Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

POETİK KƏŞF
XX əsr Azərbaycan poeziyasının parlaq simalarından olan xalq şairi Rəsul Rza sevilib oxunan şairlərdəndir. O, bu sevgini şeirdə yalnız ustad olması ilə qazanmamışdır. Bu el məhəbbəti şai­rin ilhamını və tükənməz istedadını xalqına həsr etməsilə də daha möhkəm bağlıdır. Böyük ideallarla yaşayan, aydın məq­səd­li, coşqun istedadlı bir sənətkar olan R.Rza külli miq­dar­da lirik şeir­lərin, poema və dram əsərlərinin müəllifi kimi şöh­rətlənmişdir.

R.Rza poeziyasını nəzərdən keçirdikdə gözlərimiz önün­də dərin fəlsəfi təfəkkürlü, görkəmli bir sənətkar canlanır. “Vəfa”, “Qardaşlar” kimi pyeslər R.Rza qələminin məh­su­ludur.

Həmişə bəşərin taleyi üçün narahat olan şairin poetik düşün­cələri “Almaniya”, “Madrid”, “Cəlladları durdur”, “Həbəşistan”, “İnqalesyo”, “Yaponiya motivləri”, “Suriya dəftə­rindən”, “Ameri­kanın səsi” şeirlərində öz əksini tapmışdır. Sülh və demokratiya uğrunda mübarizəyə, insan hüquqlarına həsr olunmuş bu şeirlərin, eləcə də Cənub mövzulu şeirlərin (“Gözəl dost”, “Təbrizli dos­tu­ma”, “Hilal” poeması və s.) poe­zi­yamızda ayrıca yeri vardır.

Rəsul Rzanın məhəbbət lirikasından isə kövrək bir qəlb dö­yüntüsü eşidilir, sədaqətli, etibarlı gözəlin ürkək baxışları boy­lanır, göyçək camalı görür:

Ürəyimin sevinci,

Sənin yadigarındır.

Yuxumu qaçıran da,

Sənin intizarındır.

Sən dərdimdən xəbərsiz,

Sən nəşəli, kədərsiz,

Görən deyir bu göyçək,

Hansı bəxtəvərindir?

R.Rza ən çox tərcümə olunan və tərcümə edən şair­lər­dən­dir. Onun bir sıra əsərləri ingilis, fransız, rumın, polyak, ma­car, ispan, çex, ərəb dillərinə tərcümə edilmişdir.

Puşkin, Lermontov, Şevçenko, Mayakovski, N.Hikmət, Tur­genev, Heyne kimi rus və dünya poeziyasının qiymətli inci­lərinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmasında onun böyük xidmətləri var. Nekrasovun “Rus elində kimin günü xoş keçir” əsərinin Azərbaycan dilinə ilk dəfə tam şəkildə tərcüməsi R.Rza­nın zəhmətinin bəhrəsidir.

Onun qələmindən çıxan bir sıra məzmunlu məqalələr, xüsusilə Nəsimi haqqındakı “Cahana sığmayan şairin qərib mə­zarı”, “Böyük şair haqqında kiçik qeydlər” məqalələri, Kərkük bayatılarına yazdığı “Uzaq ellərin yaxın töhfələri” adlı mü­qəddimə öz dərinliyi və elmiliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Şair üçün səfərlər, həm də bir elmi axtarışa çevrilmişdir. 1968-ci ildə bir qrup mədəniyyət xadimləri ilə Suriyada olan şair Nəsimi, onun qəbri, nəsli haqqında məlumatlarla geri dön­müş, ədəbi ictimaiyyətimizi narahat edən bir məsələni dəqiq­ləşdirmişdir.

Nəsiminin qəbrinin Hələbdə olması təxmin edilirdi. R.Rza yazır: “Hələ Bakıda ikən hörmətli alim Həmid Araslı “Nəsi­minin qəbri Hələbdə olmalıdır. Siz onu yəqin görə­cək­siniz” de­mişdi. Lakin uzun illərin əlaqəsizliyi bu məlumatın nə qə­dər səhih olduğunu bir nigaranlığa bağlamışdı”.

“…Xəyalımı bir an dinc qoymayan Nəsimi idi. Ondan bir ni­şan qalmışdımı? Qəbri haradadır? Əsərlərindən, bəlkə də əl­yaz­ma­larından tapmaq mümkün oldu. “Bir zaman Şam, bu gün Dəməşq adlanan şəhərdə, müqəddəs Şamda, gəzdiyimiz bir çox şəhərlərdə də bu nigaran fikirlər məni rahat qoymurdu. Dəməşq və başqa şə­hərlərdə görüşdüyümüz suriyalı yeni-yeni tanış­la­rımız, dostlarımız da şair Nəsimi haqqında təsəlliverici bir şey deyə bilmirdilər”.

Gəzdiyi yerlərdə gərgin nigarançılıq keçirən şair böyük intizar və axtarışdan sonra Hələb qubernatorunun köməyilə Nə­siminin qəbrini tapır.

R.Rza poeziyada da həmişə inadlı axtarışlar aparmış, məq­sədinə də nail olmuşdur. O, poeziya aləminə gəldiyi gün­dən bö­yük ideallara xidmət etmiş, səadətin, məhəbbətin, qar­daş­lığın nəğ­məkarı olduğundan, xalqının sevimlisinə çevril­mişdir.

Rəsul Rzanın poeziyası mövzu müxtəlifliyindən asılı ol­mayaraq ürəkdən qopan nəğmə kimi həmişə könülləri ox­şa­mışdır. Onun şeirləri öz şirəsini canlı həyatdan, el gü­cündən al­dığı üçün­dür ki, nəğmə kimi təbii səslənir, bulaq kimi çağlayır. Şairin:
Kölgəsiz budaq olmaz,

Nəğməsiz dodaq olmaz

Desəm də, heç ağ olmaz.

Düz sözlü, doğru yollu,

Qəlbi sədaqət dolu,

Xalqın inamlı oğlu

Mənəm, mənəm –
deməsinə gətirib çıxarır. Çünki Rəsul Rza poeziyasının arxasında dərin fəlsəfi təfək­kür­lü, həyatın bədii salnaməsini, poetik xəri­təsini yaradan gör­kəmli sənətkar durur. Onun şeirlərinə insanlara qayğı və mə­həb­bət, torpağı, vətəni, ana təbiəti ehtirasla sevmək kimi yük­sək bəşəri hisslər hakimdir:
Mən insanam, ülfətsiz ölərəm,

Məhəbbətsiz, nifrətsiz ölərəm.

…Mən torpağam nemətimi, varımı,

Zəhmət sevən insanlarla bölərəm,

Mən ürəyəm, döyünməsəm ölərəm.

Yaradıcılığında Cənubi Azərbaycana həsr olunmuş şeir­lərin ayrıca yeri olan şairin folklor ab-havasından gələn ba­yatı naxışlı “Nigaran suallar” şeiri bu baxımdan çox dəyərlidir.

Son zamanlar

Səni tez-tez,

Yuxuda görürəm, Təbrizim,

Yuxuma qəmli gəlirsən.

Hər gecə.

…Yoxsa dözüb-dözüb

İndi yaman qəribsəmisən?

İnanıram,

Hələ ümidin var böyüyəsən,

Arzun var boy atasan.

Hardan düşdü yadıma,

Anamın göynəkli bayatısı:

“Mən bütöv bir yuvaydım,

Yel vurdu paralandım.

Mən səndən ayrılmazdım,

Zülümnən aralandım”.

Şeirdəki bayatıdan da göründüyü kimi, Rəsul Rza xalq ya­ra­dıcılığından, onun nəhayətsiz zənginliklərindən, müdrik ifa­də­lərdən, bayatılardan, özünəxas yaradıcılıq qüdrətilə isti­fadə et­mişdir. Onun qüdrətli şair Mikayıl Müşfiqə həsr etdiyi “Qızıl­gül olmayaydı” poemasının adını oxuyanda hiss edirsən ki, buraya haradansa aşağıdakı bayatının ovqatı düşüb.
Qızılgül olmayaydı,

Saralıb solmayaydı.

Bir ayrılıq, bir ölüm,

Heç biri olmayaydı.

Və bu bayatının fonunda şair az, lakin mənalı yaradıcılıq yolu keçmiş bir şairin qısa ömrünü qızılgül ömrü kimi məna­lan­dırırır.

İlham qaynağını şifahi xalq ədəbiyyatından, canlı xalq di­lindən aldığı şeirlərini oxuyanda hiss edirsən ki, onun deyim­lə­rində folklora bağlılıq güclüdür. Xalq arasında bəzi dili xəl­pətər atan insanlar haqqında deyilir ki, “dili başına bəladır”. “Soruş” şeirində Rəsul Rza bu xalq ifadəsini elə işlətmişdir ki, bu­rada xalq deyimi ilə klassik poeziyaya məxsus olan yüksək poetik key­fiyyətlərin qaynayıb-qarışmasından orijinal bir üslub yaranmışdır.

Od nə çəkdi, küldən soruş,

Baş nə çəkdi, dildən soruş.

Belə orijinallıq, belə poetik kəşf şairin “Rənglər” şeirində də müşahidə edilir. Həyatın, insan mənəviyyatının müxtəlif löv­hələrinə simvolik münasibətin fəlsəfi gücünü əks etdirən “Rəng­lər” şeirində xalq deyimlərinin fəlsəfi qaynağı üzə çıxarılır. Xalq arasında “göy adam”, “boz adam”, “üzü qırmızı adam”, “Qara yaxmaq”, “qara basmaq”, “ağciyər adam” kimi rəng­lərlə bağlı ifadələr işlənir. R.Rza xalqda işlənən bu ifadə­lərlə maraqlı poetik nümunələr yaratmışdır.
Rənglər xatirələr oyadır,

duyğular oyadır,

Rənglərin də musiqi kimi ahəngi var,

Ağrının, sevincin, ümidin də

rəngi var.

Məlumdur ki, atalar sözü və məsəllər təsirli ifadə vasitəsi kimi həmişə təcrübəvidir. Rəsul Rza 8 misralıq “Məzmun” şei­rində “İgidin başı qilu-qalda gərək” atalar sözündən, öz məq­sədinə müvafiq istifadə edərək, poetik axtarış apararaq belə bir nəticəyə gəlir ki, “qilü-qal” ancaq müqəddəs amallara xidmət edən igidə yaraşır. Mənasız baş yormanın, “qilü-qal” etmənin heç nəyə faydası yoxdur:

Atalar deyib:
İgid başı qalda gərək.

Haqlı sözdür.

Gərək zamanın isti-soyuğu,

Kişiyə dəysin.

Ancaq gərəkməzmi

Qilü-qalın özü də bir şeyə dəsin.

Nümunələrdən də göründüyü kimi, Rəsul Rza poetik kəşf­­­lər edərək, şeirlərində istifadə etdiyi xalq danışıq dilini yük­sək sənətkarlıqla ədəbi dil səviyyəsinə yüksəlməyi bacaran ustad sənətkardır.