Reja: Eukariot va prokariot organizmlar

 
Sitoplazma membranasi. 
Uning kalinligi 9 nm cha bulib, u xujayra devoriga ichki tomondan yopishib 
turadigan sitoplazmanning tashki kavati — sitoplazmatik membranadir. U ikki 
kavat lipiddan tuzilgan, xar bir kavat monomolekular oksil bilan koplagandir. 
Sitoplazmatik membrana xujayra kuruk, moddasining 8 — 15% tashkil etadi va 70 
— 90% xujayrani lipid kismini tutadi. Sitoplazmatik membrana osmotik bar'er 
vazifasini bajardi va xujayraga kiradigan va chikadigan moddalarni boshkarib 
boradi. Kupincha sitoplazmatik membrana ichki tomondan burtib chikadi 

---

(invaginatsiya) va undan mezosomalar xosil buladi. Sitoplazmatik membrana va 
mezosomalar yukori organizmlardagi membrana va mitoxondriyalar vazifasini 
bajaradi. Ularning usti va ichida ferment va energiya bilan ta'min etuvchi 
sistemalari joylashgan. 
Bularga nafas fermeitlarini, xujayraga moddalarning kirib — chikishini 
regulyatsiya kiluvchi ferment sistemalarini, azotofiksatsiya, xemosintez va boshka 
jarayonlarni amalga oshiruvchi fermentlar sistemasini misol kilib keltirish 
mumkin. 
Xujayradagi xujayra devori va kapsulasi biosintezi, tashkariga ekzoferment 
ajratish, bulinish, spora xosil kilish funksiyalari sitoplazmatik membrana, 
mezosoma va shunga uxshash strukturalarga boglikdir.
 
 
Sitoplazma. 
Sitoplazma membrana bilan uralgan. U kolloid sistema bulib suv, oksil, yog, 
uglevodlar, mineral moddalar va boshkalardan tuzilgan. Uning tarkibi bakteriya 
yoshi, turiga karab uzgarib turadi. Unda yana sitoplazmatik membrananing ichki 
kismi, genetik apparat, ribosomalar, kiritmalar bulib bulardan kolgan kismini 
sitozol tashkil kiladi. Sitozol sitoplazmaning gomogen kismi bulib, oksillar, 
fermentlar, substratlar, eruvchan RNK va boshka xujayra granulalaridan iboratdir. 
Sitoplazma strukturasini urganish natijasida uni mayda granulali ekanligini va bu 
granulalarning diametri 10 — 20 nm ekanligi aniklandi. Ularning kupchiligi 
ribosomalardir (ribosomalarning 60% RNK va 40% oksil) ribosomalarni mikdori 
bitta bakteriyada 5000 dan 50 000 gacha bulib, ular oksil sintezini poliribosoma 
xolida olib boradilar. 
Sianobakteriylar sitoplazmasida tilakoid (fikibilisomlar) bulib, ular fotosintez olib 
boruvchi membrana kurilmalaridir. Ular xlorofil va karatinoidlardan tuzilgan bulib 
fotosintezni olib boradi. 
Kirmizi rangli oltingugurt bakteriyalarda fotosintez olib boradigan, ferment 
(bakterioxlorofill, karatinoidlar) xromatoforlarda joylashgan bulib ular xujayra 

---

massasining 40 — 50% tashkil etadi. Tilakoidlar oksil va lipidlardan tuzilgan. 
Tilakoidlar sitoplazma yoki ichki membrana bilan boglangan deb taxmin kilinadi. 
YAshil bakteriyalarda fotosintezda katnashuvchi pigmentlar xlorosoma deb 
ataladigan membrana kurilmasida joylashgan. 
Suv bakteriyalarining kuplari gaz bilan tulgan struktura — gaz vakuolalar 
(aerosomalar) tutadi. Ba'zi bakteriyalarda esa poliedr tanachalar (kupburchakli) 
yoki karboksisomalar bulib, ular SO2 ni boglash vazifasini bajarad