Rbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏS L. ÜTT və onun beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemindəki spesifik mövqeyinin sistemli təhlili 2.1.ÜTT-nin əsas prinsip, funksiya və sazişləri
Dövlətlər arasında iqtisadi əlaqələrin, ilk növbədə də ticarət əlaqələrinin beynəlxalq-hüquqi tənzimlənməsi qədim zamanlarda meydana gəlmişdir. Ticarət münasibətləri qədimdən beynəlxalq müqavilələrin əsas predmetlərindən biri kimi çıxış etmiş, azad ticarət münasibətləri mənəvi və hüquqi prinsip kimi tanınmışdır. E.ə. II əsrdə qədim Roma tarixçisi Flor qeyd etmişdir: “Ticarət əlaqələrinin kəsilməsi insan nəsli ittifaqının pozulması deməkdir”. Hüqo Qrotsi (XVII əsr) göstərirdi ki, “istənilən xalqın digər istənilən xalqla qarşılıqlı ticarət
Məhz bu prinsip, yəni azad ticarət hüququ (“ticarət” geniş mənada götürülür) beynəlxalq iqtisadi hüququn ə sasını təşkil edir. Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın və onun hüquqi tənzimlənməsinin beynəlxalq həyatda müstəsna rolu vardır. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, bağlanan bütün beynəlxalq müqavilələrin və fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatların böyük əksəriyyəti dövlətlərin qarşılıqlı münasibətlərinə aiddir.
XXI
ə srdə
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin makrosəviyyədə tənzimlənməsi, yəni çoxtərəfli mexanizmlər və ya razılaşdırılmış hərəkətlər vasitəsilə bütövlükdə sistemin və ya onun az və ya çox iri altsistemlərinin idarəedilməsi daha böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Makrosəviyyədə problemlərin obyektiv həlli ya çoxtərəfli (universal) ya da üstmilli tənzimlənmə mexanizmlərinin olmasını tələb edir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər iki hüquqi sistemin tənzimlənmə obyekti kimi çıxış edir. Bunlardan biri dövlətlərin daxili hüquq, digəri isə beynəlxalq iqtisadi hüquqdur. Daxili hüquqda beynəlxalq iqtisadi münasibətlər fərdi hüquqi və publik-hüquqi sahələrin (məsələn, mülki hüquq, inzibati hüquq) vasitəsilə tənzimlənir. Beynəlxalq iqtisadi hüquq isə publik şəxslər (dövlətlər, dövlətlərarası təşkilatlar) arasında qarşılıqlı münasibətləri tənzimləyir. Daxili hüquq və
33 beynəlxalq iqtisadi hüquq bir-birləri ilə aktiv şəkildə qarşılıqlı fəaliyyətdə olurlar. Bu qarşlıqlı fəaliyyətdən mərhələ-mərhələ onların keyfiyyətcə yeni vahidi formalaşır. Bu vahidi isə qlobal hüquqi sistem adlandırmaq olar. 1947-48-ci illərdə Havanada beynəlxalq ticarətin sərbəstləsdirilməsi məqsədilə 50-yə yaxın ölkə təmsilçisi toplanmıs və buna uygun olaraq Beynəlxalq Ticarət Təskilatının yaradılmasına dair Qanun hazırlamısdır.Bu müzakirələr zamanı qəbul edilmis tarif endirimlərinin üzv ölkələrin parlamentləri tərəfindən təsdiqlənməsinə qədər olan dövr ərzində - 1947-ci ilin oktyabrında “müvəqqəti olaraq” Tariflər və Ticarət haqqında Ümumi Sazis (GATT – General Agreement on Tariffs and Trade) yaradılmısdır. Beləliklə,müvəqqəti bir razılasma olaraq qəbul edilən Tariflər və Ticarət haqqında Ümumi Sazis ÜTT-nin yaranması yolunda daimi bir əsasa çevrilmisdir.GATT öz varlıgını 1994-cü ilə qədər qorumusdur.Aradan keçən 47 il ə rzində bir sıra vacib hadisələr bas vermis,8 böyük müzakirə raundu həyata keçirilmis və GATT dünya ticarətində ümumi qəbul olunan bir çərçivə yarada bilmisdir.GATT beynəlxalq ticarəti qaydaya salan və əhatəli bir beynəlxalq razılasma olmusdur. GATT yaradılarkən 4 əsas prinsip formalasdırılmısdır:
Ə
Beynəlxalq təsir qanunu (national treatment);
Gömrük vergilərinin endirilərək konsolidasiya edilməsi; Müdafiənin sadəcə gömrük vergiləri ilə həyata keçirilməsi (tarifdənkənar tədbirlərin tarifə çevrilməsi). Bu prinsiplər,bu gün dünya ticarətini nizamlayan qlobal sistemin təməl daslarını və fəlsəfəsini təskil edir. ÜTT-nin əsas məqsədi beynəlxalq ticarətin maksimum dərəcədə liberallaşdırılması və onun möhkəm əsaslarının yaradılması və beləliklə də, iqtisadi inkişafın, eyni zamanda insanların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsidir. ÜTT-nin ə sas vəzifəsi çoxtərəfli ticarət danışıqlarının Uruqvay raundu (1986-1994) nəticəsində formalaşmış Sazişlər Paketi əsasında üzv ölkələr arasında ticarət- 34 iqtisadı münasibətlərin tənzimlənməsindən ibarətdir. ÜTT-nin əsas prinsipləri bilavasitə aşağıdakılardan ibarətdir: • “ən əlverişli rejim” prinsipi (üzv ölkələr üçün eyni ticarət şəraitinin yaradılması)”; • “milli rejim prinsipi” (idxal olunmuş əmtəə və xidmətlərlə yerli mal və xidmətlər arasinda ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi); • ticarət tənzimlənməsində tarif metodlarına üstünlük verilməsi; • ticarətdə kəmiyyət məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması; • ticarət siyasətinin aydın və şəffaf olması; • daxili bazarların ancaq ÜTT qaydaları əsasında qorunması; • azad rəqabət üçün əlverişli şərait yaradılması; • ticarət mübahisələrinin danışıqlar yolu ilə həll edilməsi;
• ÜTT-nin hüquqi əsasını təşkil edən çoxrərəfli ticarət sazişlərinin qəbul olunmasına və qəbul olunan sazişlərin yerinə yetirilməsinə nəzarətin həyata keçirilməsi; • üzv ölkələr arasında ticarət danışıqlarının təşkil edilməsi; • üzv ölkələr tərəfindən həyata keçirilən ticarət siyasətinin müşahidə edilməsi; • digər beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığın həyata keçirilməsi; • üzv ölkələr arasında ticarət mübahisələrinin həll edilməsinə köməklik göstərilməsi; • beynəlxalq ticarətə və ticarət siyasətinə dair informasiyaların toplanılması, öyrənilməsi və təqdim edilməsi; ÜTT əslində GATT kimi fəaliyyət göstərsə də onun predmetində olan beynəlxalq ticarət məsələləri daha genisdir. Bu istiqamətdəki fərqli cəhətlərə xidmətlərin ticarətindən baslayaraq, intellektual mülkiyyət hüququnun ticarət aspektlərinə qədər davam edən çesidli məsələlər daxildir.ÜTT-nin beynəlxalq
35 ticarətin tənzimlənməsindəəvəzedilməz rola malik olması danılmazdır. Ilk öncə ÜTT- nin asagıdakı prinsiplərinə nəzər salaq:
“ən əlverisli rejim” prinsipi (üzv ölkələr üçün eyni ticarət səraitinin yaradılması);
Üzv ölkələrdən biri hər hansı bir ölkəyə müəyyən əlverisli ticarət səraiti yaratdıqda bundan sərtsiz olaraq digər üzv ölkələr də yararlanmalıdır.Ancaq bu prinsipin bir sıra istisnaları mövcuddur.Söhbət ilk növbədə gömrük birlikləri, azad ticarət zonaları kimi regional ticarət sazislərindən və Ümumi Prefensiyalar Sistemi (GPS) kimi inkisafda olan ölkələrlə ticarətdə gömrük rüsumlarını azaltmaq və ya aradan qaldırmaqla müəyyən ayrıseçkilik tədbirlərinin tətbiqi, o cümlədən də, anti- dempinq və kompensasiyaedici rüsumların tətbiqindən gedir.
arasında ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi);
Bu prinsip daxili bazarın tənzimlənməsinə istiqamətlənən təbirlərdə idxal və yerli mallar arasında ayrı- seçkiliyə yol verilməməsini nəzərdə tutur. Milli rejim prinsipi müəyyən bir mal, xidmət və əqli mülkiyyət bazara daxil olduqdan sonra tətbiq edilir. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, yerli istehsaldan gömrük rüsumu alınmadıgı halda, idxal olunan mallara gömrük rüsumlarının tətbiqi milli rejim prinsipinə zidd sayılmır.
Ticarətdə səffaflıgın təmin edilməsinin ən effektiv yolu tənzimləmənin tarif metodları ilə həyata keçirilməsidir.ÜTT-də qeyri-tarif tənzimləmə vasitələrinin bəzi istisnalar (məsələn, ÜTT sazislərində tədiyyə balansı kəsrli olan ölkələrin müvəqqəti olaraq idxal kvotaları tətbiq etmək hüquqları nəzərdə tutulmusdur) nəzərə alınmaqla tamamilə aradan qaldırılması, eyni zamanda da tariflərin getdikcə azaldılmasını nəzərdə tutmusdur. ticarətdə kəmiyyət məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması;
Xarici bazarlara sərbəst daxil olmanın təmin edilməsi üçün həm də kəmiyyət məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması vacibdir.Bu prinsipin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bir tərəf digər tərəflərin istehsal olunmus və yaxud ixrac
36 olunmus mallarına qarsı kəmiyyət məhdudiyyətləri tətbiq etməyəcəklər. Bu da öz növbəsində həmin bazarlara asan daxil olmanı təmin edəcəkdir. ticarət siyasətinin aydın və səffaf olması; daxili bazarların yalnız ÜTT qaydaları əsasında qorunması; azad rəqabət üçün əlverisli səraitin yaradılması; ticarət mübahisələrinin danısıqlar yolu ilə həll edilməsi. ÜTT-nin nizamnaməsi olmadığından onun normativ-hüquqi bazasını ÜTT-nin təsis edilməsi haqqında saziş və ona edilmiş dörd əlavə təşkil edir ki, onların da siyahısı və qısa şəkildə izahı Cədvəl 2.2.-də verilib. ÜTT çərçivəsində imzalanan sazişlər demək olar ki, bütün beynəlxalq ticarət siyasəti sferasını və beynəlxalq kommersiya praktikasının əhəmiyyətli hissəsini ə hatə edir ki, bunlar da aşağıdakılardır: - gömrük-tarif tənzimlənməsi; - antidempinq tənzimlənməsi və kompensasiya rüsumlarının tətbiqi; - subsidiyalardan və kompensasiya tədbirlərindən istifadə; - qeyri-tarif məhdudiyyətləri; - ixrac və idxalın kəmiyyət tənzimlənməsi və lisenziyalaşdırılması, ixrac və idxala qadağalar; - dövlət ticarət müəssisələrinin fəaliyyəti; - gömrük ittifaqları və azad ticarət zonaları; - gömrük formallıqları, yığımları, xarici ticarət sənədləşməsinə tələblər; - daxili vergilər, yığımlar, daxili ticarətə aid qaydalar; - ticarətdə müdafiə tədbirləri; - ticarətdə texniki maneələr; - sanitar və fitosanitar tədbirlər; - əmtəənin mənşəyi haqqında qaydalar; - xidmətlərlə ticarət; - saxta mallarla ticarət də daxil olmaqla, intellektual mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsinin ticarət aspektləri; - toxuculuq məhsulları və hazır paltarla ticarət; 37 - kənd təsərrüfatı məhsulları ilə ticarət; - dövlət satınalmalarının həyata keçirilməsi; - mülki aviatexnika ilə ticarət; - investisiya tədbirlərinin ticarət aspektləri; - beynəlxalq ticarət və ətraf mühitin müdafiəsi. Qeyd edək ki, ÜTT çərçivəsində xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin çoxtərəfli tənzimlənməsi “Xidmətlərlə ticarət üzrə baş saziş” (QATS) əsasında həyata keçirilir. QATS xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin tənzimlənməsinin əsas prinsiplərini müəyyən etməklə, 3 əsas blokdan ibarətdir. Birinci blokda xidmətlərlə ticarət sahəsində üzv-ölkələrin qarşılıqlı öhdəlikləri müəyyən edilir. Sazişin ikinci və üçüncü blokları özlərində uyğun olaraq xidmət bazarlarına daxil olmaq üçün verilmiş ilkin qarşılıqlı güzəştlərin siyahısını və ayrı-ayrı xidmətlər sektorlarının (əsasən maliyyə və telekommunikasiya xidmətləri) xüsusi statusu haqqında əlavəni ə ks etdirirlər. Cədvəl 2.2 ÜTT-nin normativ-hüquqi bazasını təşkil edən çoxtərəfli ticarət sazişlərinin siyahısı və onların qısa məzmunu
Qısa izahı ÜTT-nin yaradılması haqqında saziş Təşkilatın məqsədini, vəzifəsini, fəaliyyət sferasını, funksiyalarını, təşkilati strukturunu, büdcəsinin formalaşdırılması qaydalarını, statusunu, qərarları qəbul etmə qaydalarını, yeni üzvlərin qəbulu qaydalarını müəyyən edir
Ə
Ə
Ə mtəələrlə ticarət rejiminin əsaslarını, bu sahədə ÜTT üzvlərinin hüquq və öhdəliklərini müəyyən edir Kənd təsərrüfatı məhsulları haqqında saziş Kəndtəsərrüfatı məhsulları ilə
ticarətintənzimlənməsixüsusiyyətlərinivə busektordaistehsalınvə ticarətindövlətdəstəklənməsitədbirlərinintətbiqimexanizmlərinimüəyyəne dir
Toxuculuq məhsulları və hazır paltar haqqında saziş Toxuculuq məhsulları və hazır paltarla ticarətin tənzimlənməsi xüsusiyyətlərini müəyyən edir
Sanitar və fitosanitar nəzarət tədbirlərinin tətbiqi şərtlərini müəyyən 38
tədbirlərin tətbiqi haqqında saziş edir
Ticarətdə texnikimaneələr haqqında saziş (TBT) Standartların, texniki reqlamentlərin, sertifikatlaşdırma proseduralarının tətbiqi şərtlərini müəyyən edir nvestisiya siyasəti tədbirlərinin ticarət aspektləri haqqında saziş (TR MS) Kapital qoyuluşuları həyata keçirilən zaman yerli əmtəələrdən istifadəni həvəsləndirən tədbirlərin tətbiqini məhdudlaşdıran qaydaları ə ks etdirir QATT 1994- ün VII maddəsinin tətbiq olunması haqqında saziş (əmtəələrin gömrük qiymətləndirilməsi) Ə mtənin dəyərinin gömrük qiymətləndirilməsi qaydalarını müəyyən edir Yükləmədən ə
haqqında saziş Yükləmədən əvvəl həyata keçirilən yoxlamanın şərtlərini müəyyən edir
Ə mtənin mənşəyinin müəyyən edilməsi prinsiplərini əks etdirir dxal lisenziyalaşdırılmas ı prosedurası haqqında saziş dxalın lisenziyalaşdırılmasının prosedura və formalarını müəyyən edir
Subsidiyalaşdırma ilə mübarizəyə yönəldilmiş tədbirlərin tətbiqi şə rtlərini və proseduralarını müəyyən edir QATT 1994- ün VI maddəsinin tətbiq olunması haqqında saziş (Antidempinq kodeksi) Dempinqi aradan qaldırmaq üçün həyata keçirilən tədbirlərin tətbiqi şə rtlərini və proseduralarını müəyyən edir Müdafiə tədbirləri haqqında saziş Artan idxalın qabağını almaq üçün həyata keçirilən tədbirlərin tətbiqi şərtlərini və proseduralarını müəyyən edir Ə
Sazişin adı Qısa izahı Xidmətlərlə Ticarət haqqında Baş Saziş (QATS) Xidmətlərlə ticarət rejiminin əsaslarını, bu sahədə ÜTT üzvlərinin hüquq və öhdəliklərini müəyyən edir Ə
Sazişin adı Qısa izahı ntellektual ntellektual mülkiyyətin qorunması sahəsində ÜTT üzvlərinin 39
hüquqlarının ticarət aspektləri haqqında saziş (TR PS) hüquq və öhdəliklərini müəyyən edir
Ə
Sazişin adı Qısa izahı Mübahisələri n həll edilməsi qaydaları və proseduraları haqqında razılaşma ÜTT-nin üzv-ölkələri arasında ticarət mübahisələrinin həll edilməsi şə rtlərini və proseduralarını müəyyən edir Ə lavə 3 Sazişin adı Qısa izahı Ticarət siyasətinin icmalı mexanizmi ÜTT üzvlərinin ticarət siyasəti icmallarının şərtlərini və ümumi parametrlərini müəyyən edir Ə
ÜTT üzvləri üçüniştiraketməkməcburiolmayan çoxtərəfliticarətsazişləri Sazişin adı Qısa izahı Mülki aviatexnika ilə ticarət haqqında saziş Bu sektorda ticarətin liberallaşdırılması üzrə tərəflərin öhdəliklərini müəyyən edir
Xarici şirkətlərin dövlət ehtiyaclarını ödəmək üçün yaradılmış milli sistemlərdə iştirakı prosesini təmin edir
Süd
məhsulları ilə
ticarətin genişləndirilməsini və liberallaşdırılmasını təmin edir Mal əti haqqında beynəlxalq saziş Ə t və heyvandarlıq məhsulları ilə ticarətin genişləndirilməsinə, liberrallaşdırılmasına və sabitləşdirilməsinə yönəldilib Mənbə: ÜTT-nin rəsmi saytı: www.wto.org
QATS-ın əsas prinsipləri aşağıdakılardır: 1. Daha əlverişli şərait rejimi prinsipi (xidmətlərə və bu xidmətləri göstərən subyektlərə münasibətdə ayrı-seçkiliyi qadağan edir). ÜTT-yə üzv olduqdan sonra 10 il ərzində bu rejimdən müəyyən kənara çıxmalar mümkündür. 2. Tənzimləmənin şəffaflığı. Hər bir ölkənin digər ölkələrə xidmətlərlə ticarət sahəsində mövcud qanunvericilik haqqında informasiya verən xüsusi sorğu xidməti 40 olmalıdır. 3. Xidmət istehsalçılarının təsnifatının qarşılıqlı tanınması (sertifikatlar, lisenziyalar və s.). 4. Xidmətlər sahəsində rəqabəti məhdudlaşdıran məsələləri tənzimləyən qaydalar. 5. Xidmətlər bazarının liberallaşdırılması üzrə öhdəliklər: - bazarlara daxil olma; ÜTT-nin üzv-ölkəsi xarici iştirakın payına, yerli nümayəndəliklərin sayına, həyata keçirilən əməliyyatların və ya göstərilən xidmətlərin sayına, sektorda məşğul olanların və ya bu bazarda fəaliyyət göstərən istehsalçıların sayına məhdudiyyət qoya bilər. - milli rejim; danışıqlar zamanı tərəflər milli rejim prinsiplərinin tətbiq ediləcəyi sahələri və bu zaman zəruri olan şərtləri müəyyən edirlər. Xidmətlər bazarına daxil olma üzrə öhdəliklər siyahısı 12 sektoru və 155 altsektoru əhatə edir ki, onların da hər birinin həyata keçirilməsi üçün 4 üsul var: • sərhəd vasitəsilə; • ixracatçı ölkədə; • idxalatçı ölkədə filial açmaq vasitəsilə; • əməkdaşların xidmət göstərmək üçün müəyyən müddətə idxalatçı ölkəyə getmələri. Hər bir hal üçün xarici şirkətlərin bazarlara girişini təmin edəcək şərtlər müəyyənləşdirilir. Razılaşdırılan məhdudiyyətlər bütün xidmətlər sektoruna (“üfüqi”) və ya konkret sahəyə və ya xidmətə (“spesifik”) aid ola bilər.
Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|