Rbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mallar 15.7 18.6 13.2 -10.4 -27.6 -29.8 -21.5
- 1.2 Qlobal iqtisadi sistem v ə ÜTT-nin dig ər beyn əlxalq t əşkilatlarla qar şılıqlı əlaq əsi
|
Mallarlarla ticarətin həcmi, 1965-2009(illik %-lə) 1
dxalda isə vəziyyət fərqlidir. Belə ki, iki ən böyük azalma neft ixrac edən regionlarda (MDB-də -20,2% və Cənubi və Mərkəzi Amerikada – 16,5%) müşahidə edilmişdir. Eyni zamanda ABŞ (-16,5%) və Avropa Birliyində (-14,5) idxalın fiziki həcmindəki azalma dünya üzrə orta göstəricidən (-12,9%) yüksək, Yaponiyada (-12,8%) isə orta göstəriciyə yaxın qeydə alınmışdır.
12 2009-cu ildə neft istehsal edən regionların ixracında fiziki həcmcə azalmanın dünya üzrə orta göstəricidən aşağı olmasına baxmayaraq, ixracın cari qiymətlərlə hesablanan dəyər həcmində azalma daha çox olmuşdur. Belə ki, Orta Şə rq, Afrika və MDB ölkələrində dollar ifadəsində cari qiymətlərlərlə ixracın dəyəri dünya üzrə 23% orta illik azalma ilə müqayisədə müvafiq olaraq 33%, 32% və 36% azalmışdır ki, bu da ilk növbədə 2008-2009-cu illərdə neftin qiymətinin kəskin düşməsi ilə əlaqədardır (şəkil 1.2).
(illik %-lə, sabit qiymətlərlə (2005)) 2
Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, 2014-cü ilin son rübünün ikinci yarısında dünya neft bazarlarında neftin qiymətində kəskin azalmalar müşahidə edilmişdir. Belə ki, 2014-cü ilin noyabr ayının sonu üçün dünya enerji bazarlarında bir barel neftin qiyməti təqribən 70 ABŞ dolları civarında olmuşdur. Bu gün isə yəni 2015- ci ilin əvvəllərində dünya enerji bazarlarında bir barel neftin qiyməti təqribən 63 dollardır. Bu da onu birmənalı şəkildə deməyimizə şərait yaradır ki, qlobal iqtisadi
2 Mənbə: ÜTT Katibliyi, www.wto.org Dünya
Ş imali Amerika ABŞ Cənubi və Mərkəzi Amerika Avropa Avropa Birliyi (27) Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri (MDB) Afrika Orta Şərq Asiya Çin Yaponiya Hindistan Yeni Sənaye Ölkələri (4) (**) (*) Karib hövzəsi də daxil olmaqla (**) Honkqonk-Çin, Koreya Respublikası, Sinqapur və Çinin Tayvan əyaləti 13 böhranın yeni çalarları müşahidə edilməkdədir və bu tendensiya bütövlükdə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə bu və ya digər şəkildə cidditəsir göstərəcəkdir. Bununla yanaşı 2008-ci ildən dünya iqtisadiyyatını öz cənginə almış qlobal iqtisadi böhran şəraitində bəzi zəruri istehlak mallarının qiymətlərində aşağıdakı tendensiya müşahidə edilmişdir. Şə
3
2009-cu ildə dünya ticarətinin həcmində azalmanın digər bir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bütün ölkələrin ixrac və idxalında azalma eyni zamanda baş vermişdir(şəkil 1.3.). Ekpertlər ticarətin belə kəskin azalmasını bəzi proteksionist tədbirlərin tətbiq edilməsi də daxil olmaqla bir çox səbəblərlə izah edirlər. Lakin əsas səbəb kimi qlobal tələbin azalması göstərilir. Bu, tələbin azalmasının əmtəə strukturu, qlobal təchizat zəncirinin iştirakı və ticarətin azalmasının ölkə və regionlarda eyni vaxtda baş verməsi faktı ilə əlaqələndirilir. Bu qrup mallara olan tələbin azalması onların istehsalı üçün tələb olunan təchizat bazarlarına təsir göstərdi. Xüsusilə də, dəmir və polada olan tələbin düşməsi böhrandan qabaq əmlak bazarlarının sürətlə böyüdüyü ölkələrin (ABŞ,
Enerji
Metal
Ə rzaq 14 Birləşmiş Krallıq, spaniya və s.) tikinti sektorunda qiymətlərin kəskin aşağı düşməsini şərtləndirdi. Şə
Dünya əmtəə ixracının regionlar üzrə dinamikası, (illik faizlə) 4
2009-cu ildə mallar üzrə ixracın dəyər həcmi neft və digər əsas əmtəələrin qiymətlərinin düşməsi nəticəsində 23% azalaraq 12,15 trln. ABŞ dollarına düşmüşdür. Ümumdünya kommersiya xidmətləri ixracı isə 1983-cu ildən bu yana ilk dəfə olaraq azalaraq(-13%) 3,31 trln. ABŞ dolları təşkil etmişdir (cədvəl 1.2).
5
Həcmi
llik faizlə llər
2009 2005-09
2007 2008
2009 Mallar
12147 4 16 15 -23
Xidmətlər 3312
7 20
12 -13
Xidmətlərlə ticarətin strukturunda daha çox azalma nəqliyyat xidmətlərində qeydə alınmışdır ki, bu da xidmətlərin bu növünün mallarla ticarətlə sıx əlaqəli olması ilə bağlıdır (cədvəl 1.3.).
Dünya Ş imali Amerika Cənubi və Mərkəzi Amerika Avropa
MDB ölkələri
Asiya
Digər (Afrika və Orta) Şə
15 Bildiyimiz kimi xidmətlər iqtisadiyyatı dünya iqtisadiyyatının inkişafı tarixində keyfiyyət dəyişiklikləri dövrü ilə xarakterizə olunmaqla olduqca müstəsna əhəmiyyət kəsb etmişdir. Və qlobal iqtisadi böhran şəraitində bu sektorun tədqiqi olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb etmiş və gələcəkdə də edəcəkdir.
Ə
6
Həcmi
llik faizlə llər
2009 2005-09
2007 2008
2009 Xidmətlər 3312 7
12 -13
O cümlədən, Nəqliyyat 704 5
16 -21
Turizm 854
6 15
11 -11
Digər xidmətlər 1754
10 23
12 -10
ABŞ-ın maliyyə bazarlarında başlayan böhran tezliklə real sektora keçərək dünya iqtisadiyyatını öz əhatəsinə aldı. Ressesiya şəraitində gəlirlərin sürətlə azalması ev təsərrüfatlarının və firmaların bütün mallar üzrə, xüsusilə də istehlak malları (məs. avtomobillər) və investisya təyinatlı mallar üzrə (məs. sənaye avadanlıqları) xərclərini azaltmasına səbəb oldu (cədvəl 1.4.). Qeyd olunan malların alışına təsir göstərən amillər əsasən onların alınması ilə bağlı qərarların daha dəyişkən iqtisadi şəraitdə asanlıqla təxirə salınması mümkünlüyü və onların kredit şərtlərinə digər mal növlərinə nisbətən daha həssas olmasıdır. Ümumi istehsalın həcmindəki payı ilə müqayisədə dünya ticarətinin strukturunda daha böyük paya malik bəzi məhsullar müvafiq olaraq ümumdünya ÜDM-si və yaxud da ÜMM-i müqayisədə beynəlxalq ticarətə daha çox təsir göstərir. Məsələn, istehlak məhsulları və istehsal vasitələri qlobal buraxılışda az paya malik olmalarına baxmayaraq, dünya ticarətinin böyük bir hissəsini əhatə edir. Nəticə etibarilə bu əmtəələrə tələbin azalmağının ÜDM-yə nisbətən ticarətə daha böyük təsiri müşahidə edilir.
6 Mənbə: ÜTT Katibliyi, www.wto.org 16
Mallar üzrə dünya ticarətinin dinamikası (ABŞ dolları ilə), 2008-ci ilin I rübü – 2009-cu ilin III rübü (rüblük faizlə) 7
2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 Mallar 15.7 18.6 13.2 -10.4 -27.6 -29.8 -21.5 Dəmir və polad 14.6 27.0
42.7 5.4
-37.3 -54.7
-55.0 Kimyəvi məmulatlar 19.3 24.5
21.7 -5.9
-23.5 -24.4
-16.6 Ofis və
telekommunikasiya ləvazimatları 10.0 13.2
7.2 -13.9
-28.4 -22.2
-15.3 Avtomobil 15.3 15.8
3.4 -26.0
-46.9 -45.6
-28.6 Sənaye avadanlıqları 21.9 22.7
15.7 -7.3
-28.8 -36.0
-31.9 Tekstil
10.3 8.9
3.4 -12.8
-26.9 -26.8
-17.3 Geyim, paltar 10.3 11.4
7.9 -2.5
-10.4 -15.5
-12.1
ÜTT-nin proqnozlarına əsasən 2015-ci ildə dünya ticarətində artım prosesi bərpa olunacaq və ixracın fiziki həcminin artımı 4,1% təşkil edəcəkdir. Eyni zamanda inkişaf etmiş ölkələrdə ixracın fiziki həcminin 3,3%, digər ölkələrdə (inkişaf etməkdə olan və MDB ölkələri) isə 8% artacağı proqnozlaşdırılır. ÜTT analitiklərinin dəyərləndirmələrinə görə, 2014-cü ildə dünya ticarətinin artım həcmi daha öncə təşkilatın proqnozunda göstərildiyi kimi 4,7% deyil, 3,1% olmuşdur. 2015-ci ildə dünya ticarətinin artımı daha öncə gözlənildiyi kimi 5,3% deyil, 4,1% olacaq. ÜTT ekspertləri, dünya iqtisadiyyatına neqativ təsir göstərəcək riskin bir sıra əsas amillərini aşkar ediblər. “Ukrayna üzündən bir tərəfdən ABŞ və A arasında, digər tərəfdən isə Rusiya ilə geosiyasi müzakirələr bir sıra ərzaq malları üzrə ticarət sanksiyalarına gətirib çıxarıb. Bu qarşıdurmanın toxunduğu bir sıra malların siyahısı, geosiyasi böhran davam edərsə, gələcəkdə artırıla bilər. Yaxın Şərqdə münaqişə qeyri-müəyyənliyə əlavə elementdir və regiondan neft çıxarılmasını təhlükə altına atarsa, neft qiymətlərini artırılmasına təkan ola bilər.
7 Mənbə: ÜTT-nin hesablamaları, www.wto.org 17 Və nəhayət, Qərbi Afrikada Ebola virusunun yayılması da neqativ rol oynaya bilər. ndiyə qədər xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq çətin idi, onun yayılması ağır nəticələrə nail ola bilər. Bu, az ehtimal olan, amma potensial yüksək xərcli risklər, bu il dünya ticarətinin dinamikasının dəqiq dəyərləndirməsinin çətin olmasına açıqlıq gətirir”, - ÜTT-nin hesabatında deyilir. ÜTT-nın sonuncu hesabatındanda göründüyü kimi qlobal iqtisadi böhran və eləcə də dünya geosiyasi və eləcə də geoiqtisadi münasibətlər fonunda beynəlxalq iqtisadi münasibətlər olduqca ciddi problemlərlə sınağa çəkilməkdədir. 2013-cü ildə qlobal iqtisadi artım 3% təşkil etmişdir ki, bu da ötən ilə nisbətən cəmi 0.1% bəndi aşağıdır. Bu artımda 2013-cü ilin ikinci yarısından etibarən qabaqcıl ölkələrdə baş verən iqtisadi aktivliyin yüksəlməsi mühüm rol oynamışdır. qtisadi Əməkdaşlıq və nkişaf Təşkilatının ( Ə T) erkən xəbərdarlıq indikatorları 2013-cü ilin iyul ayını iqtisadi artım trendində dönüş nöqtəsi kimi xarakterizə edir.
qarşılıqlı əlaqəsi
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafı beynəlxalq ticarətin milli səviyyədə tənzimlənməsi ilə yanaşı, son illərdə bu sahədə dövlətlərarası qarşılıqlı fəaliyyətin müxtəlif formalarının yaranması ilə müşaiyət olunur.Bu tendensiya bir neçə səbəblərlə şərtlənir: təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsinin dərinləşməsi; dünya əmtəə, xidmət, istehsal amilləri bazarlarının genişlənməsi; transmilli şirkətlərin inkişafı; çoxsaylı beynəlxalq təşkilatların yaranması. Nəticədə bir ölkənin tənzimləmə tədbirləri digər dövlətlərin iqtisadiyyatına 18 birbaşa təsir göstərir ki, bu dövlətlər də öz növbəsində istehsalçılarını və istehlakçılarını müdafiə etmək üçün cavab tədbirləri görürlər. Bu tənzimlənmənin dövlətlərarası səviyyədə həyata keçirilməsi zəruriliyini ortaya çıxarır. Ticarətin dövlətlərarası tənzimlənməsi aşağıdakı əsaslarda həyata keçirilə bilər: ikitərəfli müqavilələr; regional təşkilatlar çərçivəsində imzalanan regional xarakterli çoxtərəfli müqavilələr; qlobal təşkilatlar tərəfindən dövriyyəyə daxil edilən qlobal xarakterli çoxtərəfli konvensiyalar. Dövlətlər arasında ikitərəfli əsasda qurulan ticarət münasibətləri ticarət müqavilələri və sazişlərinin köməyi ilə tənzimlənir ki, onlar da ölkələr arasında icraedici hakimiyyət (hökumətlər arasında) səviyyəsində bağlanır və qanunverici hakimiyyət (parlament) tərəfindən təsdiq edilir. kitərəfli ticarətin prinsiplərini və rejimini müəyyən edən bu cür müqavilələr və sazişlər adətən 5-10 il müddətinə imzalanır və dövri olaraq onlara yenidən baxılır və müddətləri uzadılır. Beynəlxalq ticarətin dövlətlərarası tənzimlənməsinin ikinci əsasda aparılmasından danışarkən ilk növbədə gömrük birliklərini qeyd etmək lazımdır. Hazırda dünya üzrə sayı 20-ni keçən gömrük birlikləri hüquqi baxımdan iki və ya daha artıq dövlətin bağladığı sazişdir. Bu sazişə görə, birliyə daxil olan dövlətlər bir-birlərinə və üçüncü ölkələrə münasibətdə vahid tarif siyasəti həyata keçirirlər. qtisadi
nöqteyi-nəzərdən gömrük
birlikləri vahid
iqtisadi məkanın
formalaşdırılmasını nəzərdə tutur ki, bu da həmin məkanın daxilində gömrük sərhədlərinin ləğv edilməsi deməkdir. Beynəlxalq ticarətin tənzimlənməsi ilə məşğul olan təşkilatları özünün masştabına və profilinə görə şərti olaraq iki qrupa bölmək olar: 1)
beynəlxalq təşkilatlar; 2)
bir və ya bir neçə əlaqəli əmtəələrlə və xidmətlərlə ticarətin tənzimlənməsi ilə məşğul olan beynəlxalq təşkilatlar. 19 Şə kil 2.1. Qlobal ticarət sisteminin tənzimlənməsi xüsusiyyətləri konteksində əsas faktorlar
Mənbə: Sxem müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir Birinci qrupa QATT/ÜTT, YUNKTAD, YUNS TRAL, Beynəlxalq Ticarət Palatası daxildir. Ə mtəələrlə, o cümlədən xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin tənzimlənməsində aparıcı rol Ümumdünya Ticarət Təşkilatına (ÜTT) məxsusdur.Bu təşkilatın formalaşmasına qədər üzun bir təkamül yolu keçilmişdir ki, onu da qısa şəkildə nəzərdən keçirməyə çalışacayıq. XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ə hatə dairəsinin sürətlə genişlənməsi nəticəsində nəinki kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə fərqli yeni beynəlxalq iqtisadi sistem yaranırdı.Formalaşmaqda olan yeni sistem bir çox müsbət cəhətləri ilə yanaşı mənfi cəhətlərə də malik idi.Belə ki, ölkələr arasında tez-tez iqtisadi zəmində ziddiyyətlər, mübahisələr baş verir və bütün bunlar ticarət müharibələrinə gətirib çıxarırdı.Digər tərəfdən mütəmadi olaraq baş verən iqtisadi böhranlar da dünya iqtisadi sisteminə güclü ziyan vururdu. 1929-1933-cü illərdə baş verən dünya iqtisadi böhranı makroiqtisadi siyasətin çoxtərəfli tənzimlənməsinin zəruriliyini bir daha sübut etdi. II dünya müharibəsindən əvvəlki illərdə beynəlxalq ticarətdə və valyuta-maliyyə sferasında «oyun qaydalarını» müəyyən edən təşkilatların olmaması bir sıra ölkələri dünya iqtisadi böhranını daha da kəskinləşdirən separat hərəkətlərə sövq edirdi. Yaxınlaşan böhran şəraitində ABŞ-da Holi-Smut qanunu qəbul edildi ki, onunla da QLOBAL TICARƏT S STEM N N Ə SAS AKTORLARI YUNKTAD
BMT-nin Ticarət və İnkişaf Konfransı
ÜTT (ticarət) Ümumdünya Ticarət Təşkilatı
BTP Beynəlxalq Ticarət Palatası
20 gömrük rüsumlarının orta dərəcəsi əvvəlcə 44,7%-ə qədər, daha sonra isə 1932-ci ildə 59,1%-ə qədər artırıldı. Bundan sonra əksər Qərb ölkələri də gömrük rüsumları dərəcələrini əhəmiyyətli şəkildə artırdılar ki, bu da dünya iqtisadiyyatı üçün həddən artıq mənfi nəticələndi: 1929-1932-ci illərdə dünya ticarətinin həcmi demək olar ki, 60% azaldı. Eyni zamanda, həmin illərdə beynəlxalq ticarətin ə sasını ikitərəfli ticarət müqavilələri təşkil edirdi ki, onların da çatışmazlığı təkcə məhdud saydaəmtəələri əhatə etmələrində deyildi. Bağlanmış ikitərəfli müqavilələrin nəticəsi bəzən gözlənilməz olurdu: öz tərəfindən heç bir güzəştə getməmiş üçüncü tərəfin istehsalçıları bu müqavilədən mənfəət əldə edirdilər. Ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsi üçün hələ II dünya müharibəsinə qədər bir sıra cəhdlər edilmişdi. Nümunə kimi Gömrük Formallıqlarının Sadələşdirilməsi haqqında Konvensiyanı (1923), Beynəlxalq Ticarət Arbitrajı haqqında Konvensiyanı (1924) və s.-ni göstərmək olar. 1927-ci ildə ticarət üzrə beynəlxalq konfrans çağıran Millətlər Liqası beynəlxalq ticarətin qaydalarına və təşkilinə aid sənədin yaradılmasına cəhdlər edirdi. Lakin bu cəhdlər müvəffəqiyyətlə nəticələnmədi. Buna baxmayaraq, dünya iqtisadiyyatının, xüsusilə də dünya ticarətinin təşkilatlanması yeni yaradılan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) əsas məqsədlərindən birini təşkil etdiyindən, o bu məsələ üzrə prinsipial razılaşmalar ə ldə edə bildi. BMT-nin qtisadi və Sosial Şurasının 18 fevral 1946-cı il tarixli qətnaməsi ilə ticarət və məşğulluq üzrə beynəlxalq konfransın çağrılmasına qərar verildi. Konfrans 1947-ci ilin 21 noyabrından 1948-ci ilin 28 martına qədər Havanada keçirildi. Orada beynəlxalq ticarətin bir sıra ümumi prinsiplərini müəyyən edən və Beynəlxalq Ticarət Təşkilatının (BTT) təsis olunmasını nəzərdə tutan Havana Xartiyasının mətni işlənilib razılaşdırıldı. Yaradılacaq təşkilatın məqsədləri 3 bənddən ibarət idi: Havana Xartiyasını həyata keçirmək, beynəlxalq ticarətin problemlərini öyrənmək və Xartiyanı imzalayan dövlətlərin mübahisələrində «hakim» rolunu oynamaq. Artıq 1944-cü il Bretton-Vuds (ABŞ) konfransı zamanı beynəlxalq valyuta-kredit və maliyyə münasibətlərini tənzimləyən Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı yaradıldı. Yaradılan 21 sistemin üçüncü «sütunu» BTT olmalı idi. BTT ticarət, iqtisadi inkişaf, məşğulluq, investisiya siyasətlərini çoxtərəfli şəkildə tənzimləməklə məşğul olmalı idi. 1947-ci ilin avqust-oktyabr aylarında keçirilən Cenevrə konfransı zamanı Havana Xartiyası üzərində iş gedərkən konfransda təmsil oluan 23 ölkə, o cümlədən ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Fransa, Hindistan, Braziliya və digər, daha az zəif inkişaf etmiş ölkələr beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin inkişafına ə həmiyyətli dərəcədə maneçilik edən gömrük tariflərinin səviyyəsini qarşılıqlı şə kildə aşağı salmaq haqqında danışıqlara başladılar. Nəticədə 23 ölkə ilkin olaraq “Tarif və ticarət üzrə baş saziş”i (QATT) qəbul etdilər və bu saziş 1948-ci il yanvarın 1-dən fəaliyyətə başladı. QATT BTT-nin nizamnaməsinin ratifikasiyası prosesi başa çatana qədər fəaliyyət göstərməli idi və bundan sonra onun bir hissəsinə çevrilməli idi. Lakin bir neçə ölkənin, xüsusən ABŞ parlamentinin BTT-nin nizamnaməsini ratifikasiya etməməsi nəticəsində dünya ticarətini tənzimləyən təşkilatın yaranması 47 il ləngidi. ABŞ parlamentinin nizamnaməni ratifikasiya etməməsinin səbəbi səslərin bölüşdürülməsi prinsipi idi. ABŞ belə hesab edirdi ki, hər bir ölkə dünya ticarətində nə qədər paya malikdirsə, o qədər də səsi olmalıdır. Avropalılar isə «bir ölkə – bir səs» prinsipini müdafiə edirdilər.Bu illər ərzində isə dünya ticarəti QATT çərçivəsində tənzimlənirdi ki, bu zaman da keçirilən ticarət danışıqları raundları mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Ümumiyyətlə, QATT çərçivəsində 1947- 1994-cü illərdə məqsədləri beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması və ticarət maneələrinin aradan qaldırılması olan 8 ticarət danışıqları raundu keçirilmişdir (Cədvəl 2.1). Cenevrə raundu adlandırılan birinci raund nəticəsində dünya ticarətinin 1/5-nə toxunan 10 mlrd. dollarlıq 45 min tarif güzəştləri edildi. Danışıqlar zamanı həmçinin razılıq əldə edildi ki, bu güzəştlər BTT-nin nizamnamə layihəsində göstərilən bir sıra ticarət qaydalarının qəbulu ilə müşaiyət olunmalıdır. Lakin, kəmiyyət məhdudiyyətlərinin yavaş-yavaş aradan qaldırılması gömrük tariflərinin əvvəlki əhəmiyyətini geri qaytarırdı. Buna görə də, 1949-cu il Annesi və 1951-ci il Torki raundlarında əsas diqqət ticarətin gömrük tarifləri ilə |