Referat mavzu: "Markaziy asab tizimi " Bajardi: 401 -guruh G`aniyeva K. Tekshirdi: b f. n. Ismayilova M. A

Markaziy asab tizimining asosiy xossalari. 

Qo’zg’alishni bir tomonlama o’tkazish. Nerv tolasining asosiy xossalaridan
biri shuki, u qo’zg’alishni ikki tomonga o’tkazadi. Butun asab tizimida esa, 
qo’zg’alish hamisha faqat muayyan bir tomonga o’tadi: ba’zi nervlar orqali
periferiyadan markaziy asab tizimiga, boshqa nervlar orqali markaziy asab 
tizimidan periferiyaga o’tadi.
Markaziy asab tizimining qo’zg’alishni shu tariqa faqat bir tomonga o’tkazish 
xususiyati nerv hujayralari tutashgan joyning, ya’ni sinapslarning xossalaridan
kelib chiqadi. Binobarin, markaziy asab tizimi qo’zg’alishni faqat bir tomonga – 
markazga intiluvchi neyrondan markazdan qochuvchi neyronga o’tkazadi.
Orqa miyaga keladigan markazga intiluvchi nerv tolalaridagi va orqa miyadan 
chiqadigan markazdan qochuvchi nerv tolalaridagi harakat toklarini yozib olib,
markaziy asab tizimining bu xususiyatini isbot etish mumkin. Markazga intiluvchi 
nerv tolasi ta’sirlanganda orqa miyadan chiquvchi – markazdan qochuvchi nerv
tolasida harakat toki paydo bo’ladi. Agar markazdan qochuvchi tola ta’sirlansa 
markazga intiluvchi tolada harakat toki paydo bo’lmaydi. Buning sababi shuki,

---

orqa miya qo’zg’alishni markazdan qochuvchi toladan markazga intiluvchi tolaga

o’tkazmaydi, balki markazga intiluvchi toladan markazdan qochuvchi tolaga 
o’tkazadi. Nerv markazlaridan tashqari, harakatlantiruvchi nervlarning uchlari ham
qo’zg’alishni bir tomonlama o’tkazadi. Buni muskul tolalari ta’sirlanganda ko’rish 
mumkin, muskul tolalari ta’sirlanganda ularda kelib chiquvchi qo’zg’alish nervga
o’tmaydi. 


Qo’zg’alishning o’tish tezligi. Har bir refleks muayyan vaqt davomida kelib
chiqadi: ba’zi reflekslar tezroq,ba’zi reflekslar sekinroq voqye bo’ladi. Retseptorlar 
ta’sirlangan paytdan boshlab to javob reaksiyasi boshlanguncha ketadigan vaqt
refleks vaqti deyiladi. Refleks vaqti retseptorlarda qo’zg’alishning vujudga kelishi, 
kelib chiqqan impulsning markaziy asab tizimiga borishi, so’ngra qo’zg’alishning
markaziy asab tizimidan o’tishi va markazdan qochuvchi nervlarga yoyilishi, 
so’ngra ishchi organga o’tishi uchun va nihoyat, shu organning yashirin
qo’zg’alish davri uchun ketadigan vaqtidan iborat. Shunday qilib, refleks vaqti 
ko’pgina vaqtlar yig’indisidan iborat ekanligini ko’rib turibmiz.
Reflektor yoyning turli qismlarida qo’zg’alishning turlicha tezlik bilan o’tishi 
maxsus tekshirish va o’lchashlarda ma’lum bo’ldi. Qo’zg’alish markaziy asab
tizimida hammadan sekinroq o’tadi. Bu yerda qo’zg’alish bir neyrondan ikkinchi 
neyronga o’tadi. Shu sababli markaziy yoki sinaptik paysal haqida gapirish rasm
bo’lib ketgan. Markaziy asab tizimida qo’zg’alishning sekin o’tishi paysal deb 
atalishiga sabab shuki, qo’zg’alish sinapsga yetgach go’yo qandaydir g’ovga duch
kelib, shu tufayli to’xtab qoladi, degan taassurot tug’iladi. 


Qo’zg’alish ritmining o’zgarishi. Markaziy asab tizimi markazdan qochuvchi
neyronlar orqali periferiyaga – ishchi organga hech qachon bitta qo’zg’alish 
to’lqinini yubormaydi; markaziy asab tizimidan hamisha bir necha impuls ketma-
ket keladi. 
Markaziy asab tizimi yuboradigan qo’zg’alish ritmi retseptorlarga tushadigan
ta’sirotning chastotasiga ko’p bog’liq emas. Ta’sirot ritmi bir qancha bo’lganda 
ham, hatto juda siyrak bo’lganda ham, markaziy asab tizimi baribir bir qancha
impulslar bilan javob beradi. Nerv markazlaridan keluvchi impulslarning ritmi 
sekundiga 50 dan tortib 200 tagacha bo’ladi. Shuning uchun ham nerv markazlari
qo’zg’alish ritmini o’zgartira oladi, transformatsiya qila oladi deb hisoblanadi. 
Organizmdagi hamma muskullarning qisqarishi tetanik qisqarish ekanligi ham
markaziy asab tizimining shu xususiyati bilan izohlanadi. Har qanday muskulning 
juda tezlik bilan va qisqa muddatli qisqarishi tetanik qisqarishlar, chunki muskul
hamisha ketma-ket keluvchi bir qancha impulslarni oladi.