Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

NƏBİ XƏZRİ ŞEİRLƏRİNDƏ

POETİK TUTUM*
Nəbi Xəzri XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli söz ustası, həm lirik, həm epik, həm də dramatik janrda mükəmməl əsərlər yaradan ustad sənətkarıdır. Onun şeirləri klassik və müasir poeziyanın ən yaxşı cəhətlərindən bəhrələnən, kökə bağlı məz­munlu bir poeziyadır.

Sözün keşiyində duran, hər şeydən əvvəl, lirik bir şair olan, əsərlərinin mövzusu ana, vətən, sevgi, dəniz, təbiət, torpaq, torpa­ğın sahibi insanlardır. Onun tək bir məhəbbət lirikasını ələ alıb incələsək, bu lirikanın əzəmətini görmək çətin olmaz.

Keçir xəyallarım,

Sənin izinlə,

Sən Ayla,

Günəşlə,

Tən görünürsən.

Dünyaya baxıram sənin gözünlə,

Yenə gözlərimə sən görünürsən.

(I cild, Bakı, 1973, səh. 46).

İnsanı özünü dərk etməyə qaytaran, yaşanılaraq yazılan bu şeir gözəl poeziya nümunəsidir.

Eləcə də:

Haçan bir saatlıq görüş istəsəm,

Sən bütün ömrümü ərməğan istə.

Və ya:

Hicran elə bildi ayırdı bizi,

Bir idin min olub qəlbimdə qaldın –

---------------------------------

*Məqalə 2010-cu il yanvar ayında AzTV-də Nəbi Xəzriyə həsr edilmiş “Əbədi abidələr” verilişi üçün hazırlanmış çıxışımda səslənmişdir.

misralarında da dərinliyi və səmimiliyi ilə insanı düşündürən sevgi dolu bir dünya, bu dünyanı dolduran poetik bir tutum var. Sevən­lərin vüsalı gözləyən həsrətini, sevincini ifadə edən poetik tutum…

Türk şairi Yavuz Bülənd Bakilərdən eşitdiyim bir cümlə belə idi: “Bugünkü nəsil eşqin nə olduğunu bilmir. Eşqi son olaraq bizim nəsil yaşadı. Bu nəsil həm də Nəbi Xəzridir, Bəxtiyar Vahabzadədir, Nəriman Həsənzadədir.

N.Xəzri şeirlərinin hər misrası musiqi kimi lirik səsləndiyi üçün şeirlərinə dillər əzbəri olan neçə-neçə mahnı yazılmışdır. “Mavidir”, “Dərələr”, “Qonşuda qız sevənin”, “Sən getdin”, “Nar-nar”, “Ağ çiçək”, “Qız qalası”, “Aslanın mahnısı” və s. Təsadüfi deyil ki, bu mahnıların çoxu XX əsrin ilahi səsə malik mü­ğən­nilərindən Şövkət xanım Ələkbərovanın ifasında səslənmişdir.

Şeir mənim üçün bir kainatdır,

Onun ulduzları, günəşləri var.

Şair mənim üçün sirli həyatdır,

Onun öz sevinci, öz kədəri var –

deyən Nəbi Xəzri üçün şeir bir kainatdır. Bu kainatda yaranan şeirlər oxucu ilə tez dialoq qura bilir. Onunla söhbət edə bilir. Nəbi Xəzri şeirlərinin mövzuları, üslubu, dili, ləhcəsindən irəli gələn bədii tutum bu şeirlərin oxucu ilə tez dil tapmasına imkan verir.
Səni yaz

qatarı,

Apardı tezdən.

Elə bil dünyanı,

Qarlı qış aldı.

Heç yana getmədin,

Sən yer üzündən,

Bəs niyə,

yer üzü

birdən boşaldı.

Hicran elə bildi,

Ayırdı bizi.

Sanki üfüqlərə,

Uçan xəyaldı.

Hicran elə bildi,

Ayırdı bizi,

Bir idin,

Min olub qəlbimdə qaldın.

(N.Xəzri. Seçilmiş əsərləri.

I cild. Bakı, 1973, səh. 62.)

Nəbi Xəzri XX əsr Azərbaycan poeziyasında yalnız lirik şeir­ləri ilə deyil, poema, dram əsərləri ilə də şərəfli bir yer tutmuşdur.

“Peyğəmbər”, “İki Xəzər”, “Sumqayıt səhifələri”, “Əfsanəli yuxular”, “Günəşin bacısı”, “Ana”, “Şəhidlər və şahidlər”, “Bacı”, “İnam”, “Mənim babam baxan dağlar”, “Dağlar dağımdır mənim”, “Təmiz ürək”, “Kiçik təpə”, “Xatirələr” kimi poe­ma­ların, “Sən yanmasan”, “Əks-səda”, “Mirzə Şəfi”, “Torpağa sancılan qılınc” kimi dram əsərlərinin onun yaradıcılığında müstəsna yeri vardır.

Nəbi Xəzri mənzum dram və poemalarında folklorun möv­zu və motivlərindən faydalanaraq folklorla poeziyanın yaradıcılıq əlaqəsini ifadə edən poetik nümunələr ərsəyə gətirmişdir. “Dədə Qorqud” motivləri əsasında yazdığı “Torpağa sancılan qılınc” mən­zum dramı və “Əfsanəli yuxular” poeması XX əsrin son rü­bün­də yazılmış Azərbaycan şeirinin özünəməxsus poetik nümu­nə­ləridir. Romantik qəhrəmanlıq üslubunda yazılmış, şairin daxili tələbatdan yaranmış “Torpağa sancılan qılınc” mənzum dramı qədim “Dədə Qorqud” eposunun bədii tükənməzliyi, zamanların bədii sorğusuna cavab vermək qüdrətinin təzahürü olması baxı­mından igidliyin, dəyanətin, mərdliyin bədii inikasıdır. Xeyirin və sülhün qələbəsi ilə başa çatan əsərdə Nəbi Xəzri folklordan gələn süjeti, obraz və xa­rakterləri yeni ideya və fəlsəfi fikirlərlə daha da zənginləşdirmişdir.

Dədə Qorqud ruhunun, Dədə Qorqud mənəviyyatının öl­məz­liyi ideyası ilə tamamlanan “Torpağa sancılan qılınc” pyesi das­tan­la fərdi yazıçı üslubunun qaynayıb-qovuşmasından mey­dana gəl­mişdir.

“Dədə Qorqud” motivlərinə olan böyük marağını N.Xəzri bir məqaləsində belə izah edir:

“Dədə Qorqud” xalqın bütün gözəl sifətlərini – igidliyi, sə­daqəti, dəyanəti bizə əziz bir miras qoyub dünyadan getmişdir. Yox, getməmiş, dünyada bizim nəsillərlə əbədi qalmışdır. “Dədə Qorqud” dastanı qədim azərbaycanlıların mənəvi gözəllik sal­naməsidir. İgidlik, mərdlik məhəbbət və qəhrəmanlıq abidəsidir” (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 24 iyun 1981).

N.Xəzrinin “Dədə Qorqud” motivləri əsasında yazdığı “Əfsa­nəli yuxular” poemasının əsas mövzularından biri ana mövzusudur. Poemaya yazdığı ön sözdə şair öz yaradıcılıq məq­sədini belə izah edir: “…XX əsrin sonunda qürurla yaşayıb öm­rü­nü başa vurmuş anamın mənəvi bacıları kimlər olmuşdur? Xə­yalım uzaq əsrlərə getdi. Xatirimə Burla Xatun gəldi. Nüşabə göz önümdən keçdi. Məhsətini düşündüm. Həcərin qəhrəmanlığını xatırladım. Mənə elə gəldi ki, anam öz bacılarının saf analıq duyğularını, qadın müd­rikliyini, qadın şairliyini və qadın mərd­li­yini özündə cəmləşdirmiş və mənim əsrimə qədər gətirib çat­dır­mışdır” (N.Xəzri. Seçilmiş əsərləri. IV cild.Bakı, 1984, səh. 61).

“Əfsanəli yuxular” 6 yuxu şəklində yazılmışdır. İstər birinci yuxu (“Yuxuda bir talan gördüm), istər ikinci yuxu (“Yuxuda bir ana gördüm), istər üçüncü yuxu (“Yuxuda bir çoban gördüm”), istər dördüncü yuxu (“Yuxuda bir oğul gördüm”), istər beşinci yuxu (“Yuxuda bir yuxu gördüm”), istərsə də altıncı yuxu (“Yu­xuda bir səhər gördüm”) “Dədə Qorqud” boylarından qopub gələn mövzuların poetik şərhidir.

N.Xəzri “Əfsanəli yuxular” poemasında “Dədə Qorqud” boylarının hadisə və motivlərini bədii şəkildə işlədiyi kimi das­tanın poetik obrazlığına və xüsusiyyətlərinə də sadiq qal­mışdır. Bu ya­xınlıq poemanın metoforik ifadə tərzində, obrazların mifoloji təfsirində, qəhrəmanlarının mifik planda təcəssümündə, vəzn və obraz strukturunun mənalı ifadələrində, eləcə də şeirin estetik strukturunda özünü hiss etdirmişdir. Nəbi Xəzri “Dədə Qorqud” dastanı mənəvi gözəllik salnaməsidir” mə­qa­ləsində yazırdı: “Mən Dədə Qorqud motivləri əsasında “Əfsanəli yu­xular” poemasını yazarkən dastanın mənalı ifadələrindəki bir cəhət diqqətimi cəlb etdi. O da qoşa sözlərdir:
“Qara-qara qayalar”.

“Söyləşdilər fısıl-fısıl”.

“Soyuq-soyuq sular”.

“Yüksək-yüksək dağlar”.

Dastanın məğzi ilə bu keyfiyyətləri mən qoruyub saxlamaq istədim:

“Yola düşdüm,

Düzə çıxdım.

Duman-duman,

Dağa çıxdım.

Sonra endim,

Zaman-zaman,

Arana mən.

Çəmən-çəmən,

Çiçək yığdım.

Dərman-dərman,

Çiçək qoydum,

Yarama mən.

Çiçəklərim ətir-ətir”.

(Bax: “Ədəbiyyat və incəsənət”

qəzeti 1981, 24 iyun)

“Dədə Qorqud” motivləri dərin və ümumbəşəri motivlərdir. Nəbi Xəzri bu motivləri hadisə, epik və dramatik süjet vasitəsilə inkişaf etdirmiş, bu motivlər konteksində xalqın qəhrəmanlıq keç­mişini, humanizm ənənələrini yaşarı ənənələr kimi qiymət­lən­dirmişdir. Şairin yaradıcılığında qədim eposun ideya-poetik şərhi­nin müasirlik mənası və əhəmiyyəti də bundadır.

Folklorun bitib-tükənməyən bir xəzinə olduğu bir aksiom­dur. Bu xəzinədən hər yazıçının bəhrələnməyi yazıçıya məxsus fərdi yaradıcılıq üslubudur. Tək bir misra, tək bir kəlmə ilə ya­zı­çının folklor xəzinəsinə müraciətinin məqsədini müəyyən­ləş­dirmək müm­kündür. Bu cəhət xalq şairi N.Xəzrinin də əsərlərində görünən tərəfdir. Böyük Mirzə Ələkbər Sabirə həsr etdiyi “Dağlar dağımdır mənim” poemasında

Dağlar dağımdır mənim,

Qəm ortağımdır mənim,

Dindirmə qan ağlaram,

Yaman çağımdır mənim –

məşhur bayatıdakı bir misranı əsərinə ad seçməklə Sabir şeirinin vətəndaşlıq yan­ğı­sının, vətəndaşlıq yükünün ağırlığını ifadə et­mək üçün çox mü­hüm üs­lubdan faydalanmışdır. Poemada məş­hur bayatının za­hiri əlamət­lə­rindən ziyadə, ondakı daxili keyfiy­yətilərlə folklor təfəkkürünün müəyyən cizgilərini əks etdirərək poemasına yeni, orijinal bir ad seçmişdir.

Klassik və müasir poeziyanın, milli folklorumuzun ən yaxşı məziyyətlərindən bəhrələnən Nəbi Xəzri poeziyası kökə, milli düşüncələrə, ənənəyə, Vətən torpağına bağlı bir poeziyadır.

Hər yerdə, həmişə sənsən gümanım,

Canım, gözüm mənim,

Azərbaycanım! –
deyən şair Vətən torpağına, onun hər zərrəsinə, bütün gözəlliklərinə varlığı ilə bağlılığını ifadə edərək özünü Vətən torpağının bir zərrəsi hesab edir.