Reja: Eukariot va prokariot organizmlar

. 

---

 
Fimbriy va pililar. 
Bakteriyalarda xivchinlardan tashkari uzun, ingichka ip xam bulib unga 
fimbriy deyiladi. Ular xarakatchan yoki xarakatsiz bulishlari mumkin. Ularning 
uzunligi 0.3 — 4 mkm, eni 5 — 10 nm bulib, soni 100 — 200, ba'zan esa 1000 
taga уetib boradi. 
Fimbriylar pilin oksilidan tuzilgan. Bakteriyalarda bir kancha fimbriylar tipi 
uchraydi va ular funksiyalariga karab farklanadi. SHulardan 2 tipi yaxshi 
urganilgan. 
1 - tip kupgina bakteriyalarda bulib, ular umumiy tipdagi fimbriylar deyiladi. 
Fimbriylar bakteriylar xujayraning muxitga, boshka xujayraga, inert substratga 
yopishishini ta'minlanadi, suyuklik yuzasida parda xosil kilishida u xam ishlatiladi. 
SHuning uchun xam uni yopishish organi deyish mumkin. 
2 - tip — jinsiy fimbriy — pili bulib (F), u ichi bush kanaldan iborat. Bu kanaldan 
bakteriya kon'yugatsiyada katnashayotgan boshka bir bakteriyaga genetik material 
beradi. Pilining boshka bir xususiyati xam bulib, u patogen bakteriyalarda xayvon 
va odam xujayralariga yopishishda ishtirok etadi. 
 
Bakteriya xujayra devori. 
Xujayra devorining uzi xam ma'lum kattiklikga ega. SHu bilan birga u elastiklikka 
xam ega bulib, oson bukiladi. Xujayra devorini ultratovush va lizotsim fermentlari 
bilan parchalasa buladi. Xujayra devori lizotsim bilan parchalanganda u sharsimon 
shaklga utadi. Xujayra devori xujayrani xar xil mexanik ta'sirlardan, osmotik 
bosimdan saklaydi. 
Xujayra devori bakteriyani kupayishi va bulinishi, irsiy moddalarning 
taksimlanishini xam idora kiladi. 
Xujayra devorining kalinligi 10 - 80 nm bulib, xujayra massasining 20% ni 
tashkil etadi. Xujayra devori orkali katta molekulali moddalar kirishi mumkin. 
Xujayra devori sitoplazmatik membrana bilan birlashtiruvchi iplar — 
"kuprikchalar" vositasida boglangan. Xujayra devori bakteriyalarni gram usulida 

---

buyaganda, musbat yoki manfiy bulishligini belgilaydigan omildir. Xujayra devori 
asosan peptidoglikan (murein) dan tashkil topgan. Bu № — atsetil № — 
glyukozamin va № — atsetil muram kislotasi, galma - gal bir-biri bilan $ —1.4 
boglar bilan boglangan geteropolimerdir. Bu polisaxarid zanjirlar bir-biri bilan 
peptid boglari orkali boglangan. Peptidoglikan xujayra devoriga rigidlik 
xususiyatini beradi va bakteriya shaklini saklab turadi. Gram musbat 
bakteriyalarda kup kavatli peptidoglikan bor (50 - 90%). U murakkab ravishda 
oksil, polisaxarid, teyxo kislota (fosforli ribit va fosfor kislotasi glitseridi) bilan 
boglangandir. 
Gram manfiy bakteriyalarda peptidoglikan 1 kavat bulib (1 — 10%) ularda tashki 
membrana xam bor. Tashki membrana fosfolipid, lipopolisaxarid va oksillardan 
tuzilgan. 
Demak, bakteriyalarning Gram buyicha xar xil buyalishi bakteriya xujayra 
devoridagi peptidoglikan mikdori va uning lokalizatsiyasiga (joylashishiga) 
borlikdir. Aniklanishicha, xujayra devorida xar xil usimtalar, dungliklar, tikon 
kabilar bor. 
Xujayra devori fakat mikoplazmalar va L —shakllik bakteriyalarda bulmaydi. 
Kupincha biror antibiotik ta'sirida yoki tabiiy sharoitlarda uz—uzidan L —shaklli 
bakteriyalar xosil bulishi mumkin. Ularda xujayra devori kisman saklanib kolgan. 
Ularda kupayish xususiyatlari tula saklangan. Ular katta yoki kichik shar shaklida 
bulib kupgina patogen va saprofit bakteriyalarda topilgandir.