Reja I. Kirish II. Asosiy qism

2.3. Mehnat salohiyati unumdorligini oshirish omillari.
Mehnat unumdorligini oshirish – bu texnika, texnologiyani takomillashtirish, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishni yaxshilash hisobiga mehnat unumdorligi ichidan mehnat unumdorligini oshirishning barcha omillaridan yanada to’laroq foydalanish imkoniyatidir. Rezervlar (zahiralar) mehnat unumdorligini oshirish omillari bilan chambarchas bog’liqdir. Agar biror omilni imkoniyat sifatida olib qaraydigan bo’lsak, u holda bu omil bilan bog’liq bo’lgan rezervdan foydalanish imkonining voqyelikka jarayoni hisoblanadi.
Mehnat unumdorligini oshirish rezervlarining bir necha tasniflari mavjud bo’lib, ularning hammasi ikkita katta guruhga bo’linadi: jonli mehnatdan (ish kuchidan) foydalanishni yaxshilash rezervlari, asosiy va aylanma fondlardan yanada samaraliroq foydalanish rezervlari. Birinchi guruhga mehnatni, mehnat sharoitlarini tashkil etish, ishlovchilarning ishlash qobiliyalini oshirish, kadrlar tarkibi va ularni joy-joyiga qo’yish, uzluksiz ishlash uchun tashkiliy shart-maroitlar yaratib berish, shuningdek xodimlarning mehnat natijalaridan yuqori moddiy va ma’naviy manfaatdorligini oshirishni ta’minlash bilan bog’liq masalalar kirtiladi. Ikkinchi guruh asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va shu kabilar) quvvat va vaqt jihatidan yaxshiroq foydalanish rezervlarini shuningdek xom ashyo, materiallar, butlovchi bumlar, yoqilg’i, energiya va boshqa aylanma fondlardan yanada tejamli va to’liq foydalanishni o’z ichiga oladi.
Ma’lumki, mehnat unumdorligi darajasi ish vaqti birligiga to’g’ri keladigan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Lekin boshlang’ich hajmlar vaqtda ifodalansa, mehnat unumdorligi ish vaqti fondining mahsulot sermehnatlik darajasiga nisbati sifatida hisoblab chiqariladi:
Mu = Fiv/Ms (3.1)
Buning ma’nosi shuki, mehnat ishlab chiqarish normasi uni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt miqdoriga to’g’ri proporsionaldir. Agar mehnat unumdorligi ish vaqti fondini ko’paytirish hisobiga ortsa; u holda bu unmdorlikning oshirishning ekstiptiv yo’li deb hisoblanadi; agar numdorlik sermehnatlik darajasini qisqartirilishi bilan ta’minlansa, bu intensiv yo’l hisoblanadi, chunki mahsulot tayyorlashga sarf etiladigan xarajatlaming kamayishi yangi taxnikani joriy etish texnologiyani va ishlab chiqarishni takomillashtirish hisobiga, ishlab chiqarish jarayonlarini jadallashtirish tufayli sodir bo’ladi.
Korxonadagi jami ish vaqti fondi quyidagilarga sarflanadi: qisman beovsita mahsulot ishlab chiqarishga (bunda ishlab chiqarishdagi asosiy ishchilar band bo’ladi), qisman yordamchi ishchilar tarkibining asosiy ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish va ta’min etishga, undan tashqari mutaxassislar va rahbarlarning ishlab chiqarish jarayonini tashkil etilishiga va boshqarilishiga. Shu narsa aniqki sanoat – ishlab chiqarish xodimlari orasida asosiy ishchilar salmog’i qanchalik yuqori bo’lsa, boshqa teng shartlarda shunchalik ko’proq mahsulot ishlab chiqariladi, umumiy mehnat unumdorligi ham shu qadar yuqori bo’ladi. Shunday qilib, jami ish vaqtidan foydalanishni yaxshilashga ikki yo’l: ish vaqtining bekor sarf bo’lishini tugatish va kadrlar tarkibini yaxshilash bilan, ya’ni ishlovchilarning umumiy sonida asosiy ishchilar salmog’ini oshirish bilan oshiriladi.
Mavjud rezervlarni aniqlash ayrim ishlab chiqarish uchastkalarida joriy va oldingi davrlardagi ish turlari bo’yicha yoki mehnat unumdorligi darajasi va dinamikasini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Tahlil qilishning asosiy usuli tahlil qilinadigan ko’rsatkichlarni rejalashtirilgan ko’rsatkichlar bilan taqqoslashdir. Bunda rejalashtirilgan topshiriklarni asaolanganligi tekshirilishi lozim, chunki rejalashtirilgan davrdagi ishlab chiqarishning barcha xususiyatlari, shart-sharoitlari, rezervlari to’la hisobga olinmagan bo’lishi mumkin. Shuningdek yil davomida rejaga kiritiladigan turli aniqliklarni ham hisobga olish zarur.
Mahsulotning g’oyat muhim turlari yoki asosiy ish turlarining sermehnatlik darajasini tahliliga jiddiy e’tibor berish zarur. Mahsulotning sermehnatlik darajasi rejada mo’ljallangan mahsulotni tayyorlash uchun zarur bo’lgan yoki uni ishlab chiqarish uchun haqiqatda sarflangan mehnat miqdori bilan belgilanadi. U mahsulotning har bir turini tayyorlash bo’yicha barcha operasiya larga sarflangan mehnat xarajatlarini birga qo’shish yo’li bilan hisobalanadi, keyin esa ishlab chiqarish programmasining barcha mahsulotlari bo’yicha sermehnatlik ish norma-soatlarda (norma-kunlarida) yoki haqiqatda sarflangan soatda (me’yoriy) hisoblanadi. Ular o’rtasidagi farq normalarining bajarilishi darajasi bilan aniqlanadi.
Mahsulotning sermehnatlik darajasi turli miqdoriy ko’rsatkichlarda ifodalanishi mumkin. Bunda biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishda qanday toifadagi xodimlar mehnati hisobga olinsa, bu texnologik sermehnatlik darajasi bo’ladi; asosiy va yordamchi sehlardagi ishlab chiqarishga xizmat qiladigan va ta’minlanadigan ishchilarning mehnat xarajatlari xizmat ko’rsatishdagi sermehnatlik darajasini tashkil etadi; hamma ishchilar ta’minlovchi, xizmat ko’rsatuvchi va asosiy ishchilarning mehnat sarflari – ishlab chiqarishning sermehnatlik darajasini bildiradi, mutaxassislar, texnik ijrochidar va boshqa xodimlar sarflangan mehnati boshqaruvning sermehnatlik darajasini, butun uch elementning hammasi esa to’liq sermehnatlik darajasini tashkil etadi.