Reja: 1Ilk orta asr Sharq falsafasida olam va odam muammosining tahlili

IY. XX-XXI asr arab faylasuflari ijodida olam va odam muammosi. To’rtinchi masala XX-XXI
asrlrda Sharq faylasuflari ta’limotlarini organish asosida yondashiladi. Bilish muammosi so'fizmning eng muhim
tomonini tashkil etadi. Mo'tadil so'fizm ta'limotiga ko'ra gnostik(orif)ning asosiy vazifasi oliy maqsadga erishish –
haqiqatni bilishdan iborat. Bu maqsadga o'zini o'zi takomillashtirish va o'zini o'zi bilish yo'li bilan erishiladi. O'z
mohiyatini bilish jarayonida inson o'zida ilohiy unsurlar mavjudligini, Allohni bilishning birdan-bir to'g'ri usuli o'zini
o'zi bilish, ya'ni o'zlikni anglash ekaninini tushuna boshlaydi. Biroq bilishning bu darajasiga yetish uchun odam o'zini
butunlay o'z o'zligini anglashga baxshida etishi lozim. U so'fiycha turmush tarzini tanlashi, shuningdek haqiqat sari
yo'l tutgan kishilarga qo'yiladigan ayrim boshqa talablarni bajarishi darkor. Mo'tadil so'fizm vakillari qatoriga Xorisi
Muhosibiy, Abulqosim Kushayriy, Abu Homid G'azzoliy va boshqalar kiradi. Ular so'fiy shariat chizig'idan chetga
chiqmasligi, uning barcha so'zlari va ishlari Qur'oni karim aqidalari va Muhammad payg'ambar hadislariga muvofiq
bo'lishi lozim, deb hisoblaydilar. «Vahdati vujud» (borliqning birligi) nuqtai nazarida turuvchiso'fiylar so'fizmning
ashaddiy tarafdorlari hisoblanadi. Ular Haqiqat (Alloh) va tabiatni bir deb qaraydilar. Tabiat ilohiy emansipatsiya
oqibatidir. Inson bu emansipatsiya zanjirida oxirgi bo'g'inni egallaydi. U nafaqat Haqiqat (Alloh)ni bilish darajasiga
yetadi, balki o'zi ham Haqiqat – «Alloh»ga aylanadi. So'fiylikning bu tariqati vakillari yashirin, sirli narsalarni bilishni
afzal ko'rib, shariat aqidalari va me'yorlarini tan olmaganlar. So'fizm Allohni tabiat bilan uzviy deb qaraydi. Uni
insonni qurshagan tashqi dunyoda, mavjud har bir narsa bilan tenglashtiradi va ularda Allohning siymosi, mohiyatini
ko'rib, tabiat, atrof muhit sari, uning sirlarini ochish tomon, bu yashirin hodisalarning har birida ilohiy haqiqat belgisi,
mohiyatini topish va bilish maqsadida muayyan qadam tashlaydi. So'fizmdagi Allohni bilishda bilish usullari va
vositalari
sifatida vahiy va ilhom amal qiladi. Bu yerda sezgilar va aql bilish vositalari sifatida ishlamaydi. Borliqning birligi
tarafdorlari sanalgan so'fiylarda panteistik an'analar ustunlik qiluvchi ta'limotlarda Allohni bilish nazariyasi bilan bir
qatorda dunyoni bilish nazariyasi ham mavjud bo'lib, unda bilish ob'ekti sifatida moddiy dunyoning o'zi, bilish
vositalari va usullari sifatida esa – sezgilar, aql, kuzatish, taqqoslash, so'zning tor ma'nosidagi tajriba amal qiladi.
Garchi ular bilishning turli shakllarini tan olsalar-da, mohiyatlar mohiyati (Alloh)ni bilish darajasi to'g'risida so'z
yuritilgan hollarda bilish shakllarining ahamiyatini cheklaydilar. Allohni bilishga faqat Uning karami va nuri
yordamida muvaffaq bo'linadi. Mutlaq haqiqatning tagiga yetish yo'lidan boruvchi odam (orif) o'z oldiga haqiqatni
bilish vazifasini qo'ygan faol individga aylanadi va uzoq izlanishlar, turli mistik bosqichlar, maqomlardan o'tish va
o'zlikni anglash natijasida o'zida mutlaq haqiqat (Alloh)ni topadi va yetuk insonga aylanadi. So'fizm ta'limotiga ko'ra,
haqiqatning tagiga yetish uchun odam o'z ichki dunyosi, qalbini har xil dunyoviy qusurlardan forig' etishi lozim.
Bunga erishish uchun u bir qancha ma'naviy bosqichlar yoki so'fiylar ta'biri bilanaytganda maqomlardan o'tishi darkor.
Bilish va ma'naviy sayohat yo'lida odamga uning tafakkuri yo'l ko'rsatadi. Ko'rsatilgan bosqichlarning har biridan
o'tish natijasida odam axloqiy va ma'naviy jihatdan takomillashadi va haqiqatni bilishga yaqinlashadi. Abu Homid
G'azzoliy so'fizmni panteizmdan tozalashga harakat qildi va u bunga muvaffaq bo'ldi. G'azzoliy fikriga ko'ra, «har
qanday ma'naviy poklanishlardan qat'i nazar, inson hech qachon Xudoga aylana olmaydi». Bu bilan u so'fizm va
panteizm o'rtasida o'ziga xos «xitoy devori»ni o'rnatdi. So'fizm vakili Ibn Arabiy falsafasi Yevropa falsafiy an'anasiga
yaqin bo'lgan tilda yaratilgan filosofema. Uni ayni holda ratsionalistik filosofema deb nomlash mumkin (u birlik,
ko'plik, sabab, oqibat, birinchi asos, jism, makon, vaqt kabi kategoriyalar va atamalardan foydalanadi); tilini badiiy til
deb belgilash mumkin bo'lgan, biroq nafaqat estetika jabhasini, balki ontologiya va naturfalsafaning ratsionalistik tili
bilan bir borliqni tavsiflovchi filosofema (uning kategoriyalari – muhabbat, intilish, ehtiros, muhtojlik, go'zallik va
sh.k.); nihoyat, «mistik» tilda yaratilgan filosofema (kategoriyalari: zavq, hol, fano, baqo, jon, ro'yo va h.k.). Har bir
filosofema, Ibn Arabiyda bilishning alohida usuliga tayanadi. Shu sababli yechimlarning har biri bo'yicha tegishli
bilish usulining qisqacha tavsifini keltirish o'rinli bo'ladi deb o'ylaymiz. 1. Bilishning birinchi usuli – oqilona-mantiqiy
bilish. Uningvositasi – aql, amalga oshirish usuli – sillogizmlar yoki dalillar orqalichiqarilgan xulosalar tarzidagi
mantiqiy mulohazalar. Ko'rib urganimizdek, Ibn Arabiy Aristotel` mantiqi bilan tanish: u to'g'ri sillogizmni tuzish
uchun zarur shartlarni tavsiflaydi1, mantiqan to'g'rimulohaza yuritish uchun dalillar va xulosalar zanjiri izchil bo'lishi,
biron-bir bo'g'inda uzilmasligi lozimligini ko'rsatadi va o'ziisbotlashning mantiqiy metodlarini ko'p karra qo'llaydi.
Ibn Arabiy fikriga ko'ra, oqilona bilim inson tanasini boshqaruvchi inson joniga kerak: u jonning dunyo haqidagi
bilimi muqarrar unsuridir Oqilona bilim (ilm)ning qimmati Ibn Arabiyda shubha uyg'otmaydi: «Narsani bilish, hech
shubhasiz, uni bilmaslikdan ma'qulroqdir»3. Sillogizmlar orqali oqilona bilish bizga dunyo haqida to'g'ri bilim
beradi:u, masalan, rangli oyna orqali o'tgan yorug'lik oyna rangini kasb etsa-da, o'z holicha rangsiz ekanligini, Quyosh
ko'zga kichkina bo'lib ko'rinsa-da, aslida Yerdan bir necha marta kattaligini aniqlash imkonini beradi. To'g'ri sillogizm
tuzib, dunyoning borlig'i zamirida sabab yotishini aniqlaymiz4. Bilishning oqilona-mantiqiy metodidan faylasuf bizni
qiziqtiruvchi muammoni yechish uchun foydalanadi, biroq uning uchunmantiqiy mulohazalar zanjirida mutlaqo boqiy
ilohiy mohiyat tushunchasi «boshlang'ich nuqta», dunyoda bo'lib turgan o'tkinchi nomukammal mohiyat kategoriyasi
esa – «pirovard nuqta» hisoblanadi yoki aksincha. Xudodan dunyoga yoki dunyodan Xudoga bunday mantiqiy harakat
qilish natijasida muammoning ratsionalistik yechimi topilishi lozim: dunyoga nisbatan transtsendent ilohiy mohiyat
ayni vaqtda unga ichdan xos bo'lishi, uning borlig'i substantsional asosini tashkil etishi darkor. Bu biz yo dunyoni
tavsiflovchi muhim kategoriyalarni transtsendent ilohiy mohiyat tushunchasidan chiqarishimiz, yo dunyoda mavjud
o'tkinchi mohiyatkategoriyasini asos qilib olib, transtsendent ilohiy mohiyat borlig'ini keltirib chiqarishimiz
lozimligini anglatadi. Shunday qilib, muammoning yechimi oqilona-mantiqiy metodlar yordamida topilishi
mumkin.2. Bilishning ikkinchi usuli – muammoni mushohada yuritish yo'li bilan yechish: (yechimdan shartlar sari).
Mushohada yuritishni bilish usuli sifatida o'rganar ekanmiz, dunyo va ilohiy mohiyatning uzviy birligi va ayni vaqtda
ilohiy mohiyatning transtsendentligi uning uchun muqarrar holdir, deb aytishimiz mumkin. Shuni ta'kidlash lozimki,
bu birlik ayniylik emas: boshqacha aytganda, bu dunyo va ilohiy mohiyatning farqlangan birligidir. Har qanday narsa
va hodisada mushohada yuritish seziluvchi va idrok etiluvchi tashqi – zohir jihatlarni va sezgilarga ham, aqlga ham
yashirin. ichki (botin) ma'noni aniqlash imkonini beradi. Bu yashirin ma'no borliqning birinchi asosi, ilohiy
mohiyatning dunyoga ichdan xosligining negizi va ayni vaqtda mushohada ob'ekti hisoblanadi. Yashirin ma'noni
anglash - narsalarda, dunyoda Xudoni bevosita ko'rish demakdir. Mushohada yuritish jarayonida bilish sub'ekti
o'zining bilish ob'ektidan ontologik mustaqilligini saqlagan holda u bilan birikadi,uni butun vujudi bilan anglab yetadi.
Bunga bilish sub'ekti bo'lgan insonda ham «yashirin ma'no» mavjudligi imkoniyat yaratadi. U yagona va uzviy
bo'lgani uchun bilish ob'ekti bilan «ichki mohiyat» jihatidan birikish imkoniyati yuzaga keladi, «tashqi mohiyat»da
esa sub'ekt va ob'ektning alohidaligi saqlanib qoladi1. Mushohada yuritish yo'li bilan olingan bilim ratsionalistik tildan
farq qiluvchi alohida tilda bayon etiladi. Mushohada yuritish, mohiyat e'tibori bilan, butundan qism sari harakatdan
iborat bo'lgani uchun bu tilni badiiy til deb atash mumkin. Bu tilda yozilgan matnda qismning mazmunini anglab
yetish uchun (har qanday badiiy asarda bo'lganidek) avval butunning mazmunini anglab yetish lozim. Vaholanki, fan
tilida yozilgan matnda qismlarni tushunmasdan butunni tushunish mumkin emas. Ibn Arabiy filosofemasi «badiiy»
tilda yozilgan bo'lib, mushohada yuritishga asoslanadi va u estetik filosofema deb ataladi.. 3. Bilishning uchinchi usuli
– muammoni mistik yo'l bilan yechishdir. (shartlar va yechim ayniydir). Bu yerda bilish oqilona-mantiqiy va
mushohada yuritish yo'li bilan bilishdan mutlaqo boshqacha shartlardan kelib chiqadi. Bu bilish sub'ekti va ob'ektining
ayniylik shartidir. Bilish sub'ekti bu ayniylikka erishgach, o'zining sub'ektlik mohiyatini yo'qotadi; sub'ekt va ob'ekt
o'rtasidagi tafovut yo'qoladi, biluvchi bilinuvchiga aylanadi, biluvchi ham, bilinuvchi ham yo'qolib, faqat yagona
universal qoladi. Bu holat «fano» holati, sub'ektiv o'zlikning «halok bo'lish», yo'qolish holatdeb ataladi. Mistikbilish
jarayonini tavsiflar ekan, Ibn Arabiy girdob (xiro) obrazidan foydalanadi. «Xiro» so'zi «sarosimalik» degan ma'noni
ham anglatadi. Bu o'ziga xos sarosimalik, hamma narsada Allohni ko'ruvchi,Yagonani ko'plikda, ko'plikni Yagonada,
«aniqni yashirin, yashirinni aniq, shuningdek boshqa ziddiyatli narsalarni» ko'ruvchi so'fiyning sarosimaligidir.
«Biroq bu yo'qotgan yoki tushunmaydigan odamning sarosimaligi emas»2. Bu sarosimalik mistik bilish yo'liga
endigina kirayotgan odamni qamrab oladi; so'ngra, mistik bilish jarayonida sarosimaga tushgan odam, Ibn Arabiy
tavsifiga ko'ra, «qutb atrofida aylana harakat qiladi va undan uzoqlashmaydi»3. Bu qutb – Xudo: girdob obrazining
ma'nosi shundan iboratki, bu girdob harakatining boshi yo'q, aniqrog'i, qayd etilgan aniq bir boshlanish joyi mavjud
emas: istalgan nuqtadan, dunyoning har qanday narsasidan boshlash mumkin, biroq oxiri bor, bu - qutb, borliq
girdobining markazi: bilish doiralari muqarrar tarzda yagona Xudoga olib keladi. Girdob butun borliqni o'z komiga
tortadi. Uning ichida, markazda turib biz yo'limiz mo'ljaldan farq qilmasligini, yo'lni qaerda boshlagan bo'lsak, o'sha
yerda – Xudoda tugatganimizni ko'ramiz1. Demak, Ibn Arabiy ijodida ilohiy mohiyatning dunyoga nisbatan
transtsendentligi va immanentligi muammosi yechimining uch varianti mujassam.. Birinchi yo'l qismdan butun sari
harakat, mantiqiy mulohaza yuritishdan boshlanuvchi yo'l. Bunda ilohiy mohiyat yoki dunyo «qism»
deb,muammoning izlanayotgan yechimi esa – «butun» deb olinishi mumkin. Ikkinchi yo'l butundan qism sari
harakatdan iborat: biz yechim mavjudligini faraz qildik, u qanday bilishi lozimligini («butun»ni) ko'rsatdik va so'ng
uni tahlil qildik, transtsendent-immanent muammo yechilgan sharoitda ilohiy mohiyat va dunyo qanday bo'lishi
lozimligini ko'rishga harakat qildik. Nihoyat, yechimning uchinchi yo'li qismlar va butunning ayniyligini, mutlaqo va
barcha yo'nalishlarda ayniylikni: qismlarning bir-biri bilan, ularning har biri va ikkalasining butun bilan ayniyligini
qayd etadi. Birinchi holda transtsendentlik va immanentlik muammosining yechimi topilmadi, ikkinchi holda u o'z
yechimini topish uchun dualizmni qabul qilishni talab etdi, uchinchi holda esa u yechilmaydi, balki o'z asosini
yo'qotadi. Bahouddin Naqshband asos solgan so'fiylik ta'limotining nazariy asoslaridan birini Xudo, dunyo va
insonning o'zaro nisbati muammosi tashkil etadi. Bu bosh muammo talqinida so'fiylarni ikki yo'nalish – teistik va
panteistik yo'nalishlarga ajratish mumkin. Alloh hamma narsaning yaratuvchisi deb e'tirof etilgan, insondan tashqarida
turgan,dunyo uzra yuksalgan va bilish mumkin emas deb e'lon qilingan bo'lsa, so'fiylar ta'limoti monoteizm shaklshamoyilini kasb etgan, dunyo va Xudo tushunchalari tenglashtirilgan taqdirda bunday ta'limot panteistik deb
hisoblangan2.Bahouddin Naqshband hayotning mazmunini Haqiqat (Alloh)ga erishishga intilishda ko'rgan va Haqiqat
(Alloh)ga erishish tashqi narsalar haqidagi bilim – shariatga asoslanadi va ichki narsalar haqidagi bilim – tariqat
jarayonida yuz beradi, deb hisoblagan. U shariat Qur'oni karim va hadislarni bilishdan kelib chiquvchi diniy qonunqoidalar to'plami ekanligidan kelib chiqqan. Tariqat odam Haqiqatga erishish uchun qaysi bosqichlardan o'tishi,
Allohni anglash va u bilan birikish uchun qandayto'siqlarni yengishi lozimligini belgilaydi. Bunda bilish jarayonida
shariatdan tariqatga o'tish darhol yuz bermaydi. Faqat shariatnio'zlashtirish va uning talablarini bajarish orqali Haqiqat
yo'lidan jadalroq va samaraliroq borish mumkin.Odam bilishning har bir bosqichi (mistik yo'l manzillari)dan oldinmaketin o'tib o'z maqsadiga yaqinlashadi. So'fizm nazariyasi va amaliyoti ongning tashqidan ichkiga, ochiqdan
yashiringa sayohatini nazarda tutadi. Bahouddin Naqshband tariqat ezoterik (yashirin, mistik) fan, u hammaga ochiq
emas, uni faqat o'zini Haqiqatga baxshida etgan odamlar anglab yetishi mumkin, deb hisoblagan. So'fizmda mistik
bilish zamirida «O'zini bilgan odam o'z Allohini biladi» degan tamoyil yotadi. O'zini o'zi bilish orqali Allohni bilish
maqsadga erishishning eng qisqa yo'lidir. Bahouddin Naqshband yaratgan ta'limotning asosida «Dil ba yor-u, dast ba
kor», ya'ni «Ko'ngil yorda, qo'l –ishda», degan shior yotadi