Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

İRANDA FƏTƏLİ ŞAHIN ŞAH OLMAĞINI VƏ 
İBRAHİM XAN İLƏ MACƏRASINI BƏYAN EDƏR 
 
Belə ki, Fətəli  şaha Baba xan sərdar derlər idi, Ağa Məhəmməd  şahın 
tərəfındən Fars məmləkətində və Şirazda vali idi
2
. Elə ki şahın Qarabağda Şuşa 
qalasında məqtul olmaq xəbərin eşitdi, oradan təcili-tamam ilə ilqar edib Tehran 
şəhərinə gəldi və oradan xəzinəyə və əsbabi-padşahlığa malik və mütəsərrif olub 
məsnədi-şahlıqda mütəməkkin olub, övrəngi-səltənətdə cülus qılıb, kəmali-
istiqrar və istiqlal ilə əyləşdi. Bu tərəfdən Sadıx xan Şəqaqi ki, Şuşa qalasından 
fərar edib getmişdi, o da Azərbaycanda vilayəti sahibsiz görüb, başına külli 
. 
 
 
 
 
                                                 
1
 
Bəli, dünya belədir ki, gah izzətli olur, gah tikanlı, Adam oynadan dünya, belə oyunlardan çox 
edir. 
 
2
 Fətəli şah (1797-1834) Ağa Məhəmməd şahın bacısı oğlu idi. Şah Fətəli xanı özünün sələfi 
adlandırmışdı
 
 170

 cəmiyyət yığıb Tehranı müsəxxər eləmək və öz zaval evlərini xilas edib 
gətirmək əzmində və Fətəli şahla cəng və rəzminə İraq səmtinə hərəkət elədi. O 
tərəfdən Fətəli  şah xəbərdar olub, müqabilə  gəlib, dava oldu. Sadıx xan tabi 
müqavimət gətirməyib, şikəst oldu və vilayətdən fərari düşüb, tərki-vətən qıldı. 
Bəd əz an Fətəli şah istiqlali-tamam ilə təxti-səltənətində əyləşib İranda şah oldu 
və  İbrahim xan yanına kamali-hörmət ilə elçi göndərib Ağa Məhəmməd  şahın 
nəşini istəyib və İbrahim xanı dəxi öz itaətinə dəvət elədi. Çün Qarabağ vilayəti 
necə ki, qeyd oldu, bir para səbəblər ilə müddəti qoşunkeşlik və aclıq və taun və 
sair  əqsami-inqilab və  iğtişaşə görə  və  ətraf xəvaninləri dəxi qaldırıb  ədavətlər 
izhar etməklərinə binaən mərhum  İbrahim xan müdara etməyi məsləhət bilib, 
münazilə məqamına gəlmədən və buradan Ağa Məhəmməd şahın nəşini ezaz və 
ehtiram ilə Tehrana rəvanə edib və bir para xoşayənd peyğamlar dəxi ilqa elədi. 
Çün Fətəli şah İbrahim xanın bu cür rəftarlığını və rəviyyə-güzarlığını mülahizə 
etdi, xoşhal olub, bunu yaxşı qarşıladı. Xanın göndərdiyi adamlarına tamam 
ənam və xələtlər verib qaytardı. İbrahim xana dəxi xələt və şəmşir və Qarabağın 
hökumət fərmanını  və  əlavə Qaradağ vilayətinin tamam mədaxilini yazıb, 
göndərib və binayi-qohumluq dəxi təmənna eyləmişdi ki, hər iki tərəf xatircəm 
olmaq üçün İbrahim xanın əzizeyi-mükərrəmeyi-səbiyyəsi Ağa Bəyim ağanı dəxi 
mənim hərəmxaneyi-şahanəmə layiq görsün ki, bizə banuyi-hərəm olsun. Pəs 
mərhum  İbrahim xan dəxi məsləhət və  məşvərətdən sonra Ağa Bəyim ağanı 
Fətəli şaha əqd və nikah edib və bir oğlu Əbülfət xanı ki, o vaxtda Əbülfət ağa 
idi, yolladı  şahın hüzuruna ki, orada daim şah hüzurunda ola. Fətəli  şah dəxi 
İbrahim xanın qızı Ağa Bəyim ağanı özünə banuyi-hərəm elədi və Əbülfət ağaya 
dəxi xanlıq ləqəbi qoyub, pərvəriş elədi və özünü əmir-ülüməra qılıb öz məclisi-
xassına mərhəm elədi və son dərəcə izzət və hörmətlər edərdi ki, məşhuri-İran 
idi. Hər il dəxi İbrahim xana xələt və qılınc və qızıl irəsbablı at və sair sovqat və 
hədiyyə-lər Fətəli şahın tərəfindən gəlirdi və oğlu Məhəmmədhəsən ağaya dəxi 
əlavə  xələt və  ənamlar göndərirdi.  Əlavə, Qaradağın tamam mədaxilini həm 
İbrahim xana vermişdi ki, onun ola və Qarabağ dəxi küllən özünün xalisəsi idi. 
 
  
 171

ON  BEŞİNCİ  FƏSİL 
 
RUSİYA QOŞUNU DÜBARƏ QAFQAZIN 
BU TƏRƏFİNƏ GƏLMƏYİN VƏ 
GÜRCÜSTANA MALİK OLUB, ƏLAVƏ 
CAR VƏ BALAKƏNİ ALMAĞIN VƏ 
VAQE OLAN VƏQAYEYİ-BƏYAN EDƏR 
 
Çün yuxarıda mərğum və  məzkur oldu ki, Ağa Məhəmməd  şah  əvvəlinci 
gəlib Qarabağa və Tiflis şəhərini yandırıb və qarət edib getdi. Haman hadisədən 
sonra vali İrakli xan dəxi Gürcüstan torpağına gəlməyib, iki il keçənədək vəfat 
etdi və böyük oğlu Georgi xanı dualadılar, yerində vali oldu və qardaşları dəxi 
ona dürüst itaət etməyib, təmərrud başladılar.  İran dövlətində  dəxi Ağa 
Məhəmməd  şah məqtul olub, Fətəli  şah məsnədi-səltənətə cülus qılıb, istiqlal 
buldu. Vali Georgi xan bir tərəfdən Rumdan və bir tərəfdən İrandan, bir tərəfdən 
Dağıstandan və bir tərəfdən qardaşlarının yağı olduqlarından vahimə edib, 
dübarə bir ərizeyi-niyazməndanə yazıb, öz böyük oğlu Davud Mirzəni şahənşahi-
əzəm və imperaturi-əfkəm cənab Pavel Petroviçin astani-behiyyəsinə irsal etdi. 
Bu kəlamat ilə ki, bu qədər xaric məzhəblər miyanında tənha qalmışam və hər 
saatda bir kimsədən ehtiyat etməkdən cana gəlmişəm. Güzəran və istirahətimiz 
haram olub və  Ağa Məhəmməd  şahdan haqqımızda olan zülm və  cəfalar həm 
hamılara məlum və  aşkardır. Övlad və ixvanım hamısı  mənə yağı  və düşmən 
olublar. Diriliyimiz bəsi düşvardır. Ona görə padşahani-aləmyan və imperator 
cahandan xahişimiz oldur ki, riayəti-namus, məzhəb və millət edib, inayət və 
mərhəmətləri dərmandələr haqqında  şamil ola və bizləri himayət etmək ilə 
düşmənlər dəfıni vəcheyi-hümmət qıla. Pəs Gürcüstanın seçilmiş, nəcib olan 
tavadlarından eşikağası baş Kərsəvan bəyi ki, knyaz Çavçavadze məşhurdur və 
irəlicə  dəxi padşahi-aləmpənah, astani-şərafət bünyanında məruf idi. Davud 
Mirzənin  əqəbincə imperatori-əfxəm dərgahına mərsul və  rəvanə etdi. Pəs 
padşahi-aləmpənahın mərhəməti cuşa gəlib, bir polk qoşun ilə general-mayor 
Lazarevi təyin edib göndərdi ki, mühafızəti-hüdudi-Gürcüstanda ehtimami-
tamam əmələ gətirsin və ştatski sovetnik Kovalenskini həm ministr təyin etdi ki, 
Gürcüstan valisinin yanında otursun. Bir az müddət keçmiş, mərğum və 
 
  
 172

məzkur olan üməralar qoşun ilə  gəlib Tiflisə varid oldular. Bir il ondan 
keçəndə Ümmə xan Dağıstani, hakimi-Avar iyirmi min Dağıstan qoşunu 
ilə vali üstə gəldi. Bu əzmə ki, çün vali Rusiya qoşununa pənah gətirib və 
hüquqi-rəfaqəti-qədimini xatirdən götürüblər və gedib Rusiyanı 
Gürcüstandan xaric edərək və Gürcüstan vilayətini və Tiflisi irəliki kimi 
xarab və tarac qılıram. Elə ki vali bu əhvalı istina etdi, əz bəski, Ağa 
Məhəmməd  şahın hadisəsindən və qabaqlar ləzgilərin etdikləri 
vaqiələrdən xofnak olmuşdu ki, bu xəbərlərdən çox vahimə edib, çox 
pərişan olub, qorxuya düşdü və  əhaliyi-Tiflis dəxi vəhşətlər edib fərar 
etmək əzm eylədilər. Hər birisi hifzi-bədəni lazım bilib bir diyara qaçmaq 
fikrinə düşdülər və general Lazarev nə  qədər onlara nəsihətlər və 
xatircəmliklər verdisə, fayda etməyib,  əhaliyi-şəhər qəflət və 
kəmetiqadlıq ilə ona bavər edib mültəfit olmazdılar və  nə  qədər səy və 
cəhd edirdisə,  əsla iltifat qılmazdılar. Zira ki, şul zamanədək Rusiya 
qoşununun zəfər  əsərli olan hünərləri imtahan və  təcrübə olmamışdı  və 
bu diyarın  əhlləri onların rəşadət və nizamına müşahidə  qılmamışdı. 
General bu əhvalı anlayıb Tiflisdə car etdirdi ki, siz əhaliyi-şəhər və 
vilayət nahaq yerə məkanınızdan fərar olmayın və əbəs-bica yerə cəlayi-
vətən ixtiyar qılmayın, sakit və asudə yerinizdə oturun, ta mən özüm 
məxsus öz qoşunu ilə onların müqabilinə gedirəm və Ümmə xan və 
qoşuni-Dağıstan ilə  cəng və savaş edərəm. Hərgah qalib oldum fiha ül-
mətlub və ila məğlub olsam və ya onlardan qaçsam, ondan sonra siz də 
fərar edərsiniz. Və hansı canibə istərsiniz gedərsiniz. 
Pəs  əhaliyi-Tiflis bu qissələri istima etdikdən sonra filcümlə aram 
buldular. Və bu kəlamatı ağılları qəbul edib təsdiq qıldılar. Pəs general-
məzbur qoşuni-mənsuri fərahəm edib Ümmə xanın müqabilinə  çıxdı  və 
gedib Səğrəlu kəndinin altında və Qabırrı çayının üstündə axşamçağı 
təlaqiyi-fəriqin vaqe olub əsakiri-Dağıstan baxıb gördülər ki, urus qoşunu 
bir cəmdir. Nəzərlərinə az və çox həqir və zəlil gəlib təəccüblər edib və 
heyrətlər qılardılar ki, bir az cəmiyyəti ilə bunlar necə  cəng və  dəvaye 
cürət edirlər və bu gunə uzaq yolları  gəlib məmalik hərasətinə iqdam 
qılırlar. Pəs hər iki tərəf barinüzül açıb düşdülər və çadırlar tikib 
əyləşdilər. Ləzgiyyə qoşunlarının sərkərdələrindən bəziləri dedilər: 
“Axşamın xeyrindən isə sabahın şərri yaxşıdır”. Amma Ümmə xanın özü 
və bir para sərkərdələr dedilər ki: 
 
 173

Çe danəd kəsi qeyri-pərvərdigar,  
Ke fərda çe bazi konəd ruzigar. 
 
 (Tanrıdan başqa kim bilir ki, ruzigar sabah nə oyun çıxaracaq). 
Səlah budur ki, haman bu halda dava başlayıb bu az camaatı tüfəng və 
tömeyi-tiğ və tüfəng edib ortadan götürək və ondan Tiflisi qarət və zəbt etməyə 
gedək. Pəs Ümmə xan nisfı-ləşkərinə müqərrər etdi ki, generalın qoşununu əhatə 
edib aralığa alsınlar, onların dörd ətrafını negini-ənguştər kimi tutub, tənk 
mühasirəyə alsınlar. Ləşkəri-Dağıstan bu hökmə  əməl etdilər. General əhvala 
nəzər edib haman dəm müqərrər etdi ki, atəşbar olan əjdəhadəm toplara od 
qoysunlar və  rəşid olan nüsrətli soldatlar “uray” çəkib onlara həmlə  qılsınlar. 
Dağıstanlılar bir vaxt baxdılar ki, aləmi dəryayi-atəş tutub başlar havaya bülənd 
oldu və leşlər tökülüb qanları  səhranın rəngin qıldı. Filfövr tabi-müqavimət 
gətirməyib fərarı qərara ixtiyar qıldılar və əhvali-macəranı gəlib Ümmə xana hali 
və bəyan eylədilər. Onlar bu müqəddiməni eşitdikdə qayətdə xofnak və pərişan 
olub, təqrir etdilər ki, sabah tezdən bunları zirü zibər edirik. Bu qisas əvəzin alıb 
ondan Gürcüstana müvaxizəsinə gedirik. 
 
Əgər ma bemərdi nəyarim nam,  
Bavəd in koləh bər səre-ma həram
1
. 
 
General ki, onları  fərar edən gördü, ləşkər zəfər  əsgərin götürüb, onların 
əqəbincə  rəvanə olub özlərini onların sığınağına yetirib həməlati mərdanə  və 
sədəmati-dəliranə ilə onların cəmiyyətlərini dağıdıb bərhəm etdilər. Hərçənd 
Ümmə xan və sair sərkərdələr səy və  cəhd etdilər ki, o vəhşi xislətləri təskin 
edələr və mərdanəlik rəsmilə meydani-cəngə gedələr, heç fayda etməyib. Çünki 
Rusiyanın əvvəlinci sədəmati-zəhrə şikafından qayətdə xofnak olmuşdular. Dəxi 
durmayıb haman ki, axşam qaranlığı araya gəldi, ləzgiyyə üzü qaralıq edib 
atlarına minib fərar etdilər və ta Gəncə torpağınadək heç mənzildə durmayıb, 
”Eyn  əl-məfəru”
2
 söylədilər. Xəyalları bu imiş ki, oradan keçib Qarabağa 
gəlsinlər və qışı burada qalıb, yaz mövsümü olanda vətənlərinə azim olsunlar. O 
da olmadı və dağlar çox 
 
 
 
 
 
                                                 
 
1
Əgər biz kişi adımızı doğrultmasaq, bu papaq bizim başımıza haram olsun.
 
2
 
Eyni yol ilə” (ərəb.)
 
 174

qar olduğu səbəbə geri getmək də müyəssər olmayıb, əhaliyi-Gəncə həm o qədər 
azlıq ilə onlara hücumvər olub, bir paraların məqtul etdilər. Axır ləzgiyyə yüz 
min məşəqqət ilə Car tərəfində qışlaq edib, əyləndilər. Haman o qışda Ümmə xan 
dəxi orada vəfat etdi. Aparıb Carın məscidində  dəfn edib dübarə  təziyəsində 
məhzun və  pərişan oldular və rus generalı-məzkur dəxi haman dəm Tiflisə 
adamlar göndərib  əhval və güzarişatı elan etdi. Amma Gürcüstanda əsla buna 
kimsənə inanmazdı və etibar edib bavər qılmazdı. Hətta məqtul olan ləzgiyyənin 
başlarından bir neçəsini dəxi göndərmişdi. Yenə heç kəs inanmayıb xatircəm 
olmadılar ta ki, bu neçə gündən sonra generali-mənsur və müzəffər (Lazarev) 
gəlib yetişdi və ehtiramı-tamam ilə daxili-Tiflis olub, əhali-şəhər  şadyanəliklər 
eylədilər və tamam Gürcüstan əhli və sairlər Rusiya qoşununun hünər və  rəşa-
dətinə müqərr və qail oldular. Ondan sonra generalın hörməti və qoşunun şöhrəti 
məşhuri-miyan və məzkuri-billisan oldu. Bəd əz an vəli Georgi xan bir il zində 
qaldı. Ondan qış mövsümündə idi ki, 1215-ci il səneyi-islamiyyə tarixində 
rəhmətliyə getdi
1
. Pəs onun vəfatından sonra qardaşları Kartilidən çoxlu qoşun 
görürüb gəldilər ki, Tiflisdə böyük qardaşları İvan Mirzəni
2
 vali və sahibi-ixtiyar 
qılsınlar. Elə ki Tiflisdən Yuxarı Bucan
3
  kəndinə  gəlib yetişdilər, general 
Tiflisdən qoşununu götürüb onların müqabilinə getdi və orada dava başlayıb 
onları ta Başıaçığadək fərari etdi. Ondan qayıdıb şəhri-Tiflisə valinin böyük oğlu 
Davud Mirzəni valilikdə  əmani qoydu, ta bahar fəslinədək. Bu sayaq ilə keçib 
yaz açılanda, general adyunfantar Knorrinq ki, Liniyada sakin idi, mənsəbinə 
dəxi inspektor derlər idi. Tiflisə gəldi və divanxana binası qoydu və dörd nəfər 
tavad-zadələrdən
4
 müntəxəb edib divanbəyliyə  mənsub etdi ki, zərur olan 
mühümmat və ərizələr orada qət olunsun. Həmin general Lazarevin mərifəti ilə 
özü yenə dalı müraciət qıldı. Bir il dəxi bu qərar ilə dolandı. Bundan sonra 
sərdari-əzəm knyaz... İşpextur Sisianov
5
 Qafqazın bu tərəfındə olan vilayətlərə 
sərdari-sahib ixtiyar olub, 
 
 
                                                 
1
Hicri 1215-ci il miladi 1800-cü ilə təsadüf edir. Bu ilin dekabr ayının 28-də 
gürcü hakimi XII Georgi ölmüşdür. 
 
      
2
 
Yulon nəzərdə tutulur
 
3
 
Mirzə Adıgözəl bəy bu kəndin adını Habucala kimi göstərir (Qarabağnamə,səh.96). 
 
        
4
Tavad - gürcücə knyaz deməkdir
 
5
Şpuxter, yəni inspektor. Azərbaycanın bəzi yerlərində Sisianovu bu adla çağırmışdılar (bax: 
Əhmədbəy Cavanşir, göstərilən əsəri, səh.43). 
 
 175

gəldi
1
. Quberniya əsbabını özü ilə  gətirib Tiflisdə divanxanələr açdı. Elə ki 
valizadələr o vaxtda hamısı Gürcüstanda idilər. Bu cürə binaları görəndə  şöylə 
ümurata razı olmayıb, keçən  əsrlərin zabitlərini təmənna etdilər və bu xüsusda 
fasad olan xəyallara və kasıb olan əfallara başladılar. Hərçənd sərdar Sisianov 
onlara mülayim nəsihətlər etdisə, onlar qəbul etmədilər və rahat və  fəraqət yol 
getmədilər. Axırül-əmr sərdar baxdı ki, mövizə  və  nəsihət onlara əsər eləməz. 
Ondan tamamini zor ilə Rusetə  rəvanə elədi. O cümlədən, valinin övrəti dəxi 
getməkdən təmərrüd və  təkəhül edirdi. Sərdar Sisianov general Lazarevi onun 
yanına göndərdi ki, mövizə və nəsihət ilə onu bu əmrə razı etsin. General dəxi 
gedib, ona nə qədər nəsihət və mehriban olan məvaizlər elədi, qəbul etməyib və 
gizlincə bir xəncər çəkib, generalı  qətlə yetirdi. Elə ki sərdar bu müqəddimatı 
mülahizə etdi, haman dəm əmr qıldı ki, onu da cəbr və qəhr ilə sair valizadələrə 
qoşub aparsınlar. Dəxi  şöylə yolladı ki, valizadələrdən o diyarlarda bir dəyyar 
qalmadı. Çün Gürcüstan məsələlərində filcümlə, fərağət hasil oldu və  hər 
cəhətdən xatircəmlik  əmələ  gəldi.  Əzbəs ki, Car və Balakənin ləzgiləri, vali 
əsirləri kimi Gürcüstanın ətraflarından qarət etmək və adam tutub aparmaqdan əl 
çəkməzdilər. Haman vaxt, Gürcüstan əhlinə  zəhmətlər və qarətlər yetirirdilər. 
Sərdar  əvvəl onlara nəsihətamiz kağızlar və hökmlər yazdı ki, keçən zamanlar 
vali zəmanlan idi və xudasərlik idi. İndi padşahi-aləmpənah dövlətidir. Bu cür 
hərəkati-nalayiq yola getməz. Gərəkdir ki, bu növ nalayiq əməlləri tərk qılasınız 
və  xələf işlərdən mütəqaid olasınız ki, axırda səməri-nidamət və  cəzası  xəsarət 
olur. Hərçənd bu barədə  təkrar etdisə, onlar əl çəkmədilər və adətlərini tərk 
qılmadılar. Aqibətül-əmr bir cüzvi ləşkər götürüb onların tənbehi nəsbül-eyn 
zəmiri-himmət qılıb səmti Dağıstana üz tutub yollandı. Elə ki ləzgiyyədə bu 
əhvalı  eşitdilər, qoşun cəm edib, gəlib Qanıq çayının yanında xeymələr tikib, 
müntəziri-müharibə oldular. Məqsədləri bu idi ki, Rusiya qoşununun Car 
torpağına daxil olmasına mane olub, qovsunlar. Amma bilməzdilər ki atəşi-
suzanə xari-xuşk mane ola bilməz, torpaq və qum böyük selə tab gətirməz. 
Çün Rusiya ləşkəri Qanıq çayına yetişdi, orada üzbəüz dava düşdü. Haman 
ləhzə Qanıqda şahbaz kimi ləzgiyyenin cəmiyyətlərini pərakəndə edib və çaydan 
keçib, ta Balakən torpağınadək onlardan bir 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 
Sisianov 1803-cü ilin fevralından Gürcüstanı idarə etməyə başlamışdır
 
 
 
 176

əsər qoymadılar. Balakən dəxi onların bərk olan məkanı və möhkəm olan 
hasarı idi. Oranı türreyi-xubani-tatar tək tarü mar edib, onlara yaxşı bir 
qulaqburması  və  tənbeh verdilər ki, bir də Gürcüstandan əsir və qarət 
etməyi cürət etməsinlər,  əvvəlki kimi müxalifət və bietidarlıq təriqinə 
getməsinlər. Ondan Car torpağında dəxi qoşun təyin edib, general-mayor 
knyaz Orbelianovu və general-mayor Qulyakovu sərkərdəlik  əmrinə 
mənsub elədi ki, əgər birdən bir də  ləzgiyyədən bir hərəkəti xəlaf sadir 
olsa və yenə dübarə  əsəri-şərarət onlardan zühur qılsa, mane olub, 
qoymasınlar və özü dəxi oradan müraciət edib daxili Gürcüstan oldu. 
 
ON ALTINCI FƏSİL 
 
SƏRDAR KNYAZ SİSİANOVUN QƏHR VƏ  
QƏLƏBƏ İLƏ GƏNCƏNİ ALMAĞIN VƏ 
GƏNCƏ HAKİMİ CAVAD XANI, OĞLUNU 
MƏQTUL EDİB, ŞƏHRİ-GƏNCƏNİ  
QƏTLİ-AMM QILMASINI BƏYAN EDƏR 
 
Çün sərdar Sisianov Car və Balakən sövbindən qayıdıb Gürcüstana 
gəldi. Gəncə hakimi Cavad xanı itaətə götürməyi nəsbül-eyn himmət 
qıldı.  Əvvəl bir kağız yazıb, Cavad xana təklif etdi ki, itaəti-dövləti-
behiyyeyi-Rusiyanı qəbul qılsın. Təriqi-tüğyan, üsyan və müxalifəti tərk 
edib müti və münqad olsun ki, bu dövlət  əbədi müddət müxalifətindən 
xəsarətdən qeyri, bir səmərə gəlməz. Ədavət, qeyrəz, nədamət bir bəhrə 
görməz. Cavad xan şöylə  nəsayeh və möizə  qəbul etməyib haman vaxt 
Qızılbaşiyə dövlətinə  şaiq və mail idi. Bir Məhəmmədhüseyn xan adlı, 
adı  Sərdar, amma qoşunu yox, bir xan dəxi, Fətəli  şah yollamışdı ki, 
Gəncə qalasında Cavad xanın yanında ola. Buyurmuşdu ki, 5 min qoşun 
Azərbaycan vilayətlərində onun üstünə və ixtiyarına cəm olalar ki, Gəncə 
qalasını mühafizə edib, Cavad xana kömək olalar. O, dəxi orada var idi. 
Amma qoşun hazır olmamışdı. Hənuz bir kimsə, onun təhti ixtiyarına 
gəlməmişdi. Cavad xan sərdar Sisianovun kağızına məğruranə cavablar 
deyib, itaət etməzdi. Kusi-müxalifəti-bülənd avaz edib rast yola getməzdi. 
Buna görə  sərdar knyaz İşpextor Sisianov səneyi-məsihiyyə 1803-cü 
tarixdə ilin əvaxirində ki, Ramazan idi cuyuyişi-bəhri xüruş ilə o 
 
  
 177

səmtə hərəkət edib, Gürcüstandan və Qazax Şəmsəddinlidən süvarilər cəm edib 
və soldatı  dəxi götürüb cəmiyyəti-şayani ilə  Gəncə üstə  gəldi. Cavad xan dəxi 
fərahəm ləşkər edib, müqabilə  əzm qıldı. Gəncənin iki verstliyində vaqe olan 
Quru-qobuda təlaqiyi-əsgəreyi və iştiali-nəvayiri-şurişin əmələ gəlib Cavad xan 
yaxşı  mərdanəlik ilə savaş edib, axır tabi-müqavimət göstərməyib, qayıdıb 
Gəncənin qalasına daxil oldu. Bənaye-qaladarlıq qoyub, ixtiyari-təhəssün qıldı. 
Pəs Rusiya qoşunu gəlib, qəleyi-Ərkin dörd ətrafını əhatə edib, şəhər və qalanı 
təngnayi-mühasirəyə saldılar. Çün onlar bir aya yavuq mühasirədə qaldılar. 
Cavad xan və o Məhəmmədhüseyn xan nə qədər gözlədilər ki, bəlkə Qızılbaşiyə 
tərəfindən bir kömək gələ, olmayıb, axır Ramazanın 30-cu gecəsi ki, sabahı 
bayram idi - fıtir idi sərdar  əmr eyləyib, qoşun qalaya yürüş etdi. Nərdivanlar 
tərtib edib, iki yerdən bayıra qalxdılar. Cavad xan dəxi rəşadət birlə süud 
edənləri həməlati-mərdanə  və  sədəmati dəliranə ilə  rəf və  dəf edirdi. Axır ki, 
mayor Lisaneviçin bir gülləsi ilə (Cavad xan) baruyi-həyatından sərazir oldu. 
Dəxi Hüseynqulu ağa adlı bir oğlu da, orada qətlə yetişdi. Pəs soldatlar haman 
saat dörd tərəfdən hücum edib, daxili-Ərk oldular
1
. O bayram gününü onlara 
qara edib, müddəti-üç saat tamam, o şəhərdə xalqı kütləvi  şəkildə  qırdılar. Bir 
növ ki, süknayi-bigünahların xuni-nahaqları ilə  şəhərin səhrayi-vəsnül - fəzası 
laləzar və türfeyi-gülzar oldu. Üç saatdan sonra sərdar qadağan qıldı ki, dəxi 
səfəki-dəmadan  əl götürüb, giriftar olanları hüzura gətirsinlər. Xalqı qaladan 
kənara çıxarıb, qalanı xalqdan təmizləsinlər, haman Məhəmmədhüseyn xan 
məzbur ki, Qızılbaşdan gəlmişdi, odun anbarında gizlənib, oradan uzun saqqalını 
qırxıb, erməni övrətlərinin içində çölə  çıxıb, 4 günə  Gəncədən  Şuşa qalasına 
gəlmişdi. Pəs rus sərdarının təbarükül hökmündən sonra əhaliyi-şəhrin  əyalını 
şəhər və Cavad xanın övlad və ətfalını məscidə apardılar. Sonra məsciddən dəxi 
çıxarıb, aparıb bir qeyri evdə üstlərində qarovul təyin etdilər. Bəd əz an sərdar 
orada divanxana və komendant təyin edib və  əhli-vilayətə ümid və  təsəllilər 
verib, ondan Gürcüstan vilayətinə müraciət qıldı. Həqiqətən bu cür qala almaq və 
bütöv qətli-am olunmaq Çingiz xan qoşunundan və Teymurləng zamanından 
sonra bu vilayətlərdə  və bu məmalikdə görülməmişdi. Ona görə bu tərəflərin 
xalqına Rusiya qoşunundan çox əzim xoflar və  vəhşətlər hasil oldu. Mail və 
raqib olanlar dəxi rub və istibad qıldı. 
 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 
 Gəncə ruslar tərəfindən 1804-cü il yanvarın 3-də tutulmuşdur
 
 178

. 
ON YEDDİNCİ FƏSİL 
 
SƏRDAR SİSİANOVUN İRƏVAN SÖVBİNƏ 
HƏRƏKƏT ETMƏYİN VƏ ORADA FƏTƏLİ 
ŞAH VƏ NAİBÜSSƏLTƏNƏ ABBAS MİRZƏ 
GƏLİB, DAVALAR OLUB, İRƏVANDAN 
Bİ NEYL-MƏRAM QAYIDIB, GÜRCÜSTANA 
MÜRACİƏT ETMƏYİN BƏYAN EDƏR 
 
Çün İrəvan hakimi Məhəmməd xan və Naxçıvan hakimi Kəlbəli xan 
hər ikisi Fətəli şahdan xaif və harasan var idilər, o səbəbə şahdan qaçıb 
İrəvanda sakin olurdular. Oradan 1804-cü ildə  hər ikisi sərdar knyaz 
Sisianovun hüzuruna elçi və qasid göndərib, sığınacaq təmənnası edib, 
öhdəsinə götürmüşdülər ki, hərgah sərdar bu tərəfə təşrif gətirib, bizlərə 
kömək və yarlıq edə, biz qəleyi-İrəvanı ona təslim edib və özümüz 
dövləti-Rusiyaya itaət edib, xidmətgüzar oluruq. Zira ki, Fətəli  şah o 
dəmlərdə öz oğlu və vəliəhdi olan naibüs-səltənə Abbas Mirzəni məmur 
etmişdi ki, onların tənbehi üçün İrəvan üstə gələ. O da, tədarükdə idi ki, 
gəlsin. Lihaza sərdar knyaz Sisianov Gəncə şəhərini zəbt və kütləvi qırğın 
və sakit edəndən sonra qayıdıb o qışı Tiflisdə qalıb, yaz açılanda İrəvan 
səmtinə hərəkət elədi. Köç bir köç gəlib, ta ki, Üçkilsəyə yetişənədək. O 
tərəfdən Abbas Mirzə naibüssəltənə ki, o zamanlarda tifli-Səğir idi, şah 
tərəfindən məmur olub, çox sərkərdələr ilə  və çoxlu əsgərlərlə  İrəvan 
üstünə  və  sərdar Sisianovun müqabilinə  gəlməkdə idi. Gəlib yetişib 
Üçkilsədə təlaqiyi-fariqin və təqabülü-əsgərin vaqe oldu. Dava düşüb bir 
əzim cəngi-sultani baş verdi ki, tez torpağın göyə qalxmasından hər tərəf 
və göy üzərində günəşin də rəng və rüxsarı gecə zülməti kimi tirə və tar 
oldu. Rusiya əsgərləri o günü üç tip olmuşdular. Qızılbaş qoşunu onlara 
bir növ həmləvər və bir şiddət ilə hücum avər oldular ki, işıqlı dünya 
onların gözlərinə tirə  və siyah olub, bir-birlərindən bixəbər oldular. Hər 
birisi belə xəyal eylədilər ki, o biri dəstələri məğlub və mənkub ediblər. 
Sərasimlik onlara üz verib ta bir vaxtadək ki, toz-torpaq yatıb, hava 
açıldı. Rusiyalılar nəzzarə  qılıb gördülər ki, məcmusu sağ-salamatdırlar. 
Qızılbaş  dəxi bu əhvalı gördülər ki, hər nə  tələf olubdursa, bunlardan 
imiş. Heyrət edib, oradan köçüb, gedib İrəvanın dağ  səmtində  Kənəkir 
adlı məhəllədə ki, bir mömən, 
 
 179

müstəhkəm idi, orada düşüb, ordu bazar edib əyləndilər. Sisianov orada qalıb bir 
neçə gün istirahət etdi. Vəqti ki, qoşun aram və ağayiş qıldı, ondan qalxıb onların 
dalınca və canibə yola düşdülər. İttifaqən axşamçağı idi. Onlara yetişib qəflətən 
həmlə elədilər. Qızılbaş  ləşkəri bu halı müşahidə edərək, hərasan olub, 
sərreşteyi-intizamı buraxıb, qaçdılar. Tamam ordu bazarları cabəca qalıb, tamam 
qəni-mətlərini, xeymə  və  xərgahlarını Rusiya qoşunu  ələ keçirdi. Bəd  əz an 
oradan köçüb İrəvanı mühasirə etmək bina etdilər. Bu əsnada Fətəli  şah özü 
sipahi-əzim və  ləşkəri-kəsir ilə  gəlib, Dəvəli nam məhəldə
1
 yolboyu Abbas 
Mirzəyə birləşib, birlikdə Rusiya qoşunu  İrəvanı mühasirə etmiş ikən onları 
mühasirə elədilər. Bir növ ilə onları  əhatə  qıldılar ki, rahi-tərəddüd qət olub 
azuqə  və başqa ehtiyaclar Rusiya qoşununa heç bir tərəfdən gəlmək məqdur 
olmadı. Pəs çarə  və güzəran yolunu onlara şöylə  məsbud etdilər ki, Gürcüstan 
knyazlarından Sisianov ilə o səfərdən həmrah və həmsəfər olanları o girdabdan 
qaçmaq istərkən qaçmaq yolu da tapmayıb, Qızılbaş qoşununa düçar və giriftari-
kəməndi üsar olmuşdular. 
Bu halda Fətəli  şah oradan Pirqulu xan sərdarı, valiyi-Gürcüstan Aleksandr 
mirzə ilə Tiflisə yola saldı ki, gedib orada zəbti-vilayətə  məşğul olalar. Onlar 
dəxi müstəcilən gedib Gürcüstana əzim şurim və inqilab saldılar. Tamam Qazax, 
Borçalı ilatını Rusiya dövlətindən rugərdan edib, bircə məhz Tiflis şəhərindən və 
Şəmsəddinlidən savayı  məcmuən Gürcüstanın ilat və dihatının dönüklük edib, 
hətta Başıaçığa gedən valizadələr dəxi qayıdıb gəlib valiyə mülhəd olub, üsyan 
və tüğyan təbilini bülənd avaz elədilər. Qarakilsə  kəndində bir qəlil soldat var 
idi. Kəndin əhli ilə onları dəxi mühasirə etmişdilər. Təngnayi-mühasirədə qalıb, 
müddəti-mütəmadi  əsarət çəkirdilər.  Əlqissə, müqəddimə bu növ olub: Sərdar 
Sisianovun qoşunundan azuqə  və  zəxirə qurtarıb və  kəmyab olub. İrəvandan 
mayor Kondratovu ki, qara mayor xitab edirdilər, 150 nəfər soldat ilə yola 
saldılar. Sisianov məlik  Əbu oğlu Rüstəm bəyi dəxi öz təvabeləri ilə onlara 
qoşub, göndərdi ki, gedib Gürcüstan tərəfindən zəxirə  gətirsinlər. Qızılbaş 
qoşunlan xəbərdar olub onların dalınca gedib, üç gün dava-gunan apardılar. 
Pəmbəkə vüsal olacaq, valizadələr Pirqulu sərdara elan etdilər ki, üç gün müddəti 
bunlar ilə cəng etmişik. Nəinki bun- 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 
Qədim adı  Dəvəli olan bu şəhərin adını sovet dövründə ermənilər dəyişdirib “Ararat” 
qoymuşlar. 
 
 180

lar, bəlkə özümüz də cana yetişmişik. Gərəkdir ki, bizə kömək edəsiniz. 
Pirqulu sərdar və valizadələr dəxi onların müavinətinə  gəldilər. O 
camaata mülhəq oldular. Sübh çağından, ta axşamadək müharibə etdilər. 
Çox adamlar tələf oldular. Nə  qədər ki, mayor zəxmdar olmamışdı, 
bazari-girudvar kərimdi, elə ki mayor üç yerdən güllə ilə zəxmdar oldu, 
döyüş meydanı söndü, mayor öldü və  əsgərlər  əzildi və soldatlar 
pərakəndə olub, ermənilər dəxi fərar edib bir mağarı özlərinə  məlcə  və 
məskən qıldılar. Axırül-əmr giriftar və  əsir oldular. Pəs haman qoşun 
oradan qurtarıb qayıdıb Qarakilsəni mühasirə etdilər və orada qübari-fıtnə 
və  fəsadi-çərxi-fəvvarə yol verdilər. Qubernator Tiflisdən iki yüz araba 
zəxirə bir az soldat ilə serdarın qoşununa irsal etdirdi. Onlar dəxi gəlib, 
yaylaqda Cığı
1
 adlı mənzildə düşdülər. Pəs haman dəm orada sakin olan 
ilatlar gəlib onların keçidlərini tutdular. Onlarlın qitalına müntəzir və 
mühəyya oldular. Elə ki, o soldatlar übur və çarə yolunu məsdud 
gördülər, haman arabaları özlərinə  səngər qayırıb oturdular. Bir sürü 
qoyun onların  əhşamından götürüb, daxili-səngər edib, sərf qıldılar və 
məşquli-xudadari və müdafiə oldular. O camaat dəxi nə  qədər səy və 
ehtimam elədilər, təsxiri səngərlərdən aciz olub, müstəqir qaldılar. Axır 
əhvalı Pirqulu sərdara məlum və hali qıldılar. Pirqulu sərdar dəxi tez 
hərə-kət edib oraya gəldi. Nə  qədər ciddi-cəhd ilə  tədbirlər  əmələ 
gətirdisə, onları  və  səngəri almaq məqdur və müyəssər olmayıb, aciz 
qaldılar. Axırül-əmr zəfər bulmayıb, bineyi-məram, həsrəti-maləkəlam ilə 
hirsindən və  həyəcandan xəcalət çəkib ağlarmış. Bu əhval Tiflisdə 
müntəşir olub, bir general ilə üç yüz soldat və dörd arabada top 
göndərdilər ki, təcili-təmam ilə özlərini onların köməyinə yetirsinlər. 
Birlikdə o ehtiyatı  sərdarın qoşununa gətirsinlər. Çün general məzkur 
səngərdə olan qoşuna mülhəq oldu, dəxi bir kimsə cürət edib, səmtlərinə 
gəlmədi. Pirqulu sərdar dəxi döyüş meydanına  əzm qılmadı. Zəkirəni 
səhih və salamat oradan götürüb, Qarakilsəyə yetirdilər.  Əlqissə, o 
döyüşdə  şah özü bir tərəfdən və naibüssəltənə bir tərəfdən, Məhəmməd 
xan və  Kəlbəli xan dəxi öz əhdlərindən nigül edib, qalanı  sərdara 
verməyə qoymadılar.  Ətraf və  əknafı tamam Qızılbaş qoşunu tutub, 
mütləqa azuqə və zəkirə gəlməyə qoymadılar. Dəfələrlə davalar olub, hər 
iki canibdən çox qoşunlar tələf oldu. Küllü zərərlər hasil buldu. Sərdar 
Sisianov baxıb gördü ki, zəxirə 
____________________ 
1
Mirzə Adıgözəl bəy “Qarabağnamə”sində (səh.106) Cılğı kimi göstərilmişdir. 
 181

 
  
gəlmədi, qala dəxi ələ keçmədi, qızdırma və qeyri naxoşluq dəxi qoşuna 
tari oldu. Şöylə hal ilə İrəvanda məks etməyi dəxi məsləhət bilməyib, pəs 
oradan müraciət edib Qarakilsəyə gəldi. Orada zəxirəni qoşununa təqsim 
qıldı. Elə ki Pirqulu xan sərdar və müxalifətçi valizadəgan bu əhval və 
ətvan mülahizə qıldılar, xaib və xasib olub naçar öz əşhəbi-müraciəti tez 
rəftar edib qayıdıb Gürcüstandan çıxıb, yenə  Qızılbaş ordusuna 
qoşuldular. Çün Məhəmməd xan İrəvanlı  və  Kəlbəli xan Naxçıvanlı öz 
əhdlərini sındırıb, qalanı sərdara məsdub edib, Qızılbaş qoşununu qalaya 
daxil etmişdilər. Naibüssəltənə  Kəlbəli xanı  məcmu  əhli və  əyah ilə 
köçürüb Tehrana yolladı. Məhəmməd xanın dəxi hökumət və xanlığını 
qət edib. Qacar Mehdiqulu xanı İrəvanda hökumət əmrinə mənsub elədi. 
Şul əhdü xəyanətin əvəzində xəsarət və nədamətdən qeyri bir səmərə və 
mənfəət görmədilər.  Əlqissə, sərdari-əzəm knyaz Sisianov elə ki 
İrəvandan qayıdıb, qoşun ilə Qarakilsəyə varid oldu, ilati Borçalı və sair 
camaat  əhaliyü-Gürcüstan ki, dövləti-qəvibünyan Rusiyadan, rukərdan 
olub, həvayi-Qızılbaşiyə ilə havalar başlamışdılar. Sərdarın gəlməyini 
eşidəndə öz napəsənd  əməllərinə binaən xahiş etdilər ki, dəxi 
Gürcüstanda durmayıb, köçüb Qarabağa gedələr. Fərarı  qərara ixtiyar 
edib üstün tutub qədim vətənlərini tərk edələr. Mayor Lisaneviç xəbərdar 
olub, Nəsib bəyin ittifaqı ilə  gəlib, onlara çox möizələr və xoşagələn 
nəsihətlər edib, niyyətlərindən dönməyi dedilər və  təsəlli-verici sözlərlə 
onları xatircəm edib, qərini aramiş  qılıb  əyləndilər, ta ki, sərdar 
Gürcüstan torpağına varid olub, şul ilat ağalarını izhar edib, onlara bir 
para tünd və  tələx hədə-qorxular gəldi. Sonra dəxi cəhalət və 
nabələdlikləri səbəbinə, təqsiratlarını əfv və güzəşt edib, haman buyurdu 
ki, gərək hər nə  qədər  əmvali-mənhubə ki, Gürcüstandan qarət edib, 
aparıbsınız tamamilə öz sahiblərinə qaytarasız. Ondan sonra daxili 
Gürcüstan oldu. Bir neçə gün asayişdən sonra Gürcüstanın 
kuhnəşinlərindən yağı  və tağı olanların istimalına gedib onları  qərini-
aramiş və ətraflara asayiş verəndən sonra qayıdıb daxili-şəhri-Tiflis oldu. 
Və qış mövsümünü keçirəndən sonra yaz fəslində Gəncəyə gəldi. 
 
  
 182

ON SƏKKİZİNCİ FƏSİL