Rekreatsiya va turizm geografiyasi Chirchiq-2023

 
8-mavzu. Turistik oqim statistikasi.Turistik daromad va harajatlar 
statistikasi 
Reja: 
1. Turistlar oqimi statistikasi 
2. Turistik daromadlar va harajatlar statistikasi 
3. Turizmda statistik hisoblar usullari 
4. Xalqaro turizm statistikasini takomillashtirishga qaratilgan asosiy 
yo‘nalishlar. 
Turistlar oqimi statistikasi 
Turistik oqimlar statistikasi Turistik oqimlarni hisobga olish 
statistikasiga XX asrning birinchi yarimida asos solingan. 1929 yilda 
Avstriyaga 2 mln. ga yaqin, Shvesariga -1,5 mln., Italiyaga – 1 mln. dan 
ziyod kishi tashrif buyurgan. Bir qator Yevropa mamlakatlarida erkin 
turistik harakatning sayohat statistikasi yuritila boshlaydi. Biroq, ular hali 
mustaqil ahamiyatga ega bo‘lmagan ma’lumotlarni yig‘ish va qayta 
ishlash milliy xavfsizlik manfaatlaridan kelib chiqib, soliq to‘lash 
qonunchiligi va migratsiya ustidan nazorat qilish orqali amalga 
oshirilgan. Turistik maqsadlar orqali rejaga kiritilgan turistlar boshqa 
sayohatchilar qatorida alohida toifa sifatida ajratilmagan. Xalqaro turizm 

---

82 
statistikasi taraqqiyoti yangi bosqichiga XX asrning 40 - yillari oxiri, 50- 
yillar boshida qadam quyildi.
Urushdan keyin Yevropa mamlkatlari juda ko‘p xo‘jalik 
muammolariga duch keldilar: vayronagarchilik, boshqaruvning izdan 
chiqqanligi, moliya va tovar ishlab chiqarish tizimining buzilishi shular 
jumlasidandir. 
Vaziyatni 
barqarorlashtirish 
butun 
bir 
koordinatsiyalashgan kompleks harakatlarni talab qilardi. Ana shunday 
sharoitda hukumatlar katta umid bilan xalqaro turizmga e’tibor qildilar. 
Bunda to‘lov balansini faolllashtirish, moliyaviy muvozanatga erishish, 
bu bilan uzoq muddatli iqtisodiy yuksalishga o‘tishni ko‘zda 
tutilgandi.1960-yillarga kelib g‘arb industrial mamlakatlari xukumatlari 
va xalqaro tashkilotlar diqqati rivojlanayotgan mamlakatlar ahvoliga 
qaratiladi. BMT Bosh Assamblyasi mustamlaka mamlakatlar va xalqlarga 
mustaqillik berish (1960 y.) to‘g‘risida Dekloratsiya qabul qildi. Joriy o‘n 
yillik «Rivojlanish («o‘n yilligi») dekadasi» deb e’lon qilindi. Uchinchi 
Dune mamlakatlari uchun konsultantlar iqtisodiy qoloqlikni bartaraf etish 
dasturini ishlab chiqdilar. Ushbu dasturda esa turizmga muhim o‘rin 
berildi. Turizmning iqtisodiy ahamiyati va hajmi o‘sishi bilan turizm 
statistikasi ham rivojlanib bordi. Asta-sekin oddiy hisob-kitob 
operatsiyalari murakkablashib, unga turistik migratsiya tahlillari ham 
qo‘shildi.
Hozirgi paytda turizm statistikasi katta doiradagi savollarni qamrab 
olgan holda, mamlakatlar iqtisodiyotiga qo‘shayotgan hissasini baholash 
maqsadida yuritilmoqda. Xususan, uning to‘lov balansiga ta’siri, turizmni 
moddiy – texnik bazasini rivojlantirishga qaratilgan asosiy yo‘nalishlar va 
tendensiyalarni aniqlash, marketing tadqiqotlari o‘tkazish va turistik 

---

83 
mahsulotlarni potensial iste’molchilarga yetkazib berishdan iboratdir. 
Sanab o‘tilgan statistik kuzatuvlarning har biri zamirida axborotlardan 
aniq foydalanuvchilar mavjud. Bular – hukumat, milliy turistik 
ma’muriyatlar va turistik mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar hamda turli 
xil xizmatlardir. Ish jarayonida mijoz 53 ularning hammasi turizm haqida 
eng yangi axborotlarga ehtiyoj sezishadi. Uning mazmuni, hajmi, 
shakllari va taqdim etilishi davriyligi bilan qiziqishadilar.
Xalqaro turizm statistikasi asosan ikki bo‘limdan iborat bo‘lib, 
turistik oqimlar statistikasi va turistik daromadlar hamda harajatlar 
statistikasidan iborat. Ularning har biri uchun BMT asosiy ko‘rsatkichlar 
ruyxatini ishlab chiqqan. Bular ixcham axborotli va nisbatan oson 
o‘lchanadi.Turistik oqim ko‘rsatkichlarining eng muhimi kelish (ketish) 
va mazkur mamlakatda bo‘lishning davomiyligidir. Turistlarning kelish 
(ketish) soni deganda ma’lum muddat, odatda kalendar yilda bironta 
mamlakatga kelgan va ketgan, ruyxatda qayd etilgan turistlar soni 
tushuniladi. Turistning bir yilda bir necha mamlakatda bo‘lishi 
mumkinligi hisobga olingan holda, xatto bir safar chog‘ida bir necha 
davlatda bo‘lsa, haqiqiy turistlar soni kelaganlarga nisbatan kam 
bo‘ladi.Jahonda turistik oqimlar soni kelish (ketish) statistikasi yozuvida 
aks etadi. XX asrning 90-yillari oxirida xalqaro turistik safarlar soni 650 
mln. dan oshib ketdi. Ayrim yillarda qisqa muddatli kamayish yoki 
ko‘payishlarga qaramasdan, turizm taraqqiyotida barqaror ko‘payish 
kuzatilmoqda. Turistlarning o‘rtacha yillik kelishining o‘sish sur’atlari 
1950 yildan to 2001 yilga qadar 7 % ni tashkil qilgan. Kelishlar statistik 
ma’lumotlari sayohat maqsadlari bo‘yicha guruhlanadi. Ya’ni 

---

84 
foydalanilgan transport turlari, kelish oylari, turistlarning qaysi hududlar 
va mamlakatlardan tashrif buyurilganidir.
BMT jahonni oltita yirik turistik makroregionlarga ajratadi:
➢ Yevropa – G‘arbiy, Shimoliy, Janubiy Markaziy va Sharqiy 
Yevropa mamlakatlari. Ularga Sobiq SSSR respublikalari, shuningdek, 
Sharqiy O‘rta yer dengizi (Isroil, Kipr, Turkiya) ham qo‘shiladi.
➢ Amerika – Shimoliy, Janubiy, Markaziy Amerika orol davlatlari 
va Karib havzasi hududlari. 
➢ Osiyo-Tinch okeani havzasi – Sharqiy va Janubiy – Sharqiy 
Osiyo mamlakatlari, Avstraliya, Okeaniya.
➢ Afrika – Afrika davlatlari, Misr va Liviyadan tashqari.
➢ Janubiy Osiyo – Janubiy Osiyoning hamma mamlakatlari.
➢ Yaqin Sharq – G‘arbiy va Janubiy – g‘arbiy Osiyo, Misr va 
Liviya. Xalqaro turistik oqimning hududiy taqsimlanishining asosiy 
qirralari avvaldan beliglangan.
Jahon turizm bozorida, avval boshidan hozirgacha oilaviy turistik 
almashuvda Yevropa alohida ajralib turadi (2005 y. keluvchilar 442 
mln.).Bu hudud Yevropaliklarning o‘zlarida ham mashhur. Shuningdek 
AQSH va Kanada aholisi o‘rtasida ishtiyoqmandlar talaygina. Ikkinchi 
o‘rinni uzoq yillar davomida Amerika mintaqasi mustahkam egallab 
kelmoqda (2005 y. Amerikaga keluvchilar 134 mln.). Yevropa va 
Amerika, eng avvalo Shimoliy, asosiy turistik hududlar hisoblanadi. 
Jahondagi barcha daromadlarning 4/5 ular hisobiga to‘g‘ri keladi.
Xalqaro turizmning jahon hududlari bo‘yicha dinamikasi keyingi 45 
yilda sezilarli farqi ko‘zga tashlanmoqda. Sayyoramizda umumiy turistik 
oqimlar 20 marta ko‘payishiga qaramay, Yevropa va Amerikada bu jahon 

---

85 
o‘rtacha darajasi sur’atlarida (yiliga mos ravishda 6,6 va 5,9 %) o‘sdi. 
Yosh turistik hududlar – Osiyoning Tinch okeani, Yaqin Sharq va 
Afrikada tez rivojlanmoqda. Ularda ayrim yillarda turistik 54 
kelishlarning sur’atlari ikki xil raqamlarda aks etadi. Biroq ular siyosiy – 
iqtisodiy omillar ta’siriga ham salbiy, ham ijobiy tomondan ko‘proq 
bardoshli turizmning o‘sish davri ularda yuksalish va pasayish bilan 
almashinib turadi. O‘tgan so‘nggi o‘n yillikda ko‘proq Osiyo-Tinch 
okeani hududlarida dinamik holat ko‘zga tashlanadi. Ko‘p yillik kelishlar 
sonining o‘sish sur’atlari jahon o‘rtacha darajasidan 9 martaga o‘sib 
ketadi. Sharqiy, Janubi-sharqiy Osiyo va Okeaniyada 1997-1998 yillarda 
turistik faoliyatning qisqarishi jahon moliya inqirozi bilan bog‘liqdir. 
Ammo hudud 1999 yilda turistlar kelishi bo‘yicha yangi rekord o‘rnatib, 
uning oqibatlarini bartaraf etdi va 94 mln. safar qayd etildi Osiyo va Tinch 
okeani mintaqasi bo‘yicha xalqaro turistlarning kelishi 2005 yilda 155 
mln. nafardan ortdi. 
Afrika qit’asi va Yaqin Sharqda keluvchilar soni nisbatan tez 
o‘sayotganiga qaramay mutloq past ko‘rsatkichlar jahon turizmi 
dinamikasi ko‘rsatkichlariga sezilarli ta’sir o‘tkazaolmaydi. Hududlar 
taqsimlanishi bo‘yicha xalqaro turizm o‘sish sur’atlarining notekisligi 
1950-1970 yillarga qaraganda 90-yillarda ularning hududiy tarkibining 
o‘zgarishiga olib keldi. Osiyo-Tinch Okeani hududlari va qolgan jahon 
hududlarida ahvolning barqarorlashuvi va turizm salmog‘ining oshishi 
Yevropa va Amerika ulushining kamayishiga sabab bo‘ldi. XXI asrda 
xalqaro turizmning hududiy tarkibi oldingi rivojlanish tendensiyalarini 
saqlagan holda o‘zgarishda davom etadi. BMT ning 2020 yilgacha 
prognozlari bo‘yicha Yevropa turizm bozorida o‘z o‘rnini bo‘shashtirib 

---

86 
qo‘yganiga qaramay, (717 mln. kelish mavqiyeni mustahkam ushlab 
turadi.
Osiyoning Tinch okeani hududlari ikkinchi o‘ringa (438 mln. 
kelish) chiqadi. Bir pog‘ona pastga tushadigan Amerika esa yetakchi 
uchlik oxiridan (284 mln. kishi) joy oladi.Kelish (ketish) lar soni turistik 
harakterlovchi asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lib xizmat qiladi. Kelish (ketish) 
u yoki bu vaqt oralig‘ida safarlarning mutloq soni hisobiga olingan holda 
aksini topadi. Ammo biroq turistik oqim mutloq ko‘rsatkichlari turist 
faollik darajasini aniqlashga imkon bermaydi. Chunki, ular aholining 
umumiy 
soniga 
bog‘liqdir. 
Shuning 
uchun 
ham 
turistik 
almashinuvlarning kelish (ketish) sonlari aholining 100 kishisi hisobiga 
hisoblanadi, ya’ni nisbatan kattalik ko‘rinishida aks etadi. BMT 
ma’lumotlariga qaraganda, 100 kishi hisobiga 10 safar to‘g‘ri keladi. 
Ayrim hududlar va subhududlar bo‘yicha ko‘rsatkichlar jahon 
o‘rtacha darajasidan ancha farq qiladi.Agar 1995 yil Janubiy Osiyo va 
Markaziy Afrikada 100 kishi hisobiga keluvchilar 0,5 ta ga to‘g‘ri kelgan 
bo‘lsa, Karib havzasi va Okeaniyada kamida 40 nafarga to‘g‘ri keladi. 
Eng yuqori turistik faollik Yevropada qayd etilmoqda. Barcha 
subhududlar – G‘arbiy, Shimoliy, Janubiy, Markaziy va Sharqiy 
Yevropada 100 kishi hisobiga kelayotganlar va chiqayotganlar soni jahon 
o‘rtacha darajasidan ko‘p bo‘layotir.
Keluvchilarning maksimal ko‘rsatkichlari Janubiy va G‘arbiy 
Yevropada ayniqsa yuqori - 100 kishi hisobiga keluvchilar 60 dan yuqori, 
Shimoliy va G‘arbiy Yevropada xorijga safar qiluvchilar 100 kishi 
hisobiga 70 dan ko‘proq. Kelish (ketish) lar soni bilan bir qatorda turistik 
oqimlar statistkasida boshqa ko‘rsatkich – bo‘lishning davomiyligidan 

---

87 
ham foydalaniladi. U yolg‘iz safarlar va bo‘lish davrida tunashlar uchun 
soat hisobida aks etadi. 55 Barcha turistlarning ma’lum vaqt ichida 
mamlkatda bo‘lish davomiyligi, ya’ni tunashlar umumiy soni, 
mamlakatga turistik kelishuvlarda bir turistning o‘rtacha bo‘lish 
davomiyligi kabi hisoblab chiqiladi.
Tunashlarni hisobga olish bunday qaraganda oddiy va oson ishday 
tuyuladi. Lekin bunda eng tarjribali mutaxassislarni ham boshi berk 
ko‘chaga kiritib qo‘ygan hollar bo‘lganini misol qilib ko‘rsatish 
mumkin.Sayyohatga chiqqan va motelda bir necha soat to‘xtagan 
avtomobilchining tunashiga, dush qabul qilishi, dam olishi, ovqatlanishi 
va o‘sha kuni yangi yo‘lga tushishiga sharoit yaratilganmi? Bir joyga 
qarindosh-urug‘laridan hol-ahvol so‘rab kelishga borgan kishi yarim 
kechada qaytganda nima qiladi? BMT ana shu va ana shularga o‘xshash 
savollarga javob berishda ikkita mezonga amal qilishni tavsiya qiladi. 
Belgilangan joyga kelishi va u yerdan jo‘nab ketish sanasi farqlanishi 
lozim. 
Sayohatchi shaxs esa doimiy yashash joyi bo‘lmagandagina tunaydi. 
Bo‘lishning davomiyligiga (tunashlar soni) bog‘liq holda sayohat 
bozorining bir necha maqbul usullari qo‘llanadi; 
• Qisqa muddatli (1-3 kunlik tunash) safarlarda dam olish va 
bayram kunlari dam olish va ko‘ngil ochishlar, shuningdek ish 
maqsadlarida. 
• Ikkinchi guruhda (4-7 kun tunash) turli maqsadlarda, odatda 
qo‘shimcha ta’atillardan foydalaniladi. Bozorning bu usuli dinamik 
rivojlanishi bilan bormoqda.

---

88 
• O‘rtacha muddatli safarni (8-28 kunlik tunash) tashrif buyuruvchi 
davomiy ta’til vaqtida asosan dam olish maqsadida tanlaydi.
• Nihoyat davomiyligi 29- 91 va 92-365 kunlik tunash safarlari – 
uzoq muddatli turizmga kiradi. 
Avvalo iqtisodiy jihatdan faol bo‘lmagan shaxslar dam olish, 
ko‘ngilxushlik, davolanish uchun, boshqalar ish va kasbiy maqsadlarda 
(uskunalarni o‘rnatish va boshqalar) uchun foydalanadi.
BMT ma’lumotlariga ko‘ra 2000 yilda jahonda turistik tunashlar 
soni 8,5 mlrd. ni tashkil etgan. Ularning asosiy ulushi -70 % ga yaqini 
ichki turizmga to‘g‘ri keladi. Tunashlar to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlar 
kalendar oylari bo‘yicha guruhlanadi. Bunda tipi va joylashtirish 
vositalari toifasi, shuningdek hududiy belgilari e’tiborga olinadi. 
Mamlakatlar bo‘ylab turistik safarlarda bo‘lish davomiyligi bir xil emas. 
Bu farq qabul qiluvchi mamlakatning turistik ixtisoslashuvi (ish bilan 
bog‘liq, yoki dam olish, ko‘ngilxushlik turizmi), ichki bozorda narx-navo 
darajasi, turistik oqimlar (tranzit yoki oxirgi), asosiy safar turizmi 
bozorining uzoqligi va boshqa omillar bilan izohlanadi. 
Ana shularga bog‘liq holda biron mamlakatda bo‘lishning o‘rtacha 
davomiyligi hisoblab chiqiladi. Masalan, Osiyo-Tinch okeani hududi 
(mamlakatlari) Singapurda uch tunashdan, Avstraliyada 24 tunashgacha 
o‘zgaradi.