Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

 
ADİL ŞAHDAN PƏNAH XANA FƏRMAN 
SADİR OLMAĞIN VƏ ONU QARABAĞDA 
XAN VƏ HAKİM QILMAĞIN BƏYAN EDƏR 
 
Çün-səneyi 1160 - hicridə, yəni miladi - 1743-cü ildə Nadir şahı Xorasanda 
qətlə yetirdilər
1
  Bəd  əz an onun (Nadirin) qardaşı  Zəhirəddövlə  İbrahim xanın 
oğlu Əliqulu xan Adil şah müləqqəb edib Nadir şahın yerində şahlıq məsnədində 
əyləşdi və onun tərəfindən  Əmiraslan xan sərdarlıq  əmrinə  mənsub olub 
Azərbaycana gəlib Təbriz şəhərində oturub hökmranlıq qıldı. 
Elə ki həmin Əmiraslan sərdari-Qarabağ sahəsində Pənah xanın bu cür ixtiyar 
və istiqlal avazəsini eşitdi. Mirzə Adıgözəl bəyin rəvayətinə görə  sərdar 
Təbrizdən özü Pənahəli bəyi görmək üçün Qarabağa gəlib və burada mülaqat 
hasil olandan sonra axşamı  Pənahəli bəyə sultanlıq və sabahı xanlıq verib və 
ondan sonra (şaha) yazıb və Adil şahdan təsdiq fərmanı  gəlib. Amma Mirzə 
Camal bəy yazır ki, Əmiraslan sərdar, çün Qarabağda Pənah xanın avazəsini 
eşidib öz yanında at və qılınc və xələt Pənah xana göndərib və onu Adil şahın 
itaətinə  tərğib və  dəvət edib. Mərhum Pənah xan dəxi bu tərəfdən  Əmiraslan 
sərdarın göndərdiyi adamların adına görə yaxşı hörmət və lazımi ziyafət gətirib 
və bəd neçə nəfər nami və mötəbər olan ilat
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 Hicri 1160-cı il miladi 1747-ci ilə Nadir şahın Xorasan yaxınlığındakı Xabuşan yaylağında, 
iyun ayında öldürülməsi ilə müqabildir. Burada göstərilən 1743-cü il səhvdir. 
 
 
 132

kəndxudalarından dəxi onlara qoşub töhaf və  hədaya və yaxşı  sədaqətamiz 
cavablar ilə  sərdari-məzburun hüzuruna göndərib, dövləti Adil şaha izhari-itaət 
və inqiyad etdi. Çünki hənuz o vaxt deyil idi ki, o tövr sahibi-şövkət sərdar ilə 
dava və müqatilə  məqamına gələ. Tamam ətraf xanları batinən onunla düşmən 
var idilər və Qarabağın  əksəri həm Pənah xana dürüst itaət qılmamışdılar və 
hənuz müti olmamışdılar. Ona görə Adil şaha və Əmiraslan sərdara görə itaət və 
rəftari-süluki məsluk edərdi. Pəs Əmiraslan xan sərdar dəxi Pənah xanın o tövr 
itaət kəlamatını və xülus və iradatını və o növ göndərdiyi kəndxudalarını görüb, 
qayətdə xoşhal olub və  məzidi iqbal bilib, Adil şaha görə bu əmri xədəmati-
cəlilədən məshub edib pəs bu keyfıyyəti  ərizə ilə Adil şah hüzuruna yazıb 
pişnəhad etdi. Ona görə 1160 səneyi-islamiyyedə mütabiqi səneyi-məsihiyyə 
1744 Adil şahdan xanlıq
1
 və Qarabağın hökumət və fərmani sadir olub. Pareyi-
girənmayə xələt və ənam və mürəssə becəvahir qdınc və qızıl irasbablı at Pənah 
xana gəlib, sərdar Əmiraslan xan dəxi əlavə özü də sovqat və hədiyyələr məzid 
edib. O vəqtdə ki, Pənah xan Bayat qalasında məskən ixtiyar etmişdi, orada gəlib 
vüsul oldu və haman kəndxudalar ki, Pənah xan tərəfindən  Əmiraslan sərdarın 
yanına getmişdilər, onlar dəxi xələt və ənam və hörmət ilə gəlib yetişdilər. İbtida 
o oldu ki, oradan Pənah xana xanlıq ismi qoyulub və Qarabağa hakimlik əmrinə 
mənsub oldu. Yövmən-yövmən tərəqqilər qıldı  və  İran məmalikinin ixtilalında 
tamam Qarabağa və qeyri-para ölkəyə istiqlal buldu. Ondan sonra bir az müddət 
çəkdi ki, Adil şahı Nadir şahın nəvadəsi Şahrux Mirzə qətlə yetirib təxti səltənətə 
əyləşdi və o hallarda Əmiraslan xan dəxi Qarabağ hakimi Kazım xanı  dəstgir 
edib məğlub etdi. Bir çox qəlil zamanda Şahrux şahı dəxi məqtul etdilər. Növbət 
hökuməti-səltənəti-Zənd Kərim xan Vəkilə yetişdi. O dəxi vilayətlərə istiqlal və 
aram edənədək, müddəti-mütəmadi  İraq və fars və Xorasan və Azərbaycan və 
hamı  İran məmalikində  hərci-mərc və  məqşumluq olub xudsərlik və  pərişanlıq 
əmələ  gəldi. Dəxi o zamanlarda Pənah xan əzmi-hümmət bağlayıb cəhdü səy 
edirdi ki, Gəncə və İrəvan və Naxçıvan və Qaradağ və Ərdəbil vilayətlərini 
 
 
 
  
  
                                                 
1
 
Hicri 1160-cı il miladi 1747-ci ildir. Mirzə Camala görə  Pənah xana xan adı verilməsi və 
Qarabağ hakimliyi vəzifəsinə təyin edilməsi haqqında imzaladığı fərman hicri 1161-ci il miladi 1748-
ci ildə verilmişdir (Mirzə Camal. Qarabağ tarixi, səh.18). 
 
 
 133

təsərrüfünə gətirsin. Bir az zamanda dəxi onların bəzilərini zor ilə və bəzilərini 
qövmlük ilə  və  bəzilərini rəsəl və  rəsail ilə müti edib, Ərdəbildə  məxsusən 
Dərgahqulu bəy Sarıcalını hakim qoydu və  Gəncə xanzadələrindən hansını ki, 
xahiş etsə idi tikərdi və hansını istəsə  çıxarardı. Dəxi neçə  nəfər o vilayətlərin 
xanzadələrindən götürüb öz yanında zaval rəsmi ilə saxlayardı  və  hər diyarda 
avazəsi və şöhrəti müntəşir olmuşdu. 
 
ALTINCI FƏSİL 
 
PƏNAH XANIN TƏRNƏKÜT QALASINI VƏ 
ŞUŞA QALASINI TƏMİR ETMƏYİ VƏ 
BƏZİ İLAT-MAHALATINA İTAƏT EDİB, 
XİDMƏTİNƏ GETMƏYİN VƏ PAREYİ 
VƏQAYEYİ BƏYAN EDƏR 
 
Çün mərhum Pənah xan 1162-ci il hicridə
1
 Bayat qalasını təmir edib
2
, dörd-
beş il orada sakin olmuşdular. Baxıb gördülər ki, aran zəmindir, həmişə orada 
oturub dolanmaq mütəəssir olur. Yay fəsli olanda ilat əhli dağlara gedib, uzaq 
olurlar. Zərurət olanda onlara əl yetişmir. Ona görə  məsləhət bilib Tərnəküt 
qalasını ki, indi Şahbulaq adlanır, bina eylədilər. Pəs böyük çeşmə başında bir 
bala tülənnək üstündə  məzənnə edib, yaxşı mühəndis, peşə adamları ilə bir 
böyük hasari-vəsi tərh edib uca yerdə qala tikib bazar və hamam və çarsu və 
məscid təmir etdirib və tamam ilat böyüklərinin sükunəti üçün evlər bina etdirib. 
1175-ci il hicridə
3
 öz evini və tamam mülazim və  məxsuslarının evlərini və 
mahal böyüklərinin evlərini cəm qılıb 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 
1
Miladi tarixi ilə 1749-cu il. Mirzə Camala görə Bayat qalası 1161 (1748)-ci ildə tikilmişdir 
(Mirzə Camal. Qarabağ tarixi, səh.15). Mirzə Adıgözəl bəy də qalanın 1161/1748-ci ildə tikildiyini, 
səngər, sığnaq və qərargah saldırıldığını bildirir (Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə, səh.56). 
 
2
 
Burada və aşağıda təmir sözü tikmək, inşa etmək mənasında işlədilir. 
 
3
 Hicri 1175-ci il miladi 1761/1762-ci ilə uyğundur. Fikrimizcə, bu tarix səhvdir. Mirzə 
Adıgözəl bəy və Mirzə Camal tikinti işlərinin 1165/1751-1752-ci ildə sona çatdığını yazırlar (Mirzə 
Adıgözəl bəy. Qarabağnamə, səh.58; Mirzə Camal. Qarabağ tarixi, səh.17). 
 
 134

qələyi-Şahbulaqda sükunət qılıb mütəməkkin oldular və üç-dörd ildə orada 
istiqlali-təmam ilə  əyləndilər. Pənah xanın avazəsi və istiqlah və  şöhrəti-
cəmiyyət və tərəqqisi və calalı günbəgün iştihari-təmam bulub ətraf və əknafın 
cümləsində məşhur oldu və tamam Gəncə, Şəki, Şirvan, Qaradağ, Naxçıvan və 
İrəvan xəvanini rəsəl və rəsail və mürasilat və peşkəş və töhəf və sovqatlar Pənah 
xana göndərib, izhari-xüsusiyyət və  məvəddət və dusti və yeganəki və ülfət 
qoyardılar və əksəri xəvaninin övladlarından zəval rəsmi ilə Pənah xan öz yanına 
götürüb, qəleyi-Şahbulaqda saxlardı və bir parası ilə qövmlük edib və bəzilərilə 
dostluq və ülfət edib və bəzilərinə zor qılıb. Qərəz ki, Məğri, Günay və Çuldur 
mahallarını, ta Bərgüşad çayınadək Qaradağ hakiminin təsəllütündən və Tatif və 
Sisiyan mahallarını Naxçıvan hakimindən  əxz eylədi və  Zəngəzur və Qapanatı 
Təbriz bəylərbəyisindən intiza etdi və  Tərtər çayı (sahilindəki) Uşacıq 
günbəzindən yuxarı, ta Göyçə  sərhədinədək ki, Kolanı  məskənidir və  İrəvana 
tabedir, İrəvan hakimindən zəbt eylədi və Xudafərin körpüsündən, ta Gəncənin 
Kürək çayınadək xəvanini-Gəncənin  əlində olardı. Gəncə  xəvanilərindən  əlinə 
keçirdi və bunlardan maəda Kəngərli dəstəsi ki, bir minbaşıya tabe idilər və 
Naxçıvan elidir, Naxçıvandan gəliblər və Dəmirçi Həsənli ki, Gürcüstan Dəmirçi 
Həsənlisindən gəlmədir və bir minbaşıya mütəəlliqdir və Cinni tayfası yenə bir 
minbaşıya tabe idilər. Onlar da Gürcüstandan gəlmədir və Gürcüstan elidirlər. 
Təmamən Pənah xanın avazeyi-hörmət və  məhəbbət və riayəti səbəbinə  və 
yaxşılığına görə  ətraf vilayətlərdən gəliblər onun yanına və  məcmuinə 
Qarabağda yurt və məskən və məkan və məhəlli-təiş və güzəran, yaylaq və aran 
verib və izzətlər edibdir. Hamı ona müti və  mənqad olublar və xidmət və 
təbəiyyət edib, yanında qalıblar ki, şimdi təmamisi Qarabağ  əhli cümləsinə 
mülhəq olub Qarabağ hesab olunurlar. Əlqissə üç-dörd il var idi ki, Tərnəküt 
qalasında sakin olmuşdular ki, Qacar Məhəmməd Həsən xan validi -Ağa 
Məhəmməd xan Mazəndəran, İraq, Fars və Azərbaycan məmləkətlərində istiqlal 
behəm yetirib, şöhrət və avazəsi iştihar buldu və çün həmə övqat Pənah xanın 
kargüzarları  və hüzurunun xəvasları  və ixtiyarları hökumət fikrindən qafil 
olmazdılar, fikr və tədbirlər əndişə edib Pənah xanın səlah və işarəsilə məsləhəti 
bu növ gördülər ki, “çün Nadir şahın vəfatından sonra müddətlər ki, Əliqulu xan 
və 
 
  
 135

Əmiraslan xan ilə müdara edib və  rəbti-dostluq və ittihad var idi. Ola bilər ki, 
Məhəmməd Həsən xan ilə  şöylə süluk və  rəftar məqdur olmaya və o gunə 
müvafiqəti qəbul qılmaya və  xəvanini-ətrafdan dəxi o qədər xatircəmliyimiz 
yoxdur və batində bəzilərinin bizimlə həsəd və ədavəti çoxdur və şayəd ki, onlar 
Məhəmməd Həsən xanı təhrik edələr və onunla ittifaq olub gəlib bizimlə dava və 
münaziə başlayalar və Qarabağın  əmval və  əhşamı  Qızılbaş qoşunlarının pay-
malı ola. Bizlər bu Şahbulaq qalasında oturub şöylə  qəvi olan düşmənə  və 
xəvanini-ətrafa cavab verə bilmərik. Bilmərrə müstəsil oluruq”. Pəs əlacı vaqiə 
piş  əz vüqu bayəd kərd
1
 babından lazımdır ki, bir yaxşı möhkəm və münasib 
məkanda bir yaxşı  məstəhkəm qala bina edək ki, əbədi və  həmişəlik ola və 
ortalıq ola ki, aran və yaylaq, hər ikisi əldə ola. Bir tərəfi güşad ola ki, yaylaqda 
onların qaladan xəbərdarlığı və əlləri üzülməyə və mütləğa qəvi olan düşmənlər 
onu təxir etməyə qadir olmayalar və bu məsləhəti Məlik  Şahnəzər bəygilə 
həmişə  sədaqət və xeyirxahlıqda var idi, eylədilər. Onun məsləhəti və 
rəhnümalığı və səvabdidi ilə bu Şuşa qalasının binasına müsəmməm oldular. Pəs 
əvvəla neçə nəfər əhli-vüquf və kardan kamil və aqil əşxaslardan göndərdilər ki, 
ətraf və cəvanibdən şöylə qala binası üçün yer tapsınlar. Pəs gedib gəzib və baxıb 
həmin Şuşa qalasının yerini ki, şul vaxtda Şuşa kəndinin sakinlərinin cüzvü otlaq 
və biçənək yerləri idi tapıb, gördülər ki, hər babda layiqdir. Nəhayət, içində bir 
cari suyu yox idi, məgər inki iki-üç balaca çeşməsi var idi ki, şöylə cəmiyyəti-
kamil və  şəhri-qabil üçün kifayət edən deyildi. Pəs səlah və  məzənnə olan 
yerlərdən sudan ötrü quyu bina etdilər, gördülər ki, su çıxar. Məlum  əksər 
məkanlarından su çıxandır. Gəlib mərhum Pənah xanı hali eylədilər və xan özü 
də neçə nəfər xəvasları ilə gəlib baxıb, bu növ qabil gördülər. Bəd əz an təmirinə 
ağaz edib 1170 hicridə mütabiqa səneyi məsahiyə 1753-cü ildə qalanı qayı- 
rıb
2
 tamam Şahbulaqda olan evlərin və  əyan və  əşxas məliklər və ilat 
kəndxudaları  və böyüklərinin və mülazimlərinin evlərini oraya gətirib və  əlavə 
kəndlərdən və ilatın bəzilərindən çox 
 
 
 
                                                 
1
 
1
Tərcüməsi: Hadisə baş verməzdən əvvəl çarə qılmaq lazımdır. 
 
2
 
2
Hicri 1170-ci il miladi 1756-1757-ci ilə təsadüf edir. Şuşa qalasının tikintisi, Mirzə Adıgözəl 
bəyin “Qarabağnamə”sinə şərh yazanlar qeyd edirlər ki, 1752-ci ildə başa çatmışdır. (Mirzə Adıgözəl 
bəy. “Qarabağnamə”, səh.65-66). 
 
 
 
 136

evləri köçürüb gətirib qala içində onlara yurd, məqam və  mənzil verib mərqub 
olan şəhər və abadanlıq qayırdı. Adını Pənahabad qoyub o ism ilə pullar məskun 
etdilər ki, avazası iqlimlərdə  məşhur oldu. Ondan irəli heç bir əsrdə orada 
abadanlıq olmamışdı. Həmin ki, qalanın altı verstliyində vaqe olan Şuşa kəndinin 
otlaq yerləri idi ki, Pənah xan mərhum abad edibdir. Çün qala tamam oldu və 
orada möhkəmlənib aram və qərar və tədarükat əmələ gəlməkdən bir il müddəti 
keçmişdi, Məhəmməd Həsən Qacar ki, Ağa Məhəmməd şahın atası idi, İraq və 
Azərbaycan sipahından cəmiyyəti-mövhur və  əsakiri-naməhsur götürüb Pənah 
xanın tənbehi və  Şuşa qalasının təsxiri üçün Qarabağa azim oldu. Gəlib Arazı 
keçib, qalanın dörd ağaclığında vaqe olan Xatun arxı mənzilində ordu əylədi və 
xatirindən keçirdi ki, bəlkə Pənah xan itaətə gəlib bilamünaziə qalanı təslim edə. 
Müddəti-bir ay orada oturub hay-huy etdi. Baxıb gördü ki, Pənah xan məhəlgü-
zar olmaz çəndan mənzuruna olmaz, hənuz qalaya yavuq gəlməmiş ki, 
Qarabağın əhli və quldurları, ordu əhlinin at və qatır və çarpalarına küllü qarət və 
zərərlər həm yetirmişdilər. Bu əsnada daldan Məhəmməd Həsən xana xəbər 
yetişdi ki, Kərim xan Zənd  Şiraz və Fars məmləkətlərində istiqlal bulub və 
sahibi-dayə olub iddiai-səltənət ilə əsakiri-firavan cəm edib Şiraz şəhərindən İran 
və Mazandaran təsxirinə müsəmməm və azim olubdur. Pəs bu əhvalata görə 
Məhəmməd Həsən xan qala almağı, Gəncə  və  Şirvanatı müsəxxər qılmaq ki, 
məqsudi-zəmiri idi, mövquf edib çox istecal ilə müraciət qılıb Mazandaran və 
İraqi-Fars tərəfinə mütəvəcceh oldu. Belə ki, gedəndə təcilindən öz qalakub olan 
topların dəxi Xatun arxında qoyub getmişdi ki, haman toplar ilə 1826-cı ildə 
qızılbaş qoşunu gəlib, qalanı mühasirə edən zamanda imnayi-dövləti-Rusiya 
onlardan istifadə edirdilər. 
Əlqissə, Məhəmməd Həsən xan buradan qayıdıb, təcili-tamam ilə  İraq 
məmləkətinə gedib yetişənədək Kərim xan Zənd tamami-Fars və Mazandaran 
vilayətlərini və İraq məmləkətindən əksərini təsərrüfə gətirib Məhəmməd Həsən 
xanın müqatilə və müdafıəsinə amadə olmuşdu. Pəs Məhəmməd Həsən xan dəxi 
bu tərəfdən, Azərbaycandan və sairlərdən əsakiri-şayan və ləşkəri-külli münəcid 
edib Kərim xanın dəfinə əzmi tamam üə mütəvəcceh oldu və çün bəxtü dövlət və 
fəthü nüsrət xudavəndi-aləmin ətiyyeyi-üzmalarından 
 
  
 137

və  məğadiri-kübralarındandır. Neçə  nəfər adam Məhəmməd Həsən xanın öz 
xəvas və  məhrəmlərindən xəyanət fikrinə düşüb Məhəmməd Həsən xanı  qətlə 
yetirdilər və başını kəsib ənam və mənsəb təmənnası üçün Kərim xanın hüzuruna 
apardılar.  Əz anca ki, nəcib və böyük kəslərə görə  şöylə böyük və  əzim 
sərdarlarının təəssübü  şöylə  məzmum və  şəni işlərdə  sərdarlara yetişir. Kərim 
xan Məhəmməd Həsən xanın qatillərini tutub lazımeyi-siyasəti-kamil edib ənam 
və  mərhəmətdən məhrum eylədi ki, qeyrilər üçün ibrəti-nazirin olub, bundan 
sonra heç kimsə dəxi öz vəli ünnemətlərinə ağ olub, bir də şöylə şeni olan əfala 
mürtəkib olmasınlar, bir şəxsin nəməkpərvəri olub, nəfsü həva və iblisi-bihəya 
əğvasilə ona fikri-xəyanət qılmasınlar. 
 
YEDDİNCİ FƏSİL 
 
GÜRCÜSTAN VALİSİ İRAKLİ XAN MƏRHUM 
PƏNAH XANI VƏ QARADAĞLI KAZIM XAN VƏ 
NAXÇIVANLI HEYDƏRQULU XANI VƏ GƏNCƏLİ 
ŞAHVERDİ XANI DƏSTGİR ETMƏYİN VƏ ŞƏKİ 
HAKİMİ HACI ÇƏLƏBİ ONLARI XİLAS EDİB 
QORA YETMƏYİN BƏYAN EDƏR 
 
Çün Qacar Məhəmmədhəsən xan Ağa Məhəmməd şahın atası Qarabağa qala 
üstə  gəlib hənuz bir mətləb hasil etməyib, qayıdıb Kərimxan Vəkilə müqabil 
getdi və bu tərəflərdən müavidət edib İran canibinə müraciət etdi. Haman ildə 
Pənah xan və qarabağlı Kazım xan və  gəncəli  Şahverdi xan və naxçıvanlı 
Heydərqulu xan bir yerdə  cəm olub, məclis və  məhfil arastə  qıldılar və 
məsləhətlər edib buna səlah bildilər ki, dedilər: “Hacı  Çələbi tamam Şəki və 
Şirvanda hakim məbsütülyəd və sahibi-ixtiyari-müvəbid olub, heç bizlərə iltifat 
etməyir və təriqi-müvafıqətə iqdam edib, mürafıqəti-birlə yol getməyir. Gərəkdir 
ki, ittifaq ilə ona bir tədbir və tənbeh edəlim ki, min bəd guşmali bəliq ola. Pəs 
bu cürə mühavirə edib məknun zəmir- 
 
  
 138

lərini mürasilə məzmunu ilə valiyi-Gürcüstan İrakli xana hali etdilər. Çünki Hacı 
Çələbidən o da sədəmələr çox görmüşdü. Onu dəxi bu əmrə talib və Hacı 
Çələbinin guşmalına rağib bilirdilər. Elə ki rnəcbur vali onlardan bu mənzur və 
məknun olan əhvali istima etdi. 0 dəxi bu mənzurda özünü onlar ilə həmdəm və 
həmqədəm olmaqlığını izhar edib əşar etdi ki, əcəb səlah edibsiniz, əlbəttə çox 
təcil ilə bu canibə  hərəkət edəsiniz ki, fürsət fövt olmuya, pəs məzkur xanlar 
təhiyyə və tədarük mühəyya edib cəmiyyət ilə rəiyyəti-əzimət əfraştə edib yola 
düşdülər və gedib Gəncə şəhərindən yuxarı Qızıl qaya adlanan məhəldə düşüb, 
orada xeymə və xərgah qübbəsini övci-səmaya qaldırıb, valinin gəlməyinə intizar 
çəkdilər. Nagah vali dəxi gəlib o mənzilə varid oldu və yetişən kimi xanların 
dördün də tutub dəstgir və müqəyyəd və əsir eylədi. Əzqəza, haman dəmdə bir 
nəfər  Şahverdi xanın nökərlərindən oradan bir iti qaçan ata süvar olub, qaçdı 
xəbərə. O vaxtda Hacı Çələbi dəxi bu mətalibatı eşidib, ictima əsakiri-Şirvanat 
üçün hökmlər yazıb, özü dəxi cəmiyyəti-şayan və istedadi fırəvan ilə Mingəçevir 
məbərində  rəhli-iqamət sahb və müntəziri müqabilə  əylənmişdi və  hər canibə 
nəzzarə edirdi. Bu əsnada baxıb gördü ki, Kürün bu tərəfindən bir nəfər atlı 
peyda olub, sürəti-təmamilə müqabilə gəlib varid oldu. Hacı Çələbi gəmi ilə onu 
Kürdən keçirməyə əmr eylədi. Öylə ki, keçib Hacının hüzuruna gəldi, fılfövr ərz 
eylədi ki, “Qoca baba, vali xanları tutdu”. Hacı Çələbi cavab verdi: “Qoca baban 
onları inşallah xilas edər”, deyib haman vaxtda üzünü öz müqərriban həzrətinə 
və ərkani-dövlətinə tutub dedi: “Yaran nə deyirsiniz? Bu işdə tədbir və məsləhət 
necə eylə-məkdir?” Bu müşavirədən qərəzi onların mafiz-zəmirlərin bilmək imiş. 
Pəs ümərayi-Şəki və  Şirvan  əmirləri dedilər ki, bəli biz də bir məsləhət edək 
görək səlahi-vəqt nə  təqazə edir. Hacı onlara buyurdu ki, “Hər nə ki səlah və 
məsləhət edirsiniz, edin. Amma gərəkdir ki, Kür keçidi içində olsun”. Onlar ki, 
bu kələmatı Hacıdan istima etdilər dəxi müşavirə  və  məsləhət məqamında 
gəlməyi bərhəm edib Hacının hüzuruna gəlib, cəm və amadə oldular. Hacı 
Çələbi dedi: “Bəs nə üçün məsləhət və müşavirə məqamına getmədiniz və təm-
hid və tədbir məclisini fərahəm etmədiniz?” Onlar ərz etdilər ki, bizlər tutiya və 
təmhid məcalisini onun üçün bina edərdik ki, Kürü keçmək içində olmasın. 
Çünki siz buyurursunuz, gərək Kür keçidi 
 
  
 139

içində ola. Dəxi nə  məsləhətiniz var buyurun, qoşun atlansın gedək. Hacı 
Çələbinin o sözü zərbi-məsəl olub şimdiyədək xalq arasında məzkurül-lisandır. 
Pəs Hacı Çələbi buyurdu, qoşunu təcili-tamam ilə Kürdən keçirib valinin dalınca 
azim oldular və köçbəkeç ilqar edib, Gəncə torpağına yetişəndə vali xəbərdar 
olub bu əhvalı ki, istima etdi. Qayətdə hərəsan və xofnak oldular. Zira ki, keçən 
əsrlərdə Hacı  Çələbinin qoşunundan zərb-dəst görmüşdülər. Naçar əzmi-
müqabilə edib Şeyx Nizami əleyhürrəhmənin məqbərəsinin yanında təlaqiyi-
fəstin vaqe olub dava etdilər
1
. Az müddətdə gürciyyə şikəsi-fahiş tapıb, vali dəxi 
ordugahı olan Qızü Qaya səmtinə qayıtmaq məqduru olmayıb, fərarı ixtiyar edib, 
təmamən xeymə  və  xərgahları  və xanlar dəxi xeymələr də hamı mayəriflərilə 
cabəca Qızıl Qayada qalmışdılar. Vali qaçıb getmişdi və Hacı Çələbi Sınıqdan üç 
ağac yuxarıyadək dallarınca ilqar edib və Tiflisin beş ağaclığına yetişib və qaçan 
gürcüyyə qoşunlarının qabaqlarını  Şəmkurdə  və  Şəmsəddində  kəsib, çox 
adamların tələf etmişdilər. Hacı Çələbi Baydar torpağında səngər qayırıb, öz oğlu 
Ağakişi bəyi Tiflisdən bəri olan müsəlmanlara hakim və hökmran qıldı və ondan 
xanları dəxi xilas edib öz vətənlərinə mərsul və rəvanə qüdı və özü dəxi oradan 
müraciət edib Şirvana gəldi və Ağakişi bəy şul nəvahidə üç il hakimlik eylədi. 
Axır ki, valiyi-Gürcüstan Çərkəs və Başıaçıqdan
2
 çox qoşunlar götürüb Ağakişi 
bəyi dəf etməyə azim oldu və  Ağakişi bəy bu xəbəri ki, eşitdi tabi-müqavimət 
etməyib, oradan fərar etdi və valinin qoşunları dalınca ilqar edib öncə gedənlər 
Tovuz çayında ona yetişib bir qədər müqatilə  və dava edəndən sonra Ağakişi 
bəyin neçə nəfər adamı dəstgir olmuşdu və özü səhi və salim Şəkiyə gəlib çıx-
mışdı. Pəs valinin qoşunu oradan, ta Xudafərin körpüsünədək gedib vəqti-
müraciətdə Qarabağdan və  Gəncədən çox qarət və çapavul və  qəsb eyləyib 
aparmışdılar.
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 Müharibə Nizami Gəncəvinin məqbərəsinin yanında 1752-ci ildə olmuşdur. 
 
2
 İmeretiya (Gürcüstan) nəzərdə tutulur. 
 
 140

 
 
 
 
SƏKKİZİNCİ FƏSİL 
 
FƏTƏLİ XAN ƏFŞAR HAKİMİ URMİYA 
QARABAĞA QALA ÜSTƏ GƏLMƏYİNİ VƏ 
MÜHARİBƏ EDİB BİR ZAT BARIŞMAYIB, 
AXIRI MƏKR VƏ HİYLƏ İLƏ İBRAHİMXƏLİL 
AĞANI ƏLƏ GÖTÜRÜB URMİYƏYƏ 
APARMAĞINI VƏ PƏNAH XANIN 
XATİMEYİ-KARINI BƏYAN EDƏR 
 
Çün Məhəmmədhəsən xan Qacarın xatimeyi-karı  və müqəddi-meyi-əhvalı 
həmin qərar ilə oldu, necə ki, fövqdə  mərqum və  bəyan olundu. Onun o 
qəziyəsindən sonra urmiyalı  Fətəli xan Əfşar ki, Nadir şahın ümdə  və namdar 
olan sərdarlarından idi, Urmiya vilayətində iddia və dəbdəbə sahibi olub bir qəlil 
müddətdə  təlaş edib, təmam Azərbaycanın torpaqlarını  zəbt etdi. Ondan əzm 
qıldı ki, bu vilayətləri öz əlinə  gətirsin. Pəs neçə  kərrə  mərhum Pənah xanın 
yanına yaxşı dil bilən mötəmid və mötəbər elçilər və kağızlar və peyğəmbər 
göndərib öz itaət və ittihadına dəvət eylədi. Çün mərhum Pənah xan şöylə 
sərdarlara itaət etməyi həqiqətdə özünə ar və xiffət bilirdi. Onun göndərdiyi 
kimsələrdən (biri ilə) çox sanballı olan kəlmələr göndərib (Fətəli xanın) təklifini 
rədd etdi. O, (Fətəli xan) dəxi qeyzə  gəlib elçiləri  şöylə  qəliz xəbərlər ilə 
gəldiyindən sonra cəmiyyəti-təmam və  ləşkəri-malakəlam Azərbaycandan və 
Urmiyadan və qeyrilərdən münəqid və mühəyya qılıb Pənah xanı dəf etmək üçün 
Şuşa qalasını təsxir etməyi çeşmdaş edib Qarabağa ilqar etdi və gəlib qalanın bir 
ağaclığında Ballıca çayı ilə Xacə Əlili çayının arasında düşüb, orada səngər tərtib 
edib ordu eylədi ki, indi onun səngərlərinin yeri və asari hənuz məlum və xalq 
arasında Fətəli xan səngəri derlər məşhurdur. Orada ordu qayırıb mühəyyayi-
cəng oldu. O tərəfdən Talış  və Çiləbördün məlikləri ki, Pənah xan ilə batinən 
ədavətləri var idi, Fətəli xanın yanına gəlib ona kömək və bələd və mütəhərrik 
oldular. Qərəz, altı ay müddəti oturub, hər neçə gündən bir dəfə  Fətəli xanın 
qoşunu ilə Pənah xanın (qoşunu) aralarında dava və müqatilə vaqe olardı. Hər bir 
kərrədə Pənah xanın qoşunu qızılbaş qoşununa faiq olurdular. 
 
  
 
 
 
 141

 
Əlqissə, bu müddətdə  Fətəli xan bir iş qayıra bilməyib günbəgün öz 
qoşununun  əhvalında isrət və  şikəst müşahidə  qılırdı. Axirül-əmr bir gün 
təmami-qoşunun nəki atlı  və piyadə var idi və  həmin Talış  və Çiləbörd 
məliklərinin dəxi özləri və təvabeləri ittifaq edib heyəti-məcmuə ilə həmləvar və 
cəmiyyəti-təmam ilə qala üstə yürüş başladılar. Gəlib çayı keçib qalanın yarım 
verstliyinədək yetişdilər. Bu tərəfdən dəxi Pənah xan rəşid və nami və karaməd 
cavanları ilə və ilatın və Xaçın və Vərəndənin yaxşı çabuk və zirək tüfəngçiləri 
ilə əzmi-müqabilə edib və bir tərəfdən dəxi ilat camaatının rəşid atlıları ilə Pənah 
xanın qardaşı uşağı və övladları və qohum-əqrəbaları hücumavər oldular. Cəngi-
əzim vaqe olub Fətəli xanın qoşununa şikəsti-fahiş yetirdilər. Oradan Fətəli xan 
məqsədinə çatmamış geri qayıdıb vəqti-müavidətdə bərk və dərin olan dərələrdə 
və möbərlərdə onları tutub öldürməyə  əl açdılar. Ta Fətəli xanın ordusundan 
kimi tutmaqdan və qırmaqdan dəstbərdar olmayıb təxminən iki minədək atlıdan 
və piyadadan o günü məqtul və dəstgir edib müraciət qıldılar. Fətəli xan xaib və 
xasir oradan peşman və  pərişan gəlib ordusunda məqam və  aram  rutdu.  Pənah 
xan dəxi kəsib və  əsirləri götürüb mənsur və müzəffər qalaya müavidət qıldı. 
Çün Fətəli xan Əfşar bu gunə kar və ətvarı mülahizə edib və qış mövsümü dəxi 
yaxınlaşmışdı, fikir və tədbirlər edib, bənayi-məkrühiylə qoyub sülh və müsalihə 
tərhini ağaz eylədi. Pəs yaxşı  əhlidil və kardan elçilər göndərib Pənah xan 
mərhuma qəliz and və  qəsəmələr və  təəhhüdlər etdi ki, bizim giriftar və  əsir 
olanlarımızı mürəxxəs etsin. Dostluq və ittihad aləmində yol getsin. Doğruluq və 
yeganəlik üçün mən də qızımı onun böyük oğlu İbrahim Xəlil ağaya əhd edərəm 
ki, həmə vəqt dostluq və qohumluq və yeganəliyimiz bərqərar olsun ki, əbədən 
bir-birimizdən ayrı  və  kənar olmayaq və  həm məşrut budur ki, İbrahim Xəlil 
ağanı dəxi buraya mənim yanıma göndərsin ki, orada şərbət və şirni içək və siğə-
nikah cari etdirək. İki-üç gün də burada qalsın, ondan qayıdıb getsin. Dəxi bu, rin 
istihnamı üçün ki, Pənah xan dürüst xatircəm olsun. 
Üç nəfər də öz yaxın olan qohum və  əqrəbalarından və namdar olan 
övladından göndərdi ki, ta İbrahim Xəlil ağa müraciət edənədək  əvəz və girov 
rəsmilə  Pənah xan saxlasın. Mərhum Pənah xan ki, bu cürə  kələmat və 
təəhhüdatı istima etdi, onun şöylə  qəliz andlarına və övlad və  əqrəbalarını 
göndərməyinə etimad edib və qız 
 
  
 142

verməyinə  dəxi  şad və xoşhal olub İbrahim Xəlil ağanı iki-üç mötəbər 
kəndxudalar ilə Fətəli xanın yanına və ordusuna rəvanə eylədi. Elə ki Fətəli xan 
eşidib qayətdə xoşdil və  fərəhnak olub, neçə  nəfər öz övladlarından  İbrahim 
Xəlil ağanın pişvazına göndərib,  İbrahim Xəlil ağanı izzət və ehtiram ilə  və 
əsbabi-eyşü inbisat ilə daxili-ordu eyləyib, sözü nəvazəndə ilə  məşğuli-eyşü 
sürur qılıb, saatın bədliyini bəhanə qılıb əyləndirdi. İki gün İbrahim Xəlil ağanı 
əsbabi-sürur ilə və izzətü hörmətlər ilə saxlayıb və hər gündə mükərrər mötəmid 
əşxaslar qalaya və  rəngarəng  şirnilər Pənah xana və evinə göndərirdi. Belə ki, 
onların qızılbaşlıq adətləridir ki, öz işlərinin səlahı üçün təarif rəsmi və zahiriləri 
çox edələr, adamı aldatmaq üçün. Qərəz ki, bu günə əməllər ilə tutulmuş əsirlərin 
və adamların dəxi xilas edib üçüncü günü oradan İbrahimxəlil ağanı və yanınca 
gedən kəndxudaları tutub məhbus var götürüb, köçüb yola düşdülər və ta Urmi 
vilayətinədək heç bir məkan və  mənzildə  təvəqqüf etməyib özlərini Urmiyyə 
qalasına yetirdilər. Pəs mərhum Pənah xan və Qarabağda olan məcmuə əkabir və 
əyan, bu müqəddimədən çox məhzun və pərişan olmaqdan bir fayda mütəsəvvar 
deyil idi. Ancaq təsi-tamam ilə oturub Fətəli xanın dəfi üçün və  oğlunun və 
adamlarının xilası üçün fikr və əndişələr və məsləhətlər və tədbirlər edirdilər ki, 
görələr məsləhət nə ola ki, nagah bu əsnalarda nəsimi-mürad əsib və uğur qapısı 
açılıb “bimusəddaq izə əradə Allah şeyən həyya əsbəbəhi”
1
 həqqi-təala bir səbəb 
ortaya salıb. Belə ki, pərvərdigari-aləmyan və  xəliqü-ünsü can hər hal və  hər 
zamanda vəfadar və doğru və həqq-güzar olan kimsələrə yarü müin və mehrəban 
və qəmküsardır. Xüsusən tofiq və nüsrət o kəslər üçün kamil və şamildir ki, öz 
əhd və misaqlarında sadiq və sabit olalar və  məkrü qədərü hilədən ki, ağibəti 
xəsarət və nidamətdir, pəhriz və ehtiraz qılalar. Necə ki, hükəmalar deyib: 
“Başqasına quyu qazan, özü düşər”. 
 
Beyt: 
 
Ço çahi kəndə dər rəh ke, xəlqi-ra bər əndazi,  
Nemitərsi əz-an ruzi ke, xod-ra dər miyan bini.* 
 
 
 
 
                                                 
1
 Doğrudur ki, əgər Allah bir şey (etmək) istəsə, onun səbəblərini də (qabaqcadan) hazırlayar 
(ərəbcədən tərcümə). 
* Yolda quyu qazmısan ki, xalqı (ora) salasan  
   O gündən qorxmursan ki, özünü orada görəsən (farscadan tərcümə). 
 
 
 143

 
Əz qəzeyi-rəbbani bu hallarda Kərim xan Zənd ki, İraq və Fars 
məmləkətlərində sahibi-daiyyə olmuşdu və istiqlal və istedad bulmuşdu, Fətəli 
xan ilə  bənayi-cəng və pürxaş qoyub öz qardaşı  İskəndər xanı  İraq və Fars 
qoşunu ilə Fətəli xanın rəf və dəfı üçün Azərbaycan sövbinə göndərdi. Fətəli xan 
dəxi bu xəbəri eşidib Azərbaycan və Urmiyyədən  əsakir və  cəmiyyət fərahəm 
edin İskəndər xan hənuz səmti-Azərbaycana gəlməmiş qoşun ilə onun müqabi-
linə əzm eylədi. Pəs həvaliyi-İsfahanda təlağiyi-fəriğin vaqe olub, İskəndər xan 
orada qətlə yetişdi. Kərim xanın qoşunu münhəzim olub fərari düşdü. Bəd əz an 
Fətəli xan mənsur və müzəffər  İraq məmləkətindən bir para məkanlar həm 
təsərrüfə gətirib, oradan öz vilayətinə qayıtdı. Elə ki bu hadisə vaqe oldu, dəxi 
Kərim xan qayətdə qeyznak olub fars vilayətlərindən əzim olan qoşun cəm edib 
Fətəli xanın intiqamı üçün kəməri-himmət bağlayıb  şiddəti-tamam və 
Azərbaycan sövbinə azim oldu və hənuz-Azərbaycana gəlib yetişməmiş yoldan 
bir yaxşı mötəmid kimsəni mərhum Pənah xanın yanına göndərib,  şəraiti-
məhəbbət və  məvəddat və yeganəliklər təqdimindən sonra yazmışdı ki, “Çün 
Fətəli xan Əfşar qəddar və bədkirdir, bizim ilə nəinki düşmən, bəlkə qanlıdır və 
sizin ilə  dəxi o növ əyyaranə  hərəkətlər ki, heç kimsədən çıxmaz idi, əmələ 
gətirib yalan and içmək və əhd və iqrar edib sındırmaq və oğlunu məkrü qədərü 
hiylə ilə öz yanına aparıb götürüb qaçmaq ilə onu qürbətdə  məhbus və sizi 
pərişan və  məyus etmək işlərini tamam sizin həqqinizdə  əmələ  gətiribdir. Pəs 
lazımdır ki, nə  qədər qüdrət və qüvvət və himmətin vardır, bizim ilə saziş  və 
yarlıq etməkdən müzayiqə etməyəsən ki, həm o bədkarın mükafati-əməlinə görə 
intiqam və qisas və  həm sənin oğlunu və adamlarını  həbsdən xilas etmək 
müyəssər və məmul ola”. Çün Pənah xan bu növ vəsiləni həqqi-təaladan xahan 
və cuyan idi, bu günə hekayəti eyni-bəşarət və  qənimət və  səadət bilib haman 
dəm arastə olan qoşun Qarabağın adlı  və  rəşid olan atlılarından fərahəm qılıb 
sürəti-tamam ilə  Kərim xanın yanına gedib, özü oradan Azərbaycana yetişincə 
onun ordusuna mülhəq oldu. Kərim xan dəxi onun mülaqatı ilə qayətdə şad və 
xoşhal olub, necə ki, lazımdır, hörmət və izzət və ehtiram və ziyafətlər edib. 
Bəd  əz an hər ikisi müttəfiq olub Fətəli xanın dəfinə Urmiya vilayətinə 
mütəvəcceh oldular. Fətəli xan dəxi öz ziri-hökmündə olan vüayətlərdən qoşun 
cəm edib, tamam olan cəmiyyət ilə onlarla 
 
  
 144

müqabil gəlib, hər iki canibdən tərhi-cəng başlanıb, davayi-əzim vaqe oldu. 
Axırül-əmr, Fətəli xan məğlubiyyətə düçar olub və Urmiya qalasına fərar qıldı və 
oraya sığındı. Bir az müddətdə  təngnayi-mühasirədə qalıb, axır itaət etməkdən 
qeyri çarə görməyib və  Kərim xan tərəfindən dəxi ümidnəvidlər hasil edib, 
qaladan çıxıb Kərim xanın yanına gəldi və qalayi-Urmiyanı  təslim edib itaət 
qıldı. Kərim xan dəxi özünə Vəkil şahi-İran ləqəb qoymuşdu. Bu səbəbə ki, çün 
hənuz  İran mülkündə padşahi müstəqil yox idi. Deyirdi ki, ta padşahi-təzə  və 
layiq xücur və cülus edənə kimi mən İranda Vəkili-şahi-İranəm. O səbəbə görə 
Kərim xan Zəndə Vəkil derlərdi. Əlqissə, İbrahim Xəlil ağa ki, Urmidə məhbus 
var idi, Kərim xan hüzuruna gətirdib, ona at və qılınc və xələt verib və Qarabağ 
vilayəti üçün xanlıq və hökumət fərmanı verib ezazi-tamam ilə əyaləti-Qarabağa 
mənsub edib, Rəvanə eylədi. Pənah xandan dəxi lütfü mehribanlıq ilə xahiş-
mənd oldu ki, bir neçə vaxt gərək mənim yanımda olasan ki, sənin ialət və 
sədaqətinə  əvəz və  təlafi edəm. Onu hər hal ilə razı edib, öz hüzurunda Şiraz 
vilayətinə apardı. Fətəli xan Əfşan həm öz yanınca ittifaq aparırdı. Qərəz, yol 
gedirdilər.  İsfahan həvaləsinə güzar düşüb, haman məkana yetişdilər ki, Fətəli 
xan ilə İskəndər xan müharibə qılmışdılar və orada Kərim xanın qardaşı İskəndər 
xan qətlə yetişmişdi. Kərim xanın validəsi o yolda hərçənd ki, pərakəndə xatir 
olub Kərim xana çox israr etdi ki, bu Fətəli xanı  gərək  İskəndər xana mülhəq 
edəsən və vücudunu bizim nəzərimizdən məlum qılasan. Amma Kərim xan öz 
əhd və iqrarını sındırmayıb və o sözlərə riza və mültəfit olmazdı. 
Əlhasil, vəqti ki, gəlib haman o mənzilə yetişdilər və o məqama düşdülər. 
Kərim xan Fətəli xandan sual eylədi ki: “Bu məkanı tanımırsan ki, haradır, ya 
yox?” Fətəli xan əhvalını bal etməyib cavab verdi ki: “Bəli, bu haman məkandır 
ki,  İskəndər xanın afitabi-ömrü məğribi-fənayə yetdi və burada məqtul olub 
aləmi-üqbayə getdi”. Elə ki Kərim xan Fətəli xandan bu cür cavabi-nasavabi 
eşidəndə, bir növ təğyiri-hal və mükəddər əhval oldu ki, yaxın idi ki, qəlbi çak və 
qeyzü qüssədən həlak ola. Dəxi (Kərim xan) bu münasibətsiz cavaba tab 
gətirməyib, dərhal orada Fətəli xanı qətlə yetirib, aləmi axirətdə qardaşı İskəndər 
xana qovuşdurdu. Ondan bir neçə gün yol gedib ta ki, Pənah xanın ittifaqı ilə 
Şiraz şəhərinə varid oldular və orada daxili-şəhr və imarət olandan sonra eyşü-
işrətə və ləzzəti 
 
  
 145

söhbətə  məşğul oldular və  İbrahim Xəlil xan dəxi Urmiya məhbəsindən xilas 
olub və  Kərim xanın fərmanı ilə hökumətə  mənsub olub, gəlib daxili-Qarabağ 
oldu. Burada gəlib xanlıq taxtında  əyləşib, təməkkün buldu və tamam əhaliyi-
Qarabağ  və bir para əlavə vilayətlər  İbrahim xana dəxi müti və münqad olub 
beduni-itaəti-əhdi hökmüranlıq qılıb kəlami-istiqlal ilə hökumət qıldı
1
. 
Pəs mərhum Pənah xan az müddət  Şiraz  şəhərində ki, Kərim xanın 
darüssəltənəsi idi, söhbət və işrət ilə onun yanında qaldı. Bundan sonra qəzayi-
rəbbani varid olub, əcəl yetişib  Şirazda həqq-təalanın rəhmətinə vasil oldu və 
oradan onun nəşini kəmali-ehtiramla götürüb Qarabağa, öz halal və zərxərid olan 
mülkü Ağdam torpağında mədfun etdilər (Rəhmətullah  əleyhi)
2
. Ondan pareyi-
vəqaye və işlər ki, üz verib məlumdur ki, Nadir şah vəfat edəndən sonra on iki il 
müddətində Pənah xan Qarabağ vilayətində hökumət edib, sahibi-kar və ixtiyar 
olubdur. Öz əyyami-əhdində günbəgün tərəqqi və  bəxt və nüsrət hər tərəfdən 
Pənah xana ruyi avər olub və məmləkəti-Azərbaycanın çox vilayətlərinə hökmü 
nüfuz edib ona itaət edərdilər. 
 
DOQQUZUNCU FƏSİL