Reja: Eukariot va prokariot organizmlar

 
Bakteriya xivchinlari. 
Bakteriyalar ikki xil xarakatlanadi. Sirpanib xarakatlanuvchi bakteriyalarning 
(mikrobakteriyalar, oltingugurt bakteriyalari) tulkinsimon kiskarishi natijasida 
xujayra shakli davriy uzgarib turadi, natijada bakteriyaning ma'lum xarakati sodir 

---

buladi. Suzib xarakatlanish xivchinlari bilan amalga oshadi. Masalan, spirillalar va 
kokkilarning ba'zilari.
Bakteriyalar xivchinlarining soni va joylashishiga karab kuyidagi guruxlarga 
bulinadi; 
Monotrixlar — bakteriya xujayrasining bir uchida bitta xivchin buladi; 
Lofotrix — xujayraning bir uchida bir tup xivchini buladi; 
Amfitrix — xujayraning ikki uchida ikki tup xivchin buladi; 
Peritrix — xujayraning xamma tomoni xivchin bilan koplanib, unga peritrix 
deyiladi. 
Xivchinlar soni xam xar xil. Spirillalarda 5 - 30 tagacha, vibrionlarda 1, 2 ta yoki 3 
ta xivchin bulib, ular xujayra kutblarida joylashadi. 
Ba'zi tayokchasimon bakteriyalar — Proteus vulgaris, Clostridium tetani kabilarda 
50 - 100 gacha xivchin buladi. Xivchinlarning eni 10 — 20 nm, uzunligi 3 — 15 
mkm. Xivchinlar uzunligi kulturaning tabiati, ozika muxitini yoki tashki muxit 
ta'siriga karab xar xil buladi. Xivchinlar kimyoviy jixatidan oksil modda — 
flagellindan tuzilgan. Xivchin bakteriya xayotida katta rol uynaydi. Bakteriyalarni 
ba'zi bir ozika muxitlarida xivchinsiz kilib xam ustirish mumkin. Usish fazasiga 
karab bakteriyalarning xivchinli va xivchinsiz davrlari buladi. Bakteriya xivchinini 
yukotsa xam yashayveradi. Xivchin bazal plastinkaga yopishgan buladi. Plastinka 
esa sitoplazmatik membrana tagida joylashgan buladi. Bazal tanacha, bakteriyada 
motor vazifasini bajarib xivchinni xarakatga keltiradi. Bazal tanacha xivchin bilan 
ilmok orkali birikadi. Bazal tanacha uz navbatida 4 ta xalka bilan ta'minlagan. 
Xalkalar sterjen orkali bir tizimga birlashdi Bu xalkalar bir - biriga nisbatan 
xarakatga kelishadi va sterjen orkali xivchinni xarakatga keltirishadi. Xarakat 
tezligi temperaturaga, osmotik bosimga, yopishkoklikga boglik buladi. Ba'zi 
bakteriyalar 1 sekunda 1 bakteriya tanasi uzunligicha, ba'zilari esa 50 tana 
uzunligicha xarakat kiladi. Odatda ular tartibsiz xarakat kiladi, ammo ularda 
kimyoviy moddalarga nisbatan taksis xodisasini kuzatiladi, bunga xemotaksis 
deyilsa, kislorodga nisbatan xarakat kilsa aerotaksis, yorutlikga nisbatan bulsa 
fototaksis deyiladi