Reja: Zamonaviy o‘qituvchi faoliyatining mazmuni

2. Pedagogning o‘z ustida ishlash bosqichlari. Individual rivojlanish dasturi va uning tarkibiy elementlari.


Malaka oshirish kurslari shakllarining xilma-xilligi uning samaradorligini to‘la ta’minlash uchun yetarli bo‘lmaydi, M.Jumaniyozova o‘z tadqiqotlarida, kursning mazmuni muhim va u individual malaka oshirish dasturlari asosida tuzilishi lozim, degan xulosaga keladi. Lekin individual malaka oshirish dasturini, asosan, kurslar oralig‘ida o‘qituvchini fan yo‘nalishidagi zamonaviy bilimlar, pedagogika-psixologiya sohasidagi yangiliklar bilan tanishtirib borishga yo‘naltirilgan vosita sifatida qaraydi¹. Bizningcha, bu jarayon o‘qituvchini o‘z mavqeyi, vazifasi, burchini anglagan holda kasbiy rivojlanish strategiyasini nazarda tutishi, malaka oshirish kurslari, turli metodik tadbirlarda ishtiroki, o‘zini takomillashtirishga qaratilgan barcha kasbiy harakatlarini qamrab olishi zarur.
Individual ta’lim yo‘nalishi S.V.Vorobeva, N.A.Labunskaya, A.P.Tryapitsina kabi tadqiqotchilarning fikricha, ma’lum maqsadga yo‘naltirib loyihalanadigan, tabaqalashtirilgan ta’lim dasturi bo‘lib, o‘quvchilarga tanlash imkoniyatini, o‘z mavqeyini belgilashi, o‘zini ro‘yobga chiqarishida o‘qituvchilar tomonidan pedagogik qo‘llab-quvvatlanishi orqali ta’lim dasturini ishlab chiqish va amalga oshirishni ta’minlaydi². Individual ta’lim yo‘nalishi o‘quvchining ishlab chiqilgan individual ta’lim dasturi asosida avvaldan o‘zi belgilagan yo‘li bo‘lib, unda o‘qitish hamda vaqt mezonlari, o‘qish bosqichlari aniq ko‘rsatiladi va murabbiyning pedagogik qo‘llab-quvvatlashi orqali amalga oshiriladi³.
Tadqiqotlarda individual ta’lim trayektoriyasi “...har bir o‘quvchining qobiliyati, salohiyati, motivatsiyasi, qiziqishlariga mos keluvchi o‘ziga qarashli ta’lim maqsadini amalga oshirishdagi o‘quv faoliyati elementlarining ma’lum izchilligi (ketma-ketligi)”, “...ijtimoiy, madaniy tajribani ongli ravishda tushunish va qo‘llashni talab qiluvchi yoshiga mos yoki mos bo‘lmagan faoliyatni tanlash hamda mustaqil amalga oshirish⁴”, “...variativ o‘qitish asosida ta’lim oluvchining tajribasi hamda shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish natijalari va jarayoni⁵”, “...har bir o‘quvchi o‘quv faoliyati uslubining motivatsiyasi, o‘qishi va pedagog bilan hamkorlikda amalga oshirishiga bog‘liq holda namoyon bo‘lishi⁶” sifatida qaraladi.
A.V.Xutorskoy individual ta’lim trayektoriyasini o‘qitish jarayonida har bir o‘quvchini shaxsiy salohiyatini ro‘yobga chiqarishning alohida o‘ziga xos yo‘li sifatida talqin qiladi hamda “...o‘z ta’limining: mazmuni, maqsadi, vazifalari, sur’ati, o‘qish shakli, metodlari, natijalarni baholash, nazorat tizimi kabi asosiy komponentlarini pedagog bilan o‘zaro kelishilgan va anglangan holda tanlash” imkoniyatiga ega bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydi⁷.
Ko‘rinib turibdiki, tadqiqotchilar tomonidan ushbu tushunchalarni izohlashda yakdillik yetishmaydi va ular ayrim holatlarda sinonim, ba’zi hollarda esa ma’lum xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiluvchi kategoriyalar sifatida ko‘rsatilgan. Tadqiqotimiz davomida mazkur tushunchalar mohiyati va ularga yondashuvlarga oid ilmiy-metodik adabiyotlar mazmunining tahlili quyidagi xulosalarga kelish imkonini berdi.
Individual ta’lim dasturi – pedagogning kasbiy ehtiyojlari, qiyinchiliklari tashxisi natijalari, qiziqishlari, motivlari asosida mustaqil tuziladigan, shaxsiy-kasbiy rivojlanishiga yo‘naltirilgan, uzluksiz malaka oshirishining turi va shakllarini maqbullashtirish imkonini beruvchi hamda mustaqil ta’limini nazarda tutuvchi dasturni ifoda etadi.
Individual ta’lim yo‘nalishi – pedagogning individual ta’lim dasturini vaqt mezonlari va bosqichlariga bog‘liq holda o‘zlashtirish izchilligini maslahatchining kuzatuvida amalga oshirilishi hamda o‘quv jarayonining mavjud sharoitlariga moslashuvchanligini belgilaydi.
Individual ta’lim trayektoriyasi – pedagogning ta’lim jarayonida shaxsiy salohiyatini amalga oshirishi, kasbiy takomillashuvi, o‘z mavqeyini anglashi, o‘zini namoyon qilishiga doir belgilangan, ongli va amaliy tajribalariga asoslangan o‘ziga xos alohida harakat yo‘li.
Demak, pedagogning kasbiy rivojlanishida o‘z ta’lim faoliyatini loyihalashning bir-birini taqozo qiluvchi uchta darajasi ajratildi. Individual ta’lim trayektoriyasi individual ta’lim dasturi va yo‘nalishining mavjudligini (mazmunni belgilash, rejalashtirish, tahlil) hamda uni amalga oshirishning puxta ishlangan usullarini, Ya’ni ta’lim jarayonini tashkil qilish texnologiyasini nazarda tutadi.
Malaka oshirish jarayonini individuallashtirish uni variativ tashkil etishni ham taqozo etadi. Malaka oshirishning variativligi shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitishning bir aspekti sifatida tinglovchilarning individual ta’lim trayektoriyasini jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, tizimga qo‘yiladigan talablar hamda shaxsiy qiziqishlari, kasbiy qiyinchiliklari va ehtiyojlariga monand tanlash imkonini beradi.
A.G.Asmolovning fikricha “...ta’lim variativligi – shaxsning o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi hayot yo‘lini kompetentli tanlash salohiyatini kengaytirishga yo‘naltirilgan jarayondir⁸”. Sh.Qurbonov va E.Seytxalilovlar variativlikni ta’lim tizimining sifati tarzida qaraydilar. Ya’ni, variativlik tizimning o‘quvchilarning ta’limga bo‘lgan ehtiyojlari, imkoniyatlari o‘zgarishiga muvofiq tanlashi uchun ta’lim dasturlari variantlarini yoki xizmatning alohida turlarini yaratishga va taqdim etishga qodirligini xarakterlaydi⁹.

Malaka oshirish ta’lim muassasalari amaliy faoliyati, o‘quv reja va dasturlarining tahlili hamda bir necha yillik kuzatishlar kurslarda asosiy e’tibor pedagog xodimlarning umumiy tayyorgarligi va kasbiy kompetentligining takomillashtirilishiga qaratilishini, barcha uchun bir xildagi usul, metodlarning qo‘llanilayotganligini, ularning kasbiy xususiyatlari individualizmi, mahorat darajasi va ehtiyojlari yetarlicha inobatga olinmayotganligini ko‘rsatdi. Shu nuqtayi nazardan malaka oshirish tizimi oldida kechiktirmasdan hal etilishi lozim bo‘lgan muhim vazifalar turibdi. Ulardan biri pedagogni sust obyektdan faol, mustaqil, intiluvchan, raqobatbardosh, ya’ni o‘z faoliyatidan ko‘zlagan maqsad, vazifalarini tushunadigan, qanday va qay darajada kasbiy mahoratga ega bo‘lishi lozimligi, imkoniyati hamda qobiliyatlarini biladigan subyektga aylantirishdir. Demak, pedagogni faol hayotiy, kasbiy pozitsiyasini shakllantirish, dunyoqarashini o‘zgartirish, rivojlanishining individual ta’lim trayektoriyasini tuzish orqali kompetenliligini muntazam oshirishga yo‘naltirish zarur bo‘ladi.

Individual ta’lim trayektoriyasi malaka oshirish muhitining chegaralarini, imkoniyatlarini kengaytiradi, pedagoglarda motivlarning mustahkamlanishi, kasbiy kompetentliligini uzluksiz rivojlantirishning qulay va samarali vositalarini tanlash hamda amalga oshirishga sharoit yaratadi. Shuningdek, pedagoglarning individual xususiyatlari, qiziqishlari, kasbiy qiyinchiliklari, ehtiyojlari, shaxsiy motivlari, tajribasi, malaka darajasi va ijtimoiy imkoniyatlarini inobatga olishga xizmat qiladi.
Pedagogning individual ta’lim trayektoriyasini tuzish undan kasbiy ehtiyojlari miqdorini anglash, baholay olish, loyihalash va rivojlanish nuqtalarini oldindan ko‘ra olish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lishini talab qiladi.
A.Ibragimov tadqiqoti davomida tinglovchilar bilan o‘tkazilgan so‘rovnomalar natijalari pedagoglar individual ta’lim trayektoriyasini tuzish va amalga oshirishga ijobiy qarashlari hamda unga ehtiyojlari borligini ko‘rsatdi. “Siz individual ta’lim trayektoriyasini tuzish orqali malaka oshirishni samarali deb hisoblaysizmi?”, degan savolga qatnashchilarning ko‘pchiligi ijobiy javob bergan bo‘lsalar-da, ularning 69 foizidan ortig‘i mustaqil ravishda individual ta’lim trayektoriyalarini tuza olmasliklarini belgilaganlar. Bu esa pedagoglarning malaka oshirish shakli, usullari, vositalari haqida yetarlicha ma’lumotga ega emasliklarini hamda individual ta’lim trayektoriyasini tuzish jarayoniga ilmiy-metodik kuzatuvni uyushtirish lozimligini tasdiqlaydi. Shu bilan birgalikda bu jarayonda malaka oshirish ta’lim muassasasi o‘qituvchilari, metodistlar, tegishli malakaga ega mutaxassislar va pedagogning yaqin o‘zaro ta’siri aohida ahamiyat kasb etadi¹⁰.
Pedagogning individual ta’lim trayektoriyasini tuzilmiy jihatdan mazmunga doir, korreksion-tahliliy va tashkiliy komponentlarga ajratish mumkin (1.3-rasm).

Individual ta’lim trayektoriyasi Tashkiliy Korreksoin-tahliliy Mazmunga doir Belgilangan mazmunni amalga oshirish shakllari, metodlari, vositalari, texnologiyasi Tashxis, faoliyatning doimiy tahlili, refleksiya, korreksiya, ilmiy-metodik kuzatuv Tayanch (invariant) hamda variativ qismlar, individual ta’lim dasturi