Rivojlantirishning pedagogik asoslari

Birinchidan
, diqqat qaratilgan narsani yaxshi idrok qilish uchun unga 
muvofiqlashishga urinishdan iborat harakatlar (tikilib qarash, quloq solish) 
qilinadi.
Ikkinchidan, 
ortiqcha 
harakatlar 
to‘xtaydi. 
Jiddiy 
diqqatning 
xususiyatlaridan biri qimirlamasdan jim turishdir. Masalan, auditoriyadagi 
jimlik diqqat vaqtidagi harakatsizlik natijasi bo‘lib, bu jimlik o‘quvchilar 
o‘qituvchini zo‘r e'tibor bilan tinglashayotganini anglatadi.
Uchinchidan, 
kuchli diqqat paytida o‘quvchining nafas olishi sekinlashib 
va pasayib qoladi.
Demak, diqqat paytida organizm reseptorlari alohida holatda bo‘ladi. 
Ammo, bu holat diqqatning faqat tashqi ifodasi bo‘libgina qolmay, balki 
uning ma'lum yo‘nalishi va barqarorligini saqlab turuvchi shartlardan biri 
hisoblanadi.
O‘quvchi ayrim narsalarga o‘z diqqatini ongli ravishda o‘zi xohlab qaratsa, 
boshqa bir narsalar diqqatni beixtiyor ya'ni bizning xohishimizdan tashqari 
jalb qiladi. O‘quvchi psixik faoliyatining muayyan ob'ektga yo‘naltirilishi 
va to‘planishiga qarab diqqat ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan so‘nggi 
diqqat turlariga bo‘linadi.
Ixtiyorsiz diqqat deb, to‘satdan ta'sir qilgan biror sabab tufayli bizning 
xohishimizdan tashqari hosil bo‘ladigan diqqatga aytiladi.
Odamning ko‘z o‘ngida paydo bo‘ladigan juda yorqin rangli narsalar, 
o‘zining tashqi ko‘rinishi jihatidan odatdagi narsalardan keskin farq qiluvchi 
predmetlar, to‘satdan paydo bo‘lgan qattiq tovush, biror narsaning keskin 
harakati va shu kabilar ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar 
bo‘lishi mumkin. Masalan, dars paytida to‘satdan uchib o‘tgan 
samolyotning qattiq tovushi hammaning diqqatini beixtiyor o‘ziga jalb 
qiladi.
Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan bevosita 
bog‘liq bo‘lgan diqqatdir. Shuning uchun ham ayni chog‘dagi 
ehtiyojlarimiz, qiziqishlarimiz bilan bog‘liq bo‘lgan narsalarning ta'siri 
ixtiyorsiz diqqatga sabab bo‘ladi. Masalan, erkin oyin paytida zaldan eshitib 
qolgan bolani qiziqtirgan musiqa ovozi uning diqqatini oyindan darhol 
o‘ziga jalb qilib oladi.
Ixtiyoriy diqqat deb-oldindan belgilangan qat'iy bir maqsad asosida va ongli 
ravishda diqqatimizni ma'lum bir narsa va hodisalarga qaratishimizga 
aytiladi.
Odamning ko‘pchilik faoliyatlari asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilan 
amalga oshiriladi. Shuning uchun barcha faoliyat turlarida, ya'ni o‘qish, 
oyin va mehnat faoliyatlarida ixtiyoriy diqqatning roli juda kattadir. 

---

Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatga nisbatan uzoq vaqt mobaynida davom 
etadigan diqqat turi bo‘lib, u zo‘r berishni, ya'ni irodaviy kuch sarf qilishni 
talab etadi.
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turi 
ixtiyoriydan so‘nggi diqqat deyiladi. Bu tushuncha psixologiyaga 
N.F.Dobrinin tomonidan kiritilgan. Agar maqsadga qaratilgan faoliyatda 
o‘quvchi uchun diqqatning ixtiyoriy to‘planganidagi kabi faqat faoliyat 
natijasi emas, balki uning mazmuni va jarayonning o‘zi qiziqarli va 
ahamiyatli bo‘lsa, ixtiyoriydan so‘nggi diqqat deb tushunish mumkin. 
Ixtiyoriydan so‘nggi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham 
barqaror qaratilishi bilan belgilanadi.
Shunday qilib, diqqatning ana shu yuqorida ko‘rib o‘tgan asosiy 
xususiyatlari o‘quvchining barcha turdagi faoliyati uchun juda kerakli 
xususiyatlardir. Diqqatning ana shu xususiyatlari tufayli o‘quvchi atrofidagi 
muhitga, o‘quv faoliyati bilan bog‘liq o‘zgarishlarga tez moslasha oladi. 
Diqqatning bu asosiy xususiyatlari o‘quvchiga tug‘ma ravishda, ya'ni irsiy 
yo‘l bilan berilmaydi. Bu xususiyatlar bolaning yoshlik chog‘idan boshlab 
oyin, o‘qish faoliyatlari jarayonida va o‘qituvchining ko‘magi asosida tarkib 
topib boradi.
Foydalanilgan adabiyotlar royxati: 
1. Karimov I.A. ―Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch T:, Ma‘naviyat. 
2008
2. Pedagogik mahorat. O‘quv –metodik qo‘llanma. TDPU.T., 2005
3. Ishmuhamedov R. Yuldashev M. Ta‘lim va tarbiyada innovatsio 
texnologiyalarT.: Nihol. 2013