Reja: Eukariot va prokariot organizmlar

i. 
 
Nukleoid. 
Sitoplazma, yadro ekvivalenti — nukleoid bakteriya xujayrasining 
markazida joylashgan. Taxminlarga kura xujayraning rivojlanish stadiyasiga karab, 
nukleoid ikki xolatda: diskret (uzuk - uzuk ayrim strukturalar) tayokchasimon yoki 
xromatin turi (yadro moddasi sitoplazmada dispers xolatda yoyilgan) shaklida 
buladi. Bakteriya nukleoidini molekula massasi 2 – 3 109 daltonli DNK ga ega. Bu 
DNK uralgan xalka shaklida bulib, uzunligi 1.1 — 1.4 mm ni tashkil etadi. U 
bakteriya xromasomasi (genofor) deyiladi. 
Tinch xolatdagi bakteriya xujayrasida 1 ta nukleoid bulsa, bakteriya xujayrasining 
bulinishi oldidan nukleoid ikkita buladi. Bakteriya kupayish fazasini logarifmik 
davrida esa u turtta va undan xam kup bulishi mumkin. 
Ba'zan, bakteriya xujayralarining usish davrida muxitda salbiy ta'sir etadigan 
moddalar bulsa, bakteriya xujayrasida kup yadroli ipsimon xujayra xosil bulishi 
mumkin. Bunday xujayra xujayra usishi va bulinish sinxronligi buzilishidan paydo 
buladi. 
Bakteriya nukleoidini xujayradagi asosiy funksiyasi, axborotlarni saklab, avloddan 
— avlodga berishdir. 
Nukleoiddan tashkari, xujayra sitoplazmasida undan yuzlab marta mayda DNK 
iplari xam mavjud. Ular irsiyat faktorlarini tutuvchi plazmidalardir. 
Xamma xujayralarda xam plazmidalar bulishi shart emas. Ammo ular tufayli 
xujayra kushimcha, xususan, kupayishda, dori moddalarga turgunlik sifatni 
belgilashda, kasallik yuktirishda va xokazo xususiyatlarga ega buladi. 

---

 
BAKTERIYALARNING SPORALARI VA ULARNING XOSIL BULISHI 
 
Bakteriyalarning Bacilius, Clostridium, Desulfotomaculum avlodlariga 
kiruvchilari, ayrim kokkilar, spirillalar endosporalar xosil kiladi. Sporalarning 
shakli yumalok yoki ellipsimon. Ular tashki muxitga chidamli buladi. Sporalar 
mikroskop ostida kuzatilganda nur sindiradi va shuning uchun yaltirab kurinadi. 
Odatda bakteriya xujayrasi bitta spora xosil kiladi. Ammo Clostridium ning ba'zi 
turlarida bir va undan kup sporalar xosil bulishi aniklangan. Bakteriyaning ozika 
muxitidan kerakli moddalarni olish kiyinlashsa yoki modda olmashinuvida kup 
maxsulotlar xosil bulsa spora xosil kiladi. 
Demak, spora xosil kilish bakteriya xujayrasi uchun nokulay sharoitga 
moslashishdir. Spora xosil bulishi usish sharoitga boglik. Sporalar vegetativ 
xujayralar nobud buladigan sharoitlarda xam tirik koladi. Ular kuritishga, bir necha 
soat kaynatishga xam chidamli buladi. 
Sporalarni uldirish uchun ular 120°S issiklikda, 1 atm bosimda sterillanadi. 
Bunday sharoitda spora 20 minut davomida nobud buladi. Kuruk xolatda ularni 
uldirish uchun 150—160°S issiklik va kizitish muddati esa bir necha soat bulishi 
kerak. 
Spora xosil bulish jarayonida, xujayrada dipikolin kislotasi (piridin 2,6 — dikarbon 
kislota) xosil buladi. Dipikolin kislotasi sporani 10—15% tashkil kiladi. U 
sporaning markaziy kismida xosil buladi. Dipikolin kislota Sa2+ ionlari bilan 
kompleks Sa - DPK xosil kiladi. Bu kompleksda magniy, marganets va kaliy 
mikdorini oshishi sporani nokulay sharoit va issiklikga chidamliligini oshiradi. 
Spora xosil bulishining umumiy sxemasi. 
Spora bakteriya xujayrasini teng bulinmasligi va sitoplazma membranasining 
burtib chikishi va nukleoidning ozgina sitoplazma bilan birga xujayrani shu 
kismida tuplanishidan xosil buladi. 
Prospora ikki kavat sitoplazma membranasi bilan koplanadi. Bakteriya 

---

xujayrasi ichida yangi xujayra — prospora xosil buladi. Bu ikki kavat orasi 
peptidoglikandan tuzilgan — korteks bilan tuladi. Sungra, uning usti bir necha 
spora kavati pardasi bilan uraladi va spora уetiladi. Spora kavati maxsus 
sintezlangan oksil, lipid va glikopeptidlardan xosil buladi. Elektron mikroskop 
yordamida tadkik kilinganda yana bir kavat — ekzosporum kavatlari borligi 
aniklandi va u xar xil shaklli moddalardan tashkil topadi. Xosil bulgan sporaning 
diametri xujayra diametriga teng yoki sal kattarok xam buladi. Ba'zi bakteriyalarda 
spora xujayraning bir uchida xosil buladi, xujayra kengayib baraban tayokchasi 
shaklini oladi. Ba'zi batsillarda esa spora xujayra markazida xosil bulib, sal 
kengayadi va xujayra dugsimon shaklga kiradi, bu xolat kupgina Clostridium 
avlodiga kiruvchi bakteriyalarda uchraydi. Kupincha esa bakteriya xujayrasida 
xosil bulgan spora katgalashmaydi, xujayra xam avvalgi xolatidan uzgarmaydi. Bu 
tipdagi spora xosil kilish Bacillus avlodi vakillarida uchraydi.
Etilgan spora vegetativ xujayra devori parchalanganidan sung tashkariga 
chikadi. 
Sporaning usishi. Bakteriya sporasi yaxshi sharoitga tushsa, u sekin asta bakterial 
xujayraga aylanadi. Spora suvni sekin asta shimadi va bukadi. Kobigi bosim ostida 
yirtiladi va sporaning usish trubkasi xosil buladi. Keyinchalik ozod bulgan 
bakteriyaning uzayishi va usha uzaygan xujayraning bulinishi kuzatiladi. 
Bakteriya xujayrasi 10, 100, 1000 yillar davomida tinch xolatda tirik saklanishi 
mumkin. 
Ba'zi bir mikroorganizmlarda temperatura, kislota, kislorod va boshka 
moddalarning уetishmasligidan ularning xujayralarida sistalar paydo buldi. Bular 
spora emas. Masalan, azotobakter shunday sistalar xosil kiladi. Ular temperatura va 
kuritishga chidamli buladi. 
SHu xil tashki sharoitdan uzini muxofaza kilish, sianobakteriyalarda akinetlar, 
miksobakteriyalarda miksosporalar, aktinomitsetlarda endosporalar xosil kilish 
bilan boradi. 
Kiritmalar. Sitoplazmada xar xil shaklga ega bulgan granulalar uchraydi. 
Ularning xosil bulishi mikroorganizmlarning usadigan muxitga, fizik - kimyoviy 

---

xususiyatlarga boglik bulib, kiritmalar mikroorganizmlarning doimiy belgilari 
emas. 
Kupincha kiritmalar mikroorganizmlarga energiya va uglerod manbai bulib xizmat 
kiladi. Ular mikroorganizmlar yaxshi ozika muxitida usgandagina xosil buladi va 
yomon muxitga tushganda esa sarflanadi. Kiritmalar katoriga glikogen (xayvon 
kraxmali), granulyoza, $ - oksimoy kislota, volyutin (polifosfatlar), oltingugurt 
tomchilarini kiritish mumkin. Kiritmalarning xosil bulishi, kupincha ozika muxitini 
tarkibiga boglik buladi. Masalan, tajribalar yordamida glitserin va uglevodlarga 
boy ozika muxitida usgan bakteriyalarda volyutin, vodorod sulfidga boy muxitda 
oltingugurt xosil bulishi aniklangan. Ba'zi oltingugurt bakteriyalarida amorf 
xoldagi SaSO3 uchraydi. Ulardan tashkari, bakteriya xujayrasida oksillar, 
fermentlar, uglevodlar, aminokislotalar, RNK, nukleotidlar, pigmentlar uchraydi. 
Xujayrada mayda molekulyar birikmalar borligi xujayra osmotik bosimini saklab 
turadi.