Rbaycan döVL6T

III F 6 S İ L T6DİYY6 BALANSI

T&diyy& balansının mahiyy&ti v& quruluşu

Bazar iqtisadiyyatı ş raitind xarici iqtisadi laq l rin t hlili saslandırılmış proqnozların hazırlanması üçün rasional z min yaradır. Ölk nin beyn lxalq iqtisadi, siyasi v m d ni münasib tl ri ümumil şdirilmiş ifad sini beyn lxalq hesablaş- maların balanslarında tapır. Balanslar arasında m rk zi yeri t - diyy balansı tutur. T diyy balansı xarici ölk l r öd m l rin v xaricd n daxilolmaların nisb tini ks etdirir.

T diyy balansı mü yy n dövr üçün (il, rüb, ay) v mü y- y n tarix t rtib oluna bil r. Mü yy n tarix t rtib olunmuş t diyy balansı statistik gösd ricil r ş klind çap olunmasa da mü yy n tarix öd m v daxilolmaların nisb tl rinin d yiş- m sini ks etdirir.
Valyuta daxilolmaları öd m l rd n çoxdursa, t diyy ba- lansı aktiv, azdırsa passiv sayılır.
T diyy balansı iki bölm d n ibar tdir:

• 
  cari m liyyatlar üzr t diyy balansı (ticar t balansı, xaric investisiyalar üzr öd m l r d daxil olmaqla xidm t v qeyri-kommersiya m liyyatları balansı);
  
• 
  kapital v kreditin h r k ti balansı.
  

Ticarat balansı. İdxal v ixrac üzr öd m l r v daxilol- maların nisb ti ticar t balansını m l g tirir. T diyy balansı- na faktiki olaraq ticar t balansının o hiss si daxil edilir ki, öd - m l r artıq yerin yetirilmişdir v ya t cili yerin yetirilm lidir. Xarici ticar t m liyyatları üzr kredit hesabına h yata keçiril- miş öd nm miş hiss d hesablaşma balansında v ya müst qil ticar t balansında ks olunur.
Xarici ticar t dövriyy sinin strukturu v dinamikası t - diyy balansının cari v ziyy tin t sir göst r n mühüm amildir. Bu balansın müsb t v ya m nfi saldoya malik olmasını qiy-
m tl ndirm k çox vacibdir. Bel ki, ölk nin xarici ticar t ba- lansında m nfi saldo yarananda, sonra xarici valyuta g lirl ri azalır, öd nişl ri is artır. N tic d ölk nin valyuta ehtiyatla- rının h cmi aşağı düşür. Bu halda milli valyuta xarici valyuta- lara nisb t n ucuzlaşır, çünki xarici valyuta hüyallarının xarici valyutaya olan t l batı öd m k imkanları m hdudlaşır.
Ölk nin xarici ticar t balansının müsb t saldosu xarici valyutada g lirl rin artmasına v n tic etibaril milli valyu- tanın xarici valyutalara nisb t n m z nn l rinin yüks ldilm - sin ş rait yaradır. Müsb t saldoya nail olmaq üçün, h r bir öl- k d ilk növb d geniş ixracat imkanları inkişaf etdirilm lidir.
Xidmatlar balansı cari m liyyatlar balansının mühüm komponentl rind n biridir.
Xidm t v qeyri-kommersiya öd m l ri balansına aşağı- dakı öd m v daxilolmalar aiddir:

• 
  n qliyyat, teleqraf, telefon, poçt rabit si, müxt lif ko- misyon v maliyy m liyyatları, turizm, diplomatik v ticar t nümay nd likl rinin saxlanması;
  
• 
  istehlak köçürm l ri (xarici f hl l r m khaqqı, miras, xaricd oxuyan t l b l r t qaüd v s.) v h rbi x rcl r, t zminat;
  
• 
  xaric investisiyalar üzr g lirl r v beyn lxalq kredit- l r gör faizl r d balansın bu bölm sind öz ksini tapır, bax- mayaraq ki, iqtisadi m zmununa gör onlar xidm tl r deyil, kapital v kreditl rin h r k tin aiddirl r.
  

M lumdur ki, bir sıra ölk l rin iqtisadi inkişafında xid- m t r sferası v zsiz rol oynayır. Misir, Türkiy , İspaniya, İs- veçr kimi dövl tl rd turizm n g lirli sah sayılır v ümumi valyuta g lirl rinin 40-60% -ni, b z n is 90 %-ni t min edir.
T diyy balansında cari transfertl rin uçotu sektorlar prinsipi sasında aparılır. Başqa sözl , transfertl r dövl t v öz l sektor üzr t snifl şdirilir.
Cari transfertl rin dövl t sektoruna humanitar yardımlar, xarici dövl tl rin r smi orqanlarından v zsiz olaraq alınmış
maliyy v saitl ri, v zsiz olaraq alınmış h rbi texnika, beyn l- xalq t şkilatlarla üzvlük haqqı v texnikı yardımlar daxildir.
Cari transfertl rin öz l sektoru üzr m liyyatlara xaricd bir ild n artıq m k f aliyy ti il m şğul olmuş v t ndaşların pul köçürm l ri, qeyri-dövl t t şkilatlarının x tti il g lirl r, humanitar yardımlar, elmi, dini v s. t şkilatların üzvlük haqla- rı v s. aid edilir.