Reja: O`yinlarning kelib chiqish tarixi

Mavzu: Harakatli o'yinlar sport o’yinlari elementlarini o’rgatish
Reja:

1. 
   O`yinlarning kelib chiqish tarixi
   
2. 
   Sport o`yinlari — bu harakatli o`yinlarning eng yuqori bosqichidir
   
3. 
   Pedagogika amaliyotida harakatli o`yinlar
   
4. 
   Adabiyotlar
   

O`yin — tarixiy tashkil topgan ijtimoiy voqea, mustaqil faoliyat turi, insonga xosdir. O`yin faoliyati juda ham turli-tumandir: o`yinchoqlar bilan o`ynaladigan bolalar o`yinlari, stol o`yini, doira bo`lib o`ynaladigan o`yin, harakatli o`yinlar, sport o`yinlari.
O`yin o`z-o`zini bilish vositasi, o`yin-kulgi, dam olish, jismoniy va umumiy ijtimoiy tarbiya vositasi, sport vositasi bo`lishi mumkin.
O`yin madaniyati elementi sifatida jamiyatning barcha madaniyati turlariva kishilarning har xil ehtiyojlari bilan rivojlanadi: o`yin-kulgi, dam olishda, ma`naviy, aqliy va jismoniy kuchni rivojlanishida katta o`rin egallaydi.
O`yin faoliyati — nafaqat madaniyatning bir elementi, balki bolalar va o`smirlarni tarbiyalashda ham foydali vosita hisoblanadi. U har doim maqsadga yo`naltirilgan va turli-tuman maqsadli yo`l- yo`riq hamda asoslangan harakat bilan o`ziga xos xususiyatni ko`r- satib turadi. O`yin faoliyati ayniqsa bolalik davrida ko`proq meh­nat bilan umumiylikka ega bo`ladi. Biroq o`yin jarayonida hayotiy ehtiyojlarni qondirish uchun kishi moddiy boylikni yarata olmaydi.
O`yin — juda ham quvnoq jo`shqin faoliyatdir, shuning uchun u yoshlar va bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishda katta boylik kasb etadi. O`yinning turli-tumanligi katta-kichiklar orasida, ayniqsa o`smirlar va bolalar o`rtasida eng keng tarqalgani bu harakatli o`yin- lardir. Ular esa ushbu o`quv qo`llanma fanining asosi hisoblanadi.
Harakatli o`yinlarning o`ziga xos xususiyati uning mazmuni harakatning rolini yorqin ifoda qilish hisoblanadi (yugurish, sakrashlar, uloqtirish, otish, to`pni uzatish va ilib olish, qarshilik ko`rsatish va boshqalar). Bu o`yinlar harakatlanish va uning mazmunini (mavzu, g`oyasi) asoslab beradi. U o`yinda qo`yilgan maqsadga erishish yo`lida, turli-tuman qiyinchiliklarni, to`siqlarni yengib o`tishiga yo`naltiriladi.
Harakatli o`yinlarning orasida haqiqatan ham (elementar) hara­katli o`yinlar va sport o`yinlari bilan farq qiladi. Haqiqatan ham harakatli o`yinlar o`ynovchilarning o`zlarini ixtiyoriy ravishda o`r- natilgan, maqsadga shartli ravishda erishishga yo`naltirilgan, o`zida ongli ravishda tashabbuskorlik faoliyatini mujassamlashtirgan bo`ladi. O`ynovchilarning maqsadga erishishida faol harakatlantiruvchi hara- kat talab qiladi, uni bajarishi o`ynovchilarni o`zlarining ijod qilishiga va tashabbuskorligiga bog`liqdir (nishonga tezda yugurib borish, nishonga tez otish, «raqibi»ga tez va epchillik bilan yetib olish yoki undan o`zib ketish va hokazo).
Harakatli o`yinlar qoidalar bilan belgilanadi. Sport o`yinlaridan farqli o`laroq, harakatli o`yinlar qoidalariga shart-sharoitdan kelib chiqib kelishilgan holda o`zgartirish kiritish mumkin. O`yin qoidasi maqsadga erishish yo`lida o`yindagi qiyinchiliklarni va to`siqlarning xarakterini aniqlaydi.
Haqiqatan ham harakatli o`yinlar o`yin qatnashchilaridan maxsus tayyorgarlikni talab qilmaydi. Shuning uchun o`yin qoidasi o`yin qatnashchilari va rahbarlarning (o`qituvchilar) o`zlari o`tkazilayotgan o`yinning sharoitiga qarab uni o`zgartirib boradilar. Chunki unda o`ynovchilarning aniq belgilangan soni, maydonning katta- kichikligi belgilanmagan bo`ladi, shuningdek, asbob-anjomlar ham o`zgartirib turiladi (bulava yoki kegli, voleybol yoki oddiy to`p, kichik koptoklar yoki qum solingan xaltachalar, gimnastika yoki oddiy tayoqchalar va hokazo).
Sport o`yinlari — bu harakatli o`yinlarning eng yuqori bosqichidir. Bunda o`yin qoidasi qat`iy belgilangan bo`lib, ularda maxsus maydon va jihozlar talab qilinadi. Sport o`yinining o`ziga xosligi o`yin jarayonida ma`lum taktikada o`zini tutishi va murakkab harakat texnikasi hisoblanadi. Bu esa o`yin qatnachilaridan maxsus tayyor- garlik va mashqni talab qiladi. Har bir sport o`yini belgilangan o`yinchilarning soniga, maydon o`lchamlari va asbob anjomlariga ega bo`ladi.
Ayrim sport o`yinlarida ba`zi o`yinchilarda mutaxassisligi bo`lishi zarurdir (hujumga, himoyaga, darvozabon va b.q). Sport o`yinlarining u yoki bu o`yinida qat`iy qoidaga mos ravishda maxsus hakamlik qilishni talab qladi. Ayrim sport o`yinlarida o`yin qatnashchilarining tarkibiga qarab bir necha marta (o`quvchilar yoki kattalar, erkaklar yoki o`smir qizlar) o`zgartirilishi mumkin.
Sport o`yinlari sport turi hisoblanadi. Bular bo`yicha har xil darajadagi musobaqalar o`tkaziladi. Natijada sport o`yinlari bo`yicha o`tkaziladigan musobaqalarda eng yaxshi o`yinchilarga sport razryad- lari va unvonlar beriladi.
Ayrim harakatli o`yinlar (masalan, «lapta», «voleybol» va hokazo) mashg`ulotning maqsadi, ko`rsatmasi va uni tashkil qilish usullariga bog`liq holda, ayrim holatlarda haqiqatan ham o`zining xarakteriga qarab harakatli (elementlari) o`yin deb yuritiladi, boshqalari esa sport o`yinlari sifatida o`tkaziladi. Masalan, o`yin qatnashchilari tasodifan yig`ilib qolganda (dam olish o`yinlarida, sayllarda) ular haqiqatan ham harakatli o`yin xarakteriga ega bo`ladi.
Harakatli o`yinlardan yoshlar va bolalarning umumiy jismoniy tayyorgarlik vositasi sifatida foydalaniladi, shuningdek, sport o`yinla- riga va boshqa sport turlariga hamda «Alpomish» va «Barchinoy» test me`yorlarini topshirishga tayyorlash vositasi bo`lib ham hisoblanadi.
Harakatli o`yinlar o`ziga xos bo`lishi mumkin (yakka tartibda), u hammadan ko`proq tez-tez bolalarning o`zlari tomonidan (to`p o`yini, arg`amchi bilan chambarakni aylantirish va boshqalar) tashkil etiladi. Ulardan tarbiyachi-pedagog va yetakchilar tomonidan bolalarning faol dam olishini tashkil qilish maqsadida foydalanish mumkin (tanaffusda, kuni uzaytirilgan guruhda va boshqa holatlarda).
Jamoa bo`lib o`ynaladigan (guruh) harakatli o`yinlar alohida pedagogik ahamiyatga ega bo`ladi, chunki ularda o`ynovchi guruhlar, sinflar, zvenolar, bo`limlar va sport seksiyasida shug`ullanuvchilar qatnashadilar. Jamoa bo`lib o`ynaladigan harakatli o`yinlarda har doim musobaqalashish elementi o`ziga xos bo`lib (har bir kishi o`zi uchun yoki har bir kishi o`z jamoasi uchun), shuningdek, belgilangan maqsadga erishishida, qiziqishni uyg`otishda bir-biriga yordam berish va o`zaro yordamdan iborat bo`ladi. Jamoa o`yinlarining o`ziga xosligi shundan iboratki, o`yinda hamma — vaqt holatni o`zgarib turishi, o`yinchilardan tezlik reaksiyasi talab qilinadigan bo`ladi. Shuning uchun o`yin jarayonida o`zaro munosabat har doim o`zgarib turadi: har bir kishi o`zi uchun yoki o`zining jamoasi uchun «raqib- lari»ga nisbatan eng qulay holatni yaratishga intiladi.
Harakatli o`yinlar bo`yicha musobaqalar o`tkaziladi. Ular alohida o`yinlar bo`yicha o`tkazilishi mumkin, o`yinga qo`yilgan vazifa taxminan bir xil sinflar bir xil yoshdagi o`quvchilarning jismoniy imkoniyatlariga mos kelishi kerak. Biroq harakatli o`yinlar majmuasi bo`yicha musobaqa o`tkazishning pedagogik ahamiyati shundaki, bunga har xil jismoniy sifat va malakalarni tarbiyalashga yordam beradigan turli-tuman o`yinlar kiritiladi. Harakatli o`yin majmuasi bo`yicha o`tkaziladigan musobaqada har xil yoshdagi bolalar, o`smir- lar, yoshlar va kattalar qatnashishlari mumkin, biroq o`yindagi vazifa har xil bo`lishi mumkin.
Harakatli o`yin bo`yicha o`tkaziladigan musobaqadagi bu juz`iy o`zgarish sport o`yinlari bo`yicha o`tkaziladigan musobaqalarga nis- batan bir oz farq qiladi, chunki sport o`yinlari qat`iy belgilangan sharoitda va qoida bo`yicha o`tkazilishi talab qilinadi.
Har bir harakatli o`yin o`zining mazmuni shakli (tuzilishi) va metodik xususiyatiga egadir. Harakatli o`yinlarning mazmuni quyida- gilardan iborat: mavzu yoki mazmun (ifodali yoki shartli o`ylab qo`yilgan ish, o`yin rejasi) maqsadga erishish uchun o`yinga kiradigan harakat va qoidalar.
Harakatli o`yinlarning shakli qo`yilgan maqsadga erishish usul- larini keng tanlash imkoniyatiga ega bo`lishi, o`yin qatnashchilarining harakatini tashkil qilishdan iborat. O`yin qatnashchilari bir xil o`yinlar- da o`zining shaxsiy qiziqishlariga erishish uchun yakka yoki guruh bo`lib harakat qiladilar, boshqalarida esa o`zlarining jamoalari qizi- qishlarini himoya qiladilar. Shuningdek, o`yin uchun o`ynovchilar har xil tuzilishda yoki shaklda (sochilib yoki tarqalib, doirada, safda, qatorda) turadilar.
O`yin shakli mazmuni bilan bog`liq ravishda kelib chiqadi.
O`yinning metodik jihatdan o`ziga xos xususiyati uning maz­muni va shakliga bog`liqdir. Harakatli o`yinlar metodik jihatdan o`ziga xos bo`ladi:
jonliligi;
chegaralangan qoida bo`yicha maqsadga erishishda mustaqil harakat qilish;
qoidaga mos ravishda ijodiy tashabbuskorlik bilan harakat qilish;
o`yindagi alohida rollarni bajarish, uning mazmunia muvofiq- ligi, o`yin qatnashchilarini jamoadagi ma`lum darajadagi o`zaro munosabati o`rnatiladi;
to`satdan o`yinda o`zgarib qolish holati, bu esa o`yinchi- lardan tashabbuskorlikni, tez reaksiyani talab qiladi;
o`yindagi musobaqa elementlari o`yinda jo`shqinlikni (emotsio- nallik) oshiradi va kuchni to`liq sarf qilishni talab qiladi;
o`yinda kelib chiqadigan «kelishmovchiliklar»ni hal etishda qarama-qarshi tomonlarning manfaatlarini bir-biriga zid qo`ymoq esa yuqori darajadagi jo`shqinlik tonusini yaratadi.
Harakatli o`yinlar nafaqat vosita, balki bolani jismoniy tarbiya metodi bo`lib ham hisoblanadi. Tarbiyada o`yin metodining tushun- chasi o`yin metodikasining o`ziga xos xususiyatini inkor qiladi, ya`ni bu boshqa tarbiya jihozlaridan uning metodi munosabatda bo`lishida farqlanadi (musobaqa elementi, syujetning mavjudligi, maqsadga erishishning turli-tuman usullari, nisbatan mustaqil harakati).
O`yin metodi ayniqsa murakkablashgan va o`zgartirilgan sharoitda harakatni kompleks takomillashtirish uchun foydalaniladi.
Harakatli o`yinlar jismoniy tarbiya va o`yin metodi vositasi sifatida jismoniy sifatlarni takomillashtirishga hamda tarbiyalashga yordam beradi. Bundan tashqari, harakatli o`yinlarda gimnastika, yengil atletika, chang`i va boshqa sport turlari mashg`ulotlarida alohida malaka, ko`nikma hamda tabiiy harakatlarni mustahkamlaydi va takomillashtiradi.
Pedagogika amaliyotida harakatli o`yinlarning ikkita asosiy turidan foydalaniladi:
1. Erkin, ijodiy yoki erkin o`yinlar, bunda o`yin qatnashchilari- ning o`zlari o`yin rejasini belgilashadi va belgilangan maqsadni o`zlari amalga oshirishadi. Bu bolalarda go`daklik, maktabgacha yoshda va kichik maktab yoshida ular hammadan ko`ra tez-tez mazmunli bo`ladi, chunki o`yinning mazmuniga qarab rol taqsimlanadi, shu- ning uchun ularni psixologiyada g`o`la shaklida o`ralgan, deb ataladi. Ular alohida yoki bir kishilik va guruh shaklida bo`lishi mumkin.
2. Belgilangan qoidaga asosan tashkil qilingan harakatli o`yinlar unga katta yoshdagi bolalar-yetakchilarning o`zlari rahbarlik qilishlari talab qilinadi.
O`yin mazmuni va murakkabligi bo`yicha juda ham turli tumandir:
Oddiy jamoasiz harakatli o`yinlar, bunda har bir o`yin qat- nashchisi, o`yin qoidalariga rioya qilgan holda, bitta o`zi uchun kurashadi. O`quvchilardagi barcha o`yin faoliyati shaxsiy tako- millashtirishga, boshqalar ustidan epchillik, aniq nishonga tekkizishda, kuchda, tezkorlikda va boshqa sifatlar bo`yicha shaxsan ustunlikka erishishga yo`naltirilgan. Bu o`yinlarda eng asosiy ahamiyat shaxsiy tashabbuskorlikni va harakat imkoniyatini, o`zining shaxsiy sifatlari- dan foydalanishini bilish maqsadga muvofiqdir.
Ko`proq murakkab, jamoali o`yinlarga o`tishga oid harakatli o`yinlar, bunda o`ynovchilar birinchi navbatda o`zlarining qiziqish- larini himoya qilishga, ayrim paytlarda shaxsiy imkoniyatlarini, o`rtoqlariga yordam berish, ularni qutqarib qolish bo`yicha ularni o`yinda hujumchilardan qutqarib qolishga yordam beradilar («Pet- nachi, qo`lingni ber», «Yugurib o`tish»). Ba`zi vaqtlarda o`yinchilar maqsadlariga erishish uchun boshqa o`yinchilar bilan vaqtincha ham- korlikda ishlashga kirishishlari mumkin. Ayrim o`yinlarda bunday hamkorlik qilish qoida bo`yicha nazarda tutilgan («Oq ayiqlar» va «Tovonbaliq va cho`rtanbaliq»).
D) Jamoali harakatli o`yinlar — bunda o`ynovchilar alohida- alohida jamoada-jamoalarni tashkil etadilar. Ular o`zlarining shaxsiy qiziqishlarining jamoani qiziqishiga bo`ysinish, umumiy maqsadga erishishga yo`naltirganligi, jamoaning birgalikdagi foliyati bilan ta`riflanadi. Har bir o`yinchining harakatidan jamoaning barcha muvaffaqiyati har bir o`yinchining harakatiga bog`liq bo`ladi. Jamoa o`yinlarida tez-tez harakatning o`zaro mosligi va o`yinga umumiy rahbarlik qilish uchun o`ynovchilar orasidan jamoaning sardorlarini ajratishga imkoniyat paydo bo`ladi, barcha o`yinchilarning sardorga bo`ysinishlari majburiy hisoblanadi.
Jamoali o`yinlardan ayrimlari yarim sport xarakteriga ega bo`ladi: ular ko`proq o`yining texnikasi, harakat texnikasi bo`yicha murakkab bo`lib, ma`lum qoida bo`yicha o`tkaziladi. Ba`zi bir o`yinlarda maxsus rollar talab qilinadi. Ayrim to`plamlarda bunday o`yinlar yarim sport o`yinlari, deb ataladi («To`p kapitaniga», «Lapta»).
Pedagog harakatli o`yinlarning keng qo`llanilishini ish sharoitini hisobga olish bilan har xil pedagogik vazifalarni hal etish uchun o`yinni maxsus tanlab olishi talab qilinadi.Buning uchun ma`lum belgilar bo`yicha o`xshash bo`lgan o`yinning ishchi guruhi tashkil etiladi.
O`yinlar quyidagicha taqsimlanadi:
Ularni mazmuniga ko`ra murakkablik darajasi bo`yicha. Oddiy o`yinlardan to murakkab o`yinlargacha (yarim sportga).
Bolalarning yoshi bo`yicha o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olish (7—9, 10—12,13—15 yoshli bolalar uchun o`yinlar). Bu belgilar umumiy ta`lim maktablari uchun jismoniy tarbiya dasturida foydala- nilgan (1—4, 5—9-sinflar uchun).
O`yinlarda ko`proq keladigan harakat turlari bo`yicha (umum- rivojlantiruvchi mashq elementlari bilan o`ynaladigan o`yinlar, yugurish, balandlikka sakrash bilan o`ynash, turgan joyda yugurib o`ynash, harakatlanuvchi va harakatlanmaydigan nishonga uloqtirish bilan o`ynash, koptokni oshirish va ilib olish bilan o`ynash).
O`yinda ko`proq namoyon qilinadigan jismoniy sifatlar (kuch, chidamlilik, epchillik, tezlik, egiluvchanlikni ko`proq tarbiyalashga yordam beradigan o`yinlar). Hammasi bo`lib, bu sifatni tez-tez birga qo`shib bajarilganda namoyon bo`ladi. O`yinni harakat turlari va jismoniy sifatlari bo`yicha taqsimlashni asosan jismoniy tarbiya bo`yicha mashg`ulotlarning barcha shakllarida foydalaniladi.
Alohida sport turlariga tayyorlaydigan o`inlar u yoki bu sport turlariga zarur bo`lgan jismoniy sifatlarni tarbiyalashda, ayrim texnika va taktika elementlarini mustahkamlash va takomillashtirishda foyda- laniladigan harakatli o`yinlar.
O`ynovchilarni o`zaro munosabatiga bog`liq bo`lgan o`yinlar: a) o`yinchilar to`g`ridan-to`g`ri «raqibi» bilan bir-biriga tegmasdan o`ynaladigan o`yinlar; b) «raqibi» bilan bir-biriga tegish chegaralangan o`yinlar; d) «raqib» bilan to`g`ridan-to`g`ri kurashadigan o`yinchilar, ayrim pedagoglar o`ynovchilarni o`zaro munosabati bo`yicha o`yin­larni taqsimlab, uni «oddiy»ga bo`ladilar, bunda har bir maqsad ketidan yurib boshqalarga nisbatan munosabatsiz bo`ladi va «mu­rakkab» o`ynovchilarni guruhlarga, jamoalarga, bo`limlarga bo`linish bilan o`ynaladigan, bunda har bir o`yinchi o`zlarining jamoalariga e`tibor beradi.
Turli-tuman ish holatida uni ko`proq to`g`ri tanlashga yordam beradigan boshqa har xil belgilar vabo`yicha guruhlarga ajratila- digan o`yinlar:
a) mashg`ulotni tashkil qilish shakli bo`yicha (darsda, tanaffusda, yig`ilishlarda, bayramlarda o`tkaziladigan o`yinlar); b) motor zichligi xususiyati bo`yicha (katta, o`rtacha harakatchanlik va kam harakatli o`yinlar); d) ish joylarini va mavsumlarni hisobga olish bilan (yozda, qishda, bino ichida, ochiq havoda) o`ynaladigan o`yinlar.
Har xil ish sharoitida qo`yilgan pedagogik vazifani yechish maqsadida o`yinlar ko`proq batafsil taqsimlash uchun bir vaqtning o`zida to`liq bir qator belgilari hisobga olinadi, uning eng asosiylari: bolalarning tayyorgarligi va yoshi, o`smirlar, o`yinga kiruvchi, harakat turlarini ushbu o`yinlar u yoki boshqa axloqiy-irodaviy va jismoniy sifatlarni ko`proq namoyon qilish, o`yinda o`ynovchilarni o`zaro munosabat prinsiplaridir.
Professor V.G. Yakovlev o`yinlarning alohida guruhlarini bir- lashtirib, o`yin qatnashchilarining o`zaro harakati va o`zaro muno- sabati prinsiplaridan kelib chiqib, jamoa bo`lib o`ynaladigan hara­katli o`yinlarning pedagogik tasnifini taklif qildi.
Ushbu tasnif pedagogni bolalarda jamoaning qiziqishini tarbiya- lashga yo`naltiradi.
Bunday o`yin materiallarini taqsimlanishi metodik ketma-ketlikni yoki izchillik o`rnatishni yengilashtiradi va o`yinni mazmuni va shakli bo`yicha murakkablik darajasini aniqlashga yordam beradi.
Bizning mamlakatimizda o`sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash amaliyoti shunga guvohlik beradiki, bolalarda va o`smirlarda yuqori axloqiy hamda jismoniy sifatlarni shakllantirishning eng muhim vositalardan biri bo`lib hisoblanadi. Ayniqsa, maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiyasida juda katta o`rin egallaydi, chunki ular salomatlikni saqlash va mustahkamlashda, jismoniy rivojlanishni normal bo`lishiga, harakat malakalarini kompleks takomillashtirishga qulaylik tug`diradi.

O’qituvchi har bir darsda bola organizmiga har tomonlama ta’sir etib, turli mashq va harakatli o’yinlarni tanlashi, shuningdek, o’yinlarni o’tkazish metodikasini o’zgartirib turishi zarur.
Darsda, shuningdek turli o’yinlarni o’tkazish jarayonida o’rganiladigan materialning metodik jihatdan izchil bo’lishiga e’tibor berilishi lozim. Bu, birinchidan, darsning ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini to’g’ri hal qilish, ikkinchidan, dars materiallarining to’la o’tilishiga erishish, uchinchidan, butun dars davomida har ir mashqni muayyan me’yorda to’gri olib boorish imkonini beradi.
Agar dars boshida yoki o’rtalarida zo’r e’tibor berishni va moslashtirilgan murakkab harakatlar qilishni talab etadigan o’yin va mashqlar o’tkazilgan bo’lsa, dars oxirida o’quvchilarning charchagan organizmini birmuncha tinch holatga keltirishga yordam beradigan o’yin va mashqlarni o’tkazish kerak. Masalan, dars boshida bolalar diqqatini to’plash uchun “O’ylab top” yoki “Tezda hamma joy-joyiga”, “Man qilingan harakat” singari o’yinlar o’ynalgan bo’lsa, darsning asosiy qismida yanada harakatchanroq o’yinlarni – “Quvnoq bolalar”, “Qoch bola, kalxat keldi” kabi o’yinlarni o’tkazish tavsiya etiladi.
O’rta yoshdagi o’quvchilar bilan darsning asosiy qismida “Cho’pon, qo’y va bo’ri”, “Oq tosh”, “Oq ayiqlar” va boshqa o’yinlarni o’tkazish tavsiya qilinadi. Darsning yakunlovchi qismida kam harakatli “Pat”, “Pr-r-r…” (qush uchishini eslatadigan tovush) va boshqa shular kabi o’yinlarni o’tkazish lozim.
Agar butun dars davomida faqat o’yin materiallaridan iborat bo’lsa, serharakatli o’yinlarni kam harakatli o’yinlar bilan, aksincha bir xil xarakterdagi o’yinni ikkinchi xil xarakterdagi o’yin bilan navbatma-navbat almashtirib o’tkazish kerak.
Agar o’qituvchi sport turlaridan biri texnikasining ayrim elementini o’yin yordamida bolalarga o’rgatish yuzasidan o’z oldiga muayyan maqsad va vazifalar qo’yadigan bo’lsa, u o’yin materialining mazmuni va yo’nalishini puxta o’ylab chiqishi zarur.
Masalan, “Topni onaboshiga berma” yoki “To’p ilish” o’yinlari yordamida bolalarga to’p uzatish va ilib olishni o’rgatish belgilangan bo’lsa, bu vazifani faqat shu o’yinlarni o’ynash usuli bilangina hal etib bo’lmaydi. Chunki oynayotganlarning asosiy e’tibori to’pni tez uzatish va ilib olish bilan band bo’lib, texnika elementlarining to’g’ri bajarilishiga rioya qilinmaydi. Agar bu vazifa tegishli metodik ko’rsatmalarga amal qilib va ba’zi bir o’zgarishlar kiritib o’tkaziladigan o’yin-estafeta yordamida bajarilsa, maqsadga erishish mumkin.
O’ynovchilarni charchatib qo’ymaslik uchun hayajonli va ermak o’yinlarni ko’p o’tazavermasdan, ularni bolalarning jismoniy tayyorgarlik darajasi va organizmining imkoniyatini hisobga olgan holda boshqa xil o’yin va mashqlar bilan qo’shib olib boorish kerak.
Hushyor o’qituvchi ayrim bolalardagi charchash belgilarini (rang o’chishini, harakatlardagi sustlik va o’yinni davom ettirishni sitamaslikni) hamma vaqt osongina sezadi.
Jismoniy tarbiya darsining muhim xususiyatlaridan biri vaqtdan bir me’yorda ro’g’ri foydalanishdir. Bunday qilish darsni puxta o’tish imkonini beradi. O’qituvchi o’quvchilarni darsga aktiv qatnashtirish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishi, shuningdek hamma o’quvchilarga beriladigan topshiriqlarning bir me’yorda bo’lishiga erishishi lozim.
Bunga har bir o’yin va har bir qatnashchi uchun vaqtni aniq taqsimlash yo’li bilan erishish mumkin. Agar o’ynovchilar soni juda ko’p bo’lsa, bir necha guruh yoki jamoa tuzish, topshiriqni bajarish uchun beriladigan vaqtni qisqartirish lozim.
O’yin paytida o’yin qoidalarini buzgan qatnashchilarni o’yindan chiqarib yuborishga emas, balki, yaxshisi, ularga jarima ochkolari berishga e’tibor berish kerak.
O’yinning bo’linib qolishiga yo’l qo’ymaslik uchun, unga oldindan yaxshilab tayyorgarlik ko’rish zarur. O’yin o’tkaziladigan joy va asbob-uskunalarni oldindan tayyorlab qo’yish lozim.
O’qituvchi sport bazasining imkoniyatlarini va o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini hisobga olib, maktab dasturida tavsiya etilgan o’yinlarni o’zgartirishi va ularga qo’shimchalar kiritishi mumkin.
Harakatli o’yinlarni o’quv yilining choraklari bo’yicha rejalashtirishda ob-havo sharoitini hisobga olish kerak. Masalan, O’zbekiston sharoitida ikkinchi chorakdan boshqa barcha choraklarda mashg’ulotni ochiq havoda o’tkazish mumkin. Biroq, yaxshi ob-havo sharoitiga mo’ljallangan “Dasta chikaldak”, “Oq tosh”, “Qoziq o’yini”, “Tegizsang minasan”, “Bayroq uchun kurashish” singari o’yinlarni rejalashtirganda ehtiyot uchun bu o’yinlar o’rniga binoda o’tkazilishi mumkin bo’lgan o’yinlarni ham mo’ljallab qo’yish darkor.
Har bir chorak oxiri uchun belgilangan nazorat mashqlarga bog’lab turli jismoniy mashqlar kompleksidan iborat bo’lgan o’yinlarni kiritish lozim. Bunday o’yinlar o’quvchilarning tayyorgarligini, orttirgan malakasini hamda ular harakatlarining tezligi va uyushqoqligini tekshirishga yordan beradi.
O’yin vaziyatida taktik fikr yuritishni o’stirish uchun o’yin sharoitiga yaqinlashtirilgan sharoitda, bolalarga o’yinningayrim texnik usullarini o’rgatishda o’yinga “raqib” o’yinchini kiritish kerak.
Bolalar uchun harakatli o’yinlarning roli ularda muayyan jismoniy xislatlar hosil qilish va bu xislatlarni o’stirish bilangina chegaralanmaydi. Harakatli o’yinlardan bolalarni intizomli qilib tarbiyalash va jamoada o’zini to’g’ri tuta bilishga o’rgatish uchun ham foydalanish mumkin. Xuddi mana shunday kollektivda bolalar birgalikda harakat qilish va o’z o’rtoqlariga yordam berishga o’rganadilar.
I-IV sinf o’quvchilarida uyushqoqlik bilan bir maqomda yurish ko’nikmalarini hosil qilish uchun jo’r bo’lib o’ynaladigan o’yinlarni (doira bo’lib aylanib o’yinga tushib, ashula aytib o’ynaladigan o’yinlar), musiqaga jo’r bo’lib o’ynaladigan o’yinlarni, shuningdek, aytib turilgan she’r vazniga moslashtirib o’ynaladigan o’yinlarni tanlash lozim.
Shu maqsadda, “Musiqaga jo’r qilib yurish”, “Karusel”, “O’ylab top”, “Kimning ovozi” singari mashhur o’yinlardan, shuningdek, “O’razan-bo’razan”, “Pat”, “Pr-r-r…”, “Oq terakmi, ko’k terak” kabi milliy o’yinlardan foydalanish mumkin.
Bu o’yinlar juda oddiy bo’lib, ulardan jismoniy tarbiya darslarida, ayniqsa, darsning boshlari va oxirlarida muvaffaqiyatli foydalanilmoqda.
Turli xil harakatlarda bolalarda ijodiy xayol va mustaqillikni o’stirishga yaxshi yordam beradigan “Pr-r-r…”, “Pat”, “Kim keldi” singari syujetli o’yinlarni tanlash va o’tkazish ham juda muhimdir.
Agar darsda bir qancha o’yin o’tilsa, ular turli xarakterda bo’lishi, ularga kiritiladigan mashqlar va harakat elementlari bir xil bo’lmasligi lozim. O’qituvchi har bir darsning konkret vazifasini nazarda tutib birorta harakatli o’yinning asosiy vazifasini aniqlashi kerak.