Rivojlanish qonuniyatlari

СОЦИОЛОГИЯ Ҳусен Хайруллоевич Джураев 
2 
Marksizmda sotsiologiya predmeti ijtimoiy tizim sifatida jamiyatda va uning 
tuzilmaviy elementlarini tashkil etgan shaxslar, ijtimoiy birliklar, ijtimoiy institutlarni 
ilmiy asosda o‘rganish hisoblanadi. 
Hozirgi bizning adabiyotlarda sotsiologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: 
Sotsiologiya - yaxlit ijtimoiy tuzum sifatida jamiyat haqidagi va uning ayrim tarkibiy 
elementlari (shaxslar, ijtimoiy birliklar, institutlar) orqali bu tuzumning amal qilishi 
va rivojlanishi to‘g‘risida fandir. Sotsiologiya ob’ekti jamiyat hisoblansada, 
sotsiologiya predmetining dastlabki bosqichi sifatida jamiyat tushunchasini ajratib 
ko‘rsatish yetarli emas. 
Sotsiologiyaning ilmiy maqomini asoslashning mohiyati uning ob’ekti va 
predmeti o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. 
Ob’ektni bilish – tadqiqot ob’ekti nimaga yo‘naltirilganligini, ob’ektiv voqelik 
sifatida unga nima qarama-qarshi turganligini anglatadi. 
Har qanday voqelik, jarayon yoki ob’ektiv voqelikning munosabati turli 
fanlarning (fizika, ximiya, biologiya, psixologiya, iqtisodiyot, sotsiologiya va 
hokazolar) ob’ekti bo‘lishi mumkin. 
Predmet ob’ekt kabi ob’ektiv voqelikning bir qismi yoki uning elementlari 
yig‘indisi bo‘lib, umumiy yoki o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Har bir fan o‘z 
navbatida predmeti nuqtai nazaridan farq qiladi. 
Ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lgan kishilararo aloqalar, o‘zaro bog‘liqliklar 
majmuasi - sotsiologiya fanining ob’ekti vazifasini o‘taydi. 
Ob’ekt va predmet hamma vaqt bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Chunki, 
ob’ekt mohiyatni to‘g‘ri tushunish, ilmiy tadqiqot yo‘nalishini xolis belgilay olish 
imkonini beradi. 
Demak, 
sotsiologiyaning 
ob’ekti jamiyatning boshqaruvchi tafakkur 
qonuniyatlari, ratsional vositalaridir. 
Sotsiologiya jamiyat haqidagi umumiy fan bo‘libgina qolmay, balki maxsus 
sohalararo fan hamdir. U boshqa fanlar o‘rganmaydigan o‘z ob’ektiga ega. Uning 
o‘ziga xos sohasi sotsial reallik bo‘lib, u inson va jamiyat munosabatining ijtimoiy-
madaniy muayyanligidir. Shu boisdan ham jamiyatdagi ijtimoiy aloqalar, ijtimoiy 
hamkorliklar, ijtimoiy munosabatlar va ularning o‘zaro tashkil etilish usullari 
sotsiologiyaning ob’ekti bo‘ladi. Insonlarning o‘zaro aloqalarga, hamkorlik 
munosabatlariga kirishishlari orqaligina muayyan ijtimoiy xususiyatlarni namoyon 
etish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. 
Sotsiologiya ijtimoiy muhitni tadqiq etganda umummilliy tushuncha va 
kategoriyalardan kelib chiqadi. Xususan, ob’ektiv va sub’ektiv, erkinlik va zaruriyat, 
borliq va ong kabi falsafiy kategoriyalardan foydalanib sotsiologik ob’ekt mohiyatni 
talqin etadi. 
Sotsiologiya sotsial ob’ektni sotsial sub’ektlar orqali (shaxs, guruh, jamiyat, 
sotsial sohalar, munosabatlar, odamlarning sotsial faoliyati va tafakkur tarzi) tahlil 
qiladi. 
Sotsiologiya turli sotsial sohalarni tadqiq etish asosida ularning o‘ziga xos 
ijtimoiy rivojlanish tendensiyalarini aniqlaydi. Muayyan sotsial guruhlar tahlili va 
tasnifi orqali u jamiyat va inson to‘g‘risidagi umuiy qarashlar, qonunlar va 
tendensiyalarni yaratadi, rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. 

---