığı bilinməz? Xəbər ver, soruşum, gənci-xəzinə, Fəqirdəmi, baydalığı1 bilinməz. Nə kirişdir, bənd olubdur kamana, Hansı gün qopacaq axır-zamana? Nə səbəbdən qərq olubdur ümmana, Kənardamı, saydalığı2 bilinməz. Nə gövhər, nə yerdə yatar kəmbaha, Necə isbat etmiş sureyi-Taha, Qarkı3, çoban, quzu, bülbül, əjdəha, Beşinin bir öydəliyi bilinməz. O nə quşdur, qonduğu yer gümüşlü, Altı min qanadlı, əlli min başlı, Atası qırxında, oğlu yüz yaşlı, Yasdalığı, toydalığı bilinməz. O nədir ki, dörd yanında üzü var, O nədir ki, sinəsində gözü var, Nə kəlamdır, üç yüz altmış sözü var, Yerdə, göydə, aydalığı bilinməz. O nədir ki, önü var da, ardı yox, O nədir ki, qonar-köçər, yurdu yox, Hesab edib görsəm, yenə dördü yox, Nə məkanda, caydalığı bilinməz.
Dörd min dörd yüz qırx dörd səfasın sürsün, Hər kim ustad isə, cavabın versin, Dörd dalın bir zedəliyi1 bilinməz. PƏRİ İLƏ ŞAH BƏHRAMIN DEYİŞMƏSİ Pəri: Qaçıb çıxdım qollarından, Sənin yarın mən deyiləm. Yürü, qalma yollarından, Sənin yarın mən deyiləm.
Əylən, qara gözlü pərim, Sənin yarın mənəm, mənəm. Şəhdi-şəkər sözlü pərim, Sənin yarın mənəm, mənəm.
Qafil idim, saldın ala, Aşiq oldun bu camala, Yeri, düşmə xam xəyala, Sənin yarın mən deyiləm.
Gül qalmadı bağça-barda, Əlim yetməz, zülfün darda, Qoyma bizi ahu zarda, Sənin yarın mənəm, mənəm.
Nə qəzirsən ançalarda, Bağ içində bağçalarda, Tər açılan qönçələrdə, Sənin yarın mən deyiləm.
Bəndivanam sözlərində, Qara xallı üzlərində, Səfil qaldım izlərində, Sənin yarın mənəm, mənəm.
Pəri adamzada yetməz, Yetən yerdə məskən tutmaz, Pərizadam, əlin yetməz, Sənin yarın mən deyiləm.
Gah doluyam, gah xalıyam, Sənin eşqində dəliyəm, Gül üzünün abdalıyam, Sənin yarın mənəm, mənəm.
Libaslarım aldın mənim, Nə sözün var, nə mətləbin? Vardır məndə nə məqsədin? Sənin yarın mən deyiləm.
Düşdüm sənin xəyalına, Aşiq oldum camalına, İntizaram vüsalına, Sənin yarın məməm, mənəm.
Gəl ey adamzadım mənim, Kimə yetər dadım mənim, Balahüsn adım mənim, Sənin yarın mən deyiləm.
Şah Bəhram der, həvəsiyəm, Qönçə gülün nəvasıyam, Fars elinin paşasıyam, Sənin yarın mənəm, mənəm.
Məxdumqulu türkmən xalqının varlığına nüfuz etmiş, iliklərinə qədər işləmiş, sinif, zümrə, təbəqə, qoca-cavan, böyük-kiçik, qadın-kişi demədən, yeddidən yetmişə qədər bütün türkmənlərin mənəviyyatına hopmuş, onlar üçün hava-su, duz-çörək qədər vacib olan mənəvi qidaya çevrilmişdir. Böyük türkoloq Bartholdun yazdığı kimi, tarixdə hələ heç bir türk şairi öz xalqı arasında Məxdumqulu qədər populyar olmamış, onun qədər sevilməmiş, oxunmamış və əzbərlənməmişdir. Bu sahədə onunla yalnız Xoca Əhməd Yəsəvi və Yunus İmrə yarışa bilər. Məxdumqulu Türkmənistanın mənəvi qurucularından və liderlərindən biri, türkmən xalqını milli güvənci, sonsuz iftixar qaynağı, bütün dövrlərin və könüllərin şairidir. O, misilsiz söz ustası, sufi-ozan olmaqla yanaşı eyni zamanda müdrik filosof, ünlü mütəfəkkir, böyük alim, bacarıqlı müəllim, ağıllı məsləhətçi, istedadlı dastançı, mahir folklorçu, nəhayət, uzaqgörən siyasətçisidir, bir sözlə, türkmənlərin ruhi dünyasının rəhbəridir. Türk dünyasının dahi yazıçısı Çingiz Aytmatov bunun səbəblərini belə izah etmişdir: «Məxdumqulunun əsərlərinin bizim dövrümüzə gəlib çatması türkmən xalqının rəşadətidir. O, türkmənlərin qəlbində - gəzəri baxşı-dərvişlərin dilində, böyük və kiçik yollarda, bazarlarda və karvansaralarda, yurdlarda və çoban tonqallarının başında qorunmuşdur. Onun şeirləri ilə savaşa yollanmış, cəllad kötüyünə getmişlər. Məxdumqulunun şeirləri insanın doğulmasını qarşılamış, onun ölümünə ağlamışdır. Məxdumqulunun şeirləri sevən qəlblərin himninə çevrilmişdir». Xalqın Məxdumquluya bəslədiyi sevgi şairin öz xalqına qarşı duyduğu ülvi, bəlkə də ilahi məhəbbətlə düz mütənasibdir. Məxdumqulu türkmən və türk xalqlarının ən yaxşı poetik ənənələrini özündə birləşdirdiyi və təcəssüm etdirdiyi kimi, xalq da ona olan sevgisini ana südü ilə əmmiş, öz qan yaddaşında və genlərində daşıyaraq əsrlərdən-əsrlərə, nəsillərdən-nəsillərə ötürmüşdür. * * *
Məxdumqulu Fəraqi 1733-cü ildə Türkmənistanın Ətrək vilayətində Kümbəzhovuzun şərqindəki Hacıqovşan adlı yerdə, başqa bir məlumata görə, Qızılbayır (indiki Şarlavuk) obasında türkmən ədəbiyyatının klassiki Dövlətməmməd Azadinin (1700-1760) ailəsində dünyaya gəlmişdir. Öz dövrünün bilgili alimi və vətənpərvər şairi olan Azadi «Vəzi-Azad», «Hekayəti-Cabir Ənsar», «Münacat», «Behiştnamə» adlı məsnəvilərin müəllifi kimi məşhurdur. Məxdumqulu ilk təhsilini evdə öz atasından almış, daha sonra qonşuluqda yerləşən Qızılayaq kəndindəki İdris Baba məktəbində oxumuşdur. Burada təhsilini başa vurduqdan sonra atası onu Buxaradakı məşhur Kökəltaş mədrəsəsinə göndərmişdir. Məxdumqulu bu təhsil ocağında dövrünün tanınmış xocalarından dərs almış, başda Quran olmaqla ilahiyyat elmini, həndəsə, hesab, nücum, tarix, coğrafiya və tədris proqramına daxil olan digər fənləri dərindən öyrənmişdir. O, ədəbiyyata və dilə xüsusi maraq göstərərək Şərq ədəbiyyatı klassiklərini ciddi mütaliə etmiş, Xoca Əhməd Yəsəvi, Füzuli, Nəvai, Nəsimi, Hacı Bəktaş Vəli, Yunus İmrə, Nizami, Hafiz, Xəyyam, Cami, Dəhləvi kimi şairlərin yaradıcılığını mənimsəmiş, cağatay, ərəb və fars dillərinə mükəmməl şəkildə yiyələnmişdir. Bütün bunlar gənc Məxdumqulunun bir şair və ozan kimi yetişməsində mühüm amil olmuşdur. Məxdumqulu Buxarada nəqşibəndi ordeninə ciddi maraq göstərmiş, bu ordenin şeyxi Bəhaəddin Nəqşibəndinin yaratdığı sufi məktəbinin güclü təsirinə məruz qalmış, şeyxin «Dilin yar ilən, əlin kar ilən olsun» şüarını öz həyatının və sənətinin əsas kredosu, mayası və mənası kimi qəbul etmişdir. Daha sonra Məxdumqulu həmin dövrdə Orta Asiyada ən nüfuzlu təhsil müəssisəsi sayılan «Şirqazi» mədrəsəsinə daxil olmuşdur. Elmə, təhsilə, mədəniyyətə böyük önəm verən Xivə hökmdarı Şirqazi xanın (1715-1728) əmri ilə qurulan bu mədrəsə öz dövrünün universiteti hesab edilirdi. Buxara mədrəsəsinin məzunu olan Məxdumqulu burada daha münbit elmi-ədəbi mühitə düşmüş, Şərqin böyük alimlərindən Fərabinin, Biruninin, ibn Sinanın, əl-Xarəzminin, Mənsur Həllacın, Qəzalinin, Zəməxşərinin, Nəiminin, Bəyazid Bistaminin və başqalarının elmi-fəlsəfi irsi ilə tanış olmuş, ədəbiyyat sahəsindəki biliklərini daha da təkmilləşdirmişdir. «Şirqazi» mədrəsəsində ali təhsilini başa vuran Məxdumqulu öz doğma yurduna dönmüşdür. Üç il «məkan tutub duzunu yediyi», dərin bilik və böyük mənəvi sərvət qazandığı «qızıl qapılı» mədrəsəni ömrü boyu unutmamış, ona vida şeiri də həsr etmişdir:
Məxdumqulunun şəxsi həyatı faciələrlə keçmişdir. Abdulla adlı qardaşı hansı səbəbdənsə ata yurdunu tərk etmiş, 1754-cü ildə üç ailə üzvü – bacısı Xanmənli, kiçik qardaşı Canəsən və onun arvadı Bayram eyni gündə dünyadan köçmüş, bu dərd 21 yaşlı Məxdumqulunu, onun atası Azadini və anasını dərin kədərə qərq etmişdir. Üstəlik, şairin iki uşağının ikisi də kiçik yaşlarında ölmüş, çırağını yandıracaq başqa övladı olmadığından Məxdumqulu bir ata və insan kimi bunu böyük ürək ağrısı ilə qarşılamış, «Bəxtim qaradır» şeirində yazmışdır: Koroğlu tək qeyrətimdən ayrıldım, Qocalmışam, qüvvətimdən ayrıldım, İki didəm − züryətimdən ayrıldım, Rəhm edən olmadı, bəxtim qaradır. Məxdumqulu bir şərqli, müsəlman və türk olaraq övladsızlıq dərdini bir çox şeirində yana-yana dilə gətirmişdir. Onun müxtəlif şeirlərindən seçdiyimiz aşağıdakı bəndlər də bunu göstərir: Tənhalıq həsrəti başdan ötərmiş, Oğulsuzluq bütün işdən betərmiş, Züryətsiz igidin yeri itərmiş, Yurdu yox, karvanı köçdü dedilər. Dağımda bənd qaldı sellər, Getdi huşum, əyri bellər, Məxdumqulu deyər, ellər, İzimdə züryət qalmadı. Pünhan sirrim aşkara, Neylək, çıxıb şikara, Məxdumqulu biçara Bircə züryəti gözlər. Derlər: «Yaxınmış axirət», Görən varmıdır aqibət, Məxdumqulu, quru dərəxt ― Adamda züryət olmasa. Şeirlərindəki «Pis xatın başa möhnətdir», «Yaman xatın yaxşı ərə Sovulmaz töhmətə bənzər», «Yenə yaxşı bir igidə Yaman xatın tuş olmasın», «Tuş olsan yaman xatına Ömrün ötər şər iləni» kimi misralardan belə anlaşılır ki, Məxdumqulunun evində dinclik, könül rahatlığı olmamış, daima əsəbilik hökm sürmüşdür. Ona görə də şair yaxşı, xoşxasiyyət qadınları tərifləmiş, milli türk psixologiyasına və təfəkkürünə, ədəbi ənənəsinə uyğun olaraq (burada dahi Yusif Balasağunlunu və onun məşhur «Qutadğu Bilig» didaktik poemasını xatırlamaq yerinə düşərdi) evlənmə işində gənclərə bəzi məsləhətlər vermişdir: Məxdumqulu, kimsə bilməz batini, Evlənsəniz, baxıb alın zatını, Yiyəm görkəzməsin yaman xatını, Adam özün bilməz, xam xəyal olar. Bütün bunlar yetməzmiş kimi, Məxdumqulu sonra öz qibləgahı saydığı atası Azadini və sevimli anasını da itirmış, bu fani dünyada yapayalnız qalmışdır. Bundan sonra öz şeirlərini hamıdan ayrılmış, fərağa, uzağa düşmüş mənasına gələn Fəraqi təxəllüsü ilə yazmağa başlamışdır. O, bir neçə şeirində nəyə görə bu təxəllüsü qəbul etdiyini bu şəkildə açıqlamışdır: Cahanı yandırdı odun, Qaçar oldu yaxın-yadın, Məxdumqulu, sənin adın, Olsun indi qoy Fəraqi. Məxdumqulu, adın döndü Fərağa, Fəraq olub, çək özünü qırağa... Məxdumqulu gənc yaşlarından etibarən səyahətə çıxaraq bütün Türkmənistanı, Orta Asiyanı, İranı və Hindistanın bir qismini gəzib dolaşmışdır. Hətta ilk dəfə səfərə çıxmaq istədikdə atası gənc və təcrübəsiz olduğunu söyləyərək ona mane olmağa çalışmışdır. Bu haqda ata ilə oğulun maraqlı bir deyişməsi də vardır. Məxdumqulunun Azərbaycanda və Anadoluda olub-olmaması dəqiq məlum deyil. Doğrudur, onun əsərlərində Azərbaycan, eləcə də Kayseri və Qars barədə müəyyən məlumatlar var, lakin bu məsələ hələlik açıq qalır. Ümumiyyətlə, Məxdumqulunun şeirlərində bir çox ölkə, vilayət, şəhər, el-oba, kənd adı çəkmişdir ki, bunların əksəriyyəti poetik ənənəyə uyğun olaraq işlədilmişdir. Məsələn, Yusifdən yazarkən Kənan (indiki Fələstin) və Misiri xatırlatmamaq mümkün deyil. Eləcə də bir şeyin vüsətini, genişliyini, kiminsə şan-şöhrətinin, ad-sanınin yeddi iqlimə yayılmasını bir qədər də mübaliğəli göstərmək üçün Misir, Həbəş, Zəngistan, Firəng, Yunan, Rumistan, Türküstan, Çin-Maçin, Hindistan kimi bir-birindən çox-çox uzaqda yerləşən məmləkətlərin adlarının bir şeirdə yanaşı çəkilməsi poeziyada məqbuldur. Lakin danılmaz həqiqətdir ki, Məxdumqulunun coğrafiya sahəsindəki bilikləri heyrəramiz dərəcədə genişdir. Biz bunu şairin «Bu dünya» adlı şeirində bariz şəkildə görürük. Burada islami bilgilər işığında 15 ölkənin sahəsi ağacla-fərsəxlə verilmiş, su, bataqlıq, dağ, adam yaşamayan yerlər, səhralar və s. göstərilməklə təqribən bütün dünya coğrafiyası əhatə olunmuşdur. Şeirdə oxuyuruq: On iki min ağac cayi-Hindistan, Altı min ağac yol ərzi-Rumistan, Dörd min Səklab, Səncab, dörd min Zəngistan, Sanki keçib varan seldir bu dünya. Dörd min fərsəx Yəmən, bir min də Bulğar, Zəmini-yunan həm olar yek həzar, Min ağac yol dağdır, devi-mərdumxor, Onda keçib varan saldır bu dünya… Üç min üç yüz ağac əhli-islamdır, İraq, Xəzirbaycan, Misirdir, Şamdır, Xorasan, Fars, Bəzirkuhda tamamdır, Yox olunca, qalmaqaldır bu dünya. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, şairin yaradıcılığında işlədilmiş real coğrafi, dini-mövhumi məntəqələrin, tarixi və əfsanəvi şəxs adlarının sayı 258-dir. Yeri gəlmişkən, bir statistik məlumatı da vermək istərdik: Məxdumqulunun əlimizdəki şeirlərində bir sözün dəfələrlə işləndiyini nəzərə almaqla ümumən 101 min kəlmədən istifadə edildiyi kompüter sayımı zamanı ortaya çıxdı... Məxdumqulunun sonraki həyatı barədə əldə dəqiq məlumatlar yoxdur. Onun vafat tarixi də mübahisəlidir. Bəzi araşdırmaçılar şairin 1783-cü ildə, bəziləri isə 1793-cü, hətta 1798-ci ildə böyük acılar çəkdiyi bu dünyadan əbədi xatırlanacaq bir ad və böyük poetik irs qoyaraq köçdüyünü qeyd edirlər. * * * Məxdumqulu hər şeydən əvvəl böyük şair və istedadlı aşıqdır. Artıq XVII əsrdən etibarən türk ədəbiyyatında divan ədəbiyyatı ilə klassik aşıq yaradıcılığı qovuşaraq yeni bir mərhələyə qədəm qoymuş, yazılı ədəbiyyatla şifahi ədəbiyyatın sintezi nəticəsində şair-aşıq sənətkarlar yetışmışdir. Türkmənistanda Məxdumqulu, Azərbaycanda Vaqif, Türkiyədə isə Nədim bunların ən parlaq nümayəndəsi sayılır. Saz çalıb-çalmamasından, məclislərdə çıxış edib-etməməsindən asılı olmayaraq onların yaradıcılığı şifahi xalq ədəbiyyatı ənənələri üzərində yüksəlmiş, folklordan bəhrələnərək nəşv-nüma tapmış, aşıq şeiri janrları aparıcı mövqedə olmuş, eyni zamanda divan ədəbiyyatı da öz qüvvətli təsirini qorumuşdur. Bu tipli sənətkarların yaradıcılığında qoşma, gəraylı, təcnis janrında yazılmış əsərlərlə bərabər qəzəl, qəsidə və məsnəvilərə də rast gəlmək mümkündür. Məxdumqulu söz sənətinə aşıq kimi qədəm qoymuş, türkmən və ümumtürk folklorunu dərindən mənimsəyən və inkişaf etdirən bir haqq aşığı səviyyəsinə yüksəlmişdir. O, digər haqq aşıqları kimi badə içmişdir. Üstəlik, Məxdumqulu yeganə aşıqdır ki, onun həyatında badə içmə doqquz dəfə baş vermişdir. Türk ədəbiyyatı tarixində nadir hadisə olduğu üçün bu məsələ üzərində bir qədər geniş dayanmaq lazımdır. Müqəddəslər əlindən badə içməsi (türkməncə buna «haqdan içmə» deyilir), bunun məkanı və zamanı, kimlərin iştirakı ilə və nə şəkildə baş verməsi şairin öz şeirlərində təsvir edilmişdir. Bunların ən müfəssəli və genişi «Durgil» dedilər» adlı şeirdir. Qısalıq naminə biz badə şeirlərini sxematik olaraq verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Yüklə 1,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|