Raxmanova gulnoza annakulovna

Tarixiy ma’lumotlar
Abu Rayhon Beruniy mashhur tabib va matematik Abu Ali ibn Sino bilan yozishmalarida unga quyidagi savolni beradi: ,,Nima uchun Aristotel va boshqa (faylasuf)lar tomonlarni oltita deb atashadi?” Beruniy olti yoqli kubni olib, ,,boshqacha sondagi tomonlarga ega bo‘lgan” jismlar haqida gapiradi va ,,sharsimon jismning tomonlari yo‘qligi”ni qo‘shib qo‘yadi. Ibn Sino esa ,,hamma hollarda ham tomonlar oltita deb hisoblamoq zarur, chunki har bir jismda, uning shaklidan qat’iy nazar uch o‘lchov — uzunlik, chuqurlik va kenglik mavjud” deb javob beradi. Bu еrda Ibn Sino ,,olti tomon” deb ishoralari bilan olingan uchta koordinatani nazarda tutadi. Beruniy ,,Qonuniy Mas’udiy” asarida olti tomonning aniq matematik ma’nosini keltiradi: ,,Tomonlar oltita, chunki ular jismlarning o‘lchovlari bo‘yicha harakatlari chegarasidir. O‘lchovlar uchta, bu uzunlik, keng-lik va chuqurlik, ularning uchlari esa o‘lchovlardan ikki marta ko‘p”. Asarning oldingi kitoblarida muallif yoritgichlarning osmondagi holatini osmon sferasiga nisbatan ikki koordinata – ekliptik kenglama va uzoqlama orqali yoki xuddi shun-day koordinatalar orqali, ammo osmon ekvatori yoki gorizontga nisbatan aniq-laydi. Ammo yulduzlar va yoritgichlarning o‘zaro joylashuvini aniqlash masala-sida ularning bir-birlarini to‘sib qolish hollarini ham e’tiborga olishga to‘g‘ri ke-ladi. Mana shunday holda uchinchi sferik koordinataga ehtiyoj tug‘iladi.Ana shu ehtiyoj Abu Rayhon Beruniyni fazoviy koordinatalar g‘oyasini ilgari surishga olib kelgan.
Abu Rayhon Beruniyning “Astronomiya san’atidan boshlang‘ich ma’lumot be-ruvchi kitob” (qisqacha “Astronomiya”) nomli asarining geometriyaga tegishli qismida stereometriyaga kirish sifatida fazoviy shakllarning quyidagi ta’riflari keltiriladi. Kub – jismiy shakl bo‘lib, nardning soqqasiga o‘xshaydi, oltita tomo-nidan oltita kvadrat bilan chegaralangan. Prizma – mujassam shakl bo‘lib, yon tomonidan kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi tekisliklar bilan, osti va ustidan ikkita uchburchak bilan chegaralangan. Beruniy bergan bu ta’rifda priz-maning xususiy holi, ya’ni uchburchakli prizmaning ta’rifi keltirilgan. Abu Ray-hon Beruniyning “Qonuni Ma’sudiy” kitobi 1037- yilda yozilgan bo‘lib, unda parallelepiped, prizmaning hajmlarini topish qoidalari: “Agar jism to‘rtburchakli bo‘lmasdan yoki boshqa xil bo‘lsa, uning o‘lchami quyidagicha: uning yuzini bil-gin, uni chuqurlikka ko‘paytirgin, natijada hajm hosil bo‘ladi” tarzda berilgan. Abu Ali ibn Sino “Donishnoma” nomli asarining “Geometrik jismlarga oid ne-gizlar” bobida jismning va uchburchakli prizmaning ta’rifini beradi hamda ikki prizmaning o‘zaro teng bo‘lish shartlarini bayon qiladi. Ibn Sino prizmani quyi-dagicha ta’riflaydi: “Prizma ikkita uchburchakli tekis shakllar va tomonlari o‘zaro parallel uchta tekis shakllar bilan chegaralangan jismdir”. G‘iyosiddin Jamshid ibn Ma’sud al- Koshiyning “Hisob kitobi” nomli asarida sirtlar yuzlarini va jism-larning hajmlarini hisoblashning ko‘plab qoidalari keltirilgan. U matematika, geo-metriya, trigonometriya, mexanika va astronomiya kabi fanlarni chuqur bilganligi uchun Ulug‘bekning e’tibori va hurmatiga sazovor bo‘lgan. Al- Koshiy ko‘pbur-chaklar bilan bir qatorda prizmalar, piramidalar, silindrlar, konuslar, kesik konus-larni ham tadqiq qilgan.