Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

 
MEHDİQULU XANIN VARİSLİYİ VƏ 
VƏLİƏHDLİYİNİN SƏBƏBLƏRİ 
 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi mərhum  İbrahim xan Kürəkçayda 
sərdar knyaz Sisianovla ilk dəfə görüşdükdə varislik və vəliəhdlik böyük 
oğlu mərhum Məhəmmədhəsən ağanın adına idi və orada 
Məhəmmədhəsən ağanın ikinci oğlu  əmanət və girov sifətilə  sərdar 
Sisianova verildi. General-mayor Məhəmmədhəsən ağa, mərhum İbrahim 
xanın sağlığında vəfat etdiyindən xanın  ən böyük oğlu general-mayor 
Mehdiqulu ağa idi. Buna görə  də  mərhum  İbrahim xanın sağlığında 
varislik və  vəliəhdlik kağızı xanın və Qarabağın başqa  əyanlarının 
möhürü ilə Mehdiqulu ağaya verildi, xan və varis adlandırıldı. 
Bu səbəbə görə  mərhum  İbrahim xan vəfat etdikdən sonra mayor 
Lisaneviç  əhvalatı general-mayor Nesvetayevə yazmışdı  və ona əsasən 
böyük imperator mərhum Aleksandr Pavloviçin fərmanı, bayraq və 
qılıncla Mehdiqulu xanın adına göndərildi və o, 1807-ci ildə Qarabağ 
hökumətinə və xanlığına təyin edildi. 
 
XANLARIN HAKİMİYYƏT DÖVRÜ 
HAQQINDA 
 
Mərhum Pənah xanın Qarabağ vilayətində hakimiyyəti Nadir şahın 
qardaşı  oğlu Adil şahdan aldığı xanlıq ləqəbi və hakimlik fərmanından 
sonra 12 il davam etmişdir. 
 
  
 278

Mərhum İbrahim xan Qarabağ vilayətində 44 il
1
 müstəqil xanlıq etmiş və bir 
kəsə xərac verməmişdir. 
Mərhum Mehdiqulu xan böyük imperatorun fərmanı üzrə 17 ildən bir neçə ay 
artıq hakim olmuşdur. 
 
PƏNAH XANDAN QARABAĞDA QALMIŞ 
ƏSƏRLƏR VƏ İMARƏTLƏR HAQQINDA 
 
Əvvəl Bayat qalasıdır. Bu qala bişmiş  kərpicdən tikilmiş, içində bazarı, 
hamamı, barsı və Pənah xanın özünə məxsus imarəti var idi. İndi xarab olmuş, 
xırdapara qalıqları görünür. Mərhum Pənah xan Bayat qalasını hicri 1161-ci, 
miladi 1745-ci ildə
2
 tikdirmişdir. 
İkincisi - Şahbulaqdır. Burada bulaq başında daşla və  əhənglə  məscid, 
hamam, şəhər və bazar tikilmişdir. Bunun adına Tərnəküt qalası deyirlər. Pənah 
xan o qalanı 1165-ci ildə
3
 tikdirmişdir. 
Üçüncüsü - Şuşa qalası adlanan Pənahabaddır. Şuşa qalasının binasını Pənah 
xan qoymuş, hal-hazırda abad olan qalanın üçdəbir hissəsini o bina etmiş  və 
ətrafına,  əvvəldən, möhkəm hasar çəkdirmişdir. Onun bir tərəfində, qalanın 
kənarında özü üçün kiçik qalaya bənzər bürclü, barılı imarət düzəltmişdi. Bir 
təpənin üzərində öz evinə  bənzər bürclü və banlı gözəl bir ev də böyük oğlu 
İbrahim xan üçün tikdirmişdi. Bundan məqsəd düşmən gələndə qalanı ondan 
qorumaq idi. İkinci oğlu Mehralı  bəy, üçüncü oğlu Talıbxan üçün də qalada 
gözəl evlər tikdirmişdi. 
Mərhum Pənah xan tərəfindən binası qoyulmuş Şuşa qalası hicri 1170, miladi 
1754-cü ildə
4
 tikilmişdir. Kərim xan Zənd İraq, Fars və Azərbaycan vilayətlərini 
ələ keçirdikdə  mərhum Pənah xan ehtiyat üçün Şuşa qalasının binasını qoydu. 
Qala Vərəndə mahalının məliki Məlik  Şahnəzərin tədbiri və  bələdçiliyi ilə 
tikilmişdir. 
 
 
                                                 
1
İbrahimxəlil xan 1759-1806-cı illərdə 47 il Qarabağ hakimi olmuşdur. 
 
     
2
 
Hicri 1161-ci il miladi 1748-ci ilə təsadüf edir və həmin ildə Bayat qalası tikilmişdir.
 
3
 
Şahbulaq qalası 1749-cu ildə tikilmişdi. Hicri 1165-ci il isə miladi 1751-1752-ci illərə təsadüf 
edir. 
 
4
 
Hicri 1170-ci il miladi 1756/57-ci ilə bərabərdir. 
 
 
 279

MƏRHUM İBRAHİM XANIN QARABAĞDA 
APARDIĞI ABADLIQ İŞLƏRİ 
 
Birincisi - indi də şəhərin ortasında, qalanın içərisində olan böyük məsciddir 
ki, hicri 1182-ci il miladi 1766-cı ildə
1
 tikilmişdir. Köhnəldiyinə görə onu 
mərhum  İbrahim xanın qızı Gövhər ağa bu yaxınlarda 1279-cu ildə
2
  əsaslı su-
rətdə təmir etdirdi. 
İkincisi - Şuşa qalasının hasar və divarıdır ki, indi də durur. Bunu mərhum 
İbrahim xan 1198-ci ildə
3
 tikdirmişdir. Bu hasar 3 ilə, yəni 1782-ci ildə tikilib 
qurtarmışdır. Bəzi yerləri köhnəlmiş idi. Yüksək Rusiya dövləti işçiləri onu 
tezliklə möhkəmlətdilər. 
Mərhum İbrahim xanın yadigarlarından üçüncüsü - hər iki Əsgəran qalasıdır. 
Bu qalaları hicri 1203, miladi 1786-cı ildə tikdirmişdir
4
. Bu qalalar Şuşa 
qalasının üç ağaclığında, Qarqar çayının keçidi olan iki dağın arasında 
yerləşmişdir.  Şirvan,  Şəki və Dağıstan vilayətləri  əhalisi mərhum Pənah xanla 
düşmən olduqlarından ehtiyat üçün böyük oğlu İbrahim xana vəsiyyət etmişdi ki, 
əgər fürsət tapmasam, sən bu iki Əsgəran dağının arasında iki qala tikdir ki, düş-
mən gələn zaman piyada qoşunlarımız bu qalalarda olsunlar. Oradan Şuşa 
qalasına 8 verstə qədər məsafə vardır
5
. Düşmən oradan keçib qalaya gələ bilməz. 
Belə ki, bu qalaların  ətrafı möhkəm dağlar, meşələr, daşlar, qayalar və böyük 
səhralardır. Düşmənçilik zamanı ellər və başqaları orada sığınaq edərlər. 
Qalalarda tüfəngçilər qoyarlarsa, düşmən oradan keçib, xalqın mal-qarasını qarət 
və talan edə bilməz. 
Mərhum  İbrahim xan haman vəsiyyətə görə  hər iki qalanı - birini Şərq, o 
birini isə  Qərb tərəfdə daş  və  əhənglə tikdirib, möhkəm bürc və barı  çəkdirdi. 
Ağa Məhəmməd  şah gələndə  əvvəl  Şuşa qalasının üzərinə qoşun çəkdi.  Şuşa 
qalasını tutmağı bacarmadığı üçün Şuşa kəndindən köçüb Tiflis tərəfə getdiyi 
                                                 
      
1
 
Hicri 1182-ci il miladi 1768/69-cu ilə bərabərdir.
 
2
 
Hicri 1279-cu il, miladi 1862/63-cü ilə bərabərdir. 
 
3
Hicri 1198-ci il, miladi 1783/84-cü ilə bərabərdir. 
 
4
 
Hicri 1203-cü il, miladi 1788-1789-cu illərə təsadüf edir. Əslində Əsgəran qalaları 1783-1784-
cü illərdə tikilmişdir. 
 
5
 
Əslində Əsgərandan Şuşaya 24 kilometr məsafə vardır. 
 
 
 280

zaman Qızılbaş qoşunu bu qalalardan keçib gedə bilmədi. Bu qalalara bir neçə 
böyük top atdılarsa da, onların möhkəm binasına bir zərər yetirə bilmədilər. 
Nəhayət, Əsgəranla Şuşa qalası arasında iyirmi gün məəttəl qaldılar. Onların 
qatır, at və sair malları oğurlanıb, tələf oldu. Axırda, mərhum İbrahim xanın əmri 
ilə tüfəngçilər və başqa qoşun  əhli  Əsgəran qalasını boşaldıb  Şuşa qalasına 
gəldilər. Bundan sonra Ağa Məhəmməd  şahın qoşunları oradan keçib, Qarqar 
çayının kənarında ordu quraraq, bir müddət dincəldilər və sonra Tiflisə getdilər. 
Dördüncüsü - İbrahim xanın özünəməxsus imarətləridir. Şuşa şəhərində olan 
bu imarətlərin birində  Gəncə xanzadələrindən olan Mehdiqulu xanın anası 
yaşayırdı. Bir imarətdə də polkovnik Xanlar ağa və Əhməd xanın anası Bikə ağa 
olurdu. Bikə ağa, Avar vilayətinin valisi dağıstanlı Ümmə xanın bacısı idi. 
Beşincisi - Xəzinə  dərəsinin imarət və otaqlarıdır.  Şuşa qalasında dağların, 
daşların arasında olan imarətdir ki, mağaranın içində əhəng və daşla tikilmişdir. 
Buraya təkcə bir yol vardır, çıxış yolları isə yoxdur. Bu yoldan yalnız piyada 
keçmək olar. Burada eni və uzunu təxminən 40-50 sajen olan bir yer vardır ki, 
oradan çaya qədər 100 sajen hündürlüyündədir.  Əgər qaya başından tüfəng 
atsalar, buraya çox çətinliklə gəlib çatar, böyük daş atmaq istəsələr, imarətlərə və 
otaqlara dəyməyib çaya düşər, o imarətin qarşısında Şuşa qalası tərəfində böyük 
bir mağara vardır ki, dərinliyi kimsəyə  məlum deyildir. Məlik  Şahnəzər bu 
mağaranın ağzına yaxın bir yerdə özü üçün bir neçə otaq tikdirmişdir ki, xanın 
otaqlarına baxır. Düşmən gələn zaman o mənzillərdə oturanlar bir-birlərinə 
kömək edərək, düşməni Şuşa qalasına və çaya tərəf gəlməyə qoymazlar. 1826-cı 
ildə Şuşa kəndi əhalisi orada mənzil edib, o evlərə və mağaraya pənah apardılar. 
Qalaya və şəhərin içinə gedib-gəlirdilər, qoşun və şəhər əhalisinin taxdını orada, 
çayda üyüdüb gətirirdilər. Qızılbaş qoşunu orada olan şeyləri ala bilmədilər. O 
zaman, o yerin şəhərə və qalaya çox köməyi dəydi. 
Altıncısı - qalanın bir ağaclığında olan Xan bağı imarətləridir. Burada 
tövlələr, bağlar, buzxana, dəyirmanlar və arxlar vardır. Habelə burada böyük bir 
zorxana tikilmişdir. Mərhum  İbrahim xan, vaxtının çoxunu burada keçirərdi. 
1826-cı ildə  Qızılbaş qoşunu bu imarətləri xarab edib yandırmışdı. Sonra 
Mehdiqulu xan bunları yenidən təmir etdirdi. 
Yeddincisi - Ağdam bağının hasarı  və oranın böyük günbəzləridir. Bu 
günbəzlər mərhum Pənah xanın və onun vəfat etmiş başqa övladlarının 
qəbirlərinin üzərində tikilmişdir. Orada qəşəng otaqlar, imarətlər və böyük 
üstüörtülü bazar tikilmişdir. Bura mərhum Pənah 
 
  
 281

xanın və atası  İbrahimxəlil ağanın qədim ocağı idi. Evləri yonulmuş daşdan 
tikilib, səqfi taqbənd idi. Ağa Məhəmməd  şah burada ordu qurduğu və Tiflis 
şəhərinə getdiyi zaman evləri və günbəzləri xarab etmişdi. Rəhmətlik  İbrahim 
xanın oğlu və varisi mərhum general-mayor Mehdiqulu xan o yerləri yenidən 
təmir edib əvvəlkindən daha zinətli bir şəklə saldı. Haman qəbirlərə vəqf olaraq, 
ayrıca ehsan bağı saldırdı. Haman bağın 4 tərəfinə daş və əhənglə divar-barı çək-
dilər. Bu qəbirlərə ehsan olmaq üçün böyük bir buzxana düzəltdi. Ellər, səhrada 
yaşayanlar və  kəndlilər hər il yayda biçin vaxtı öz xəstələri üçün buradan buz 
aparırdılar. Ən azı min yük bəlkə daha çox buz sərf olunurdu. Allah ona rəhmət 
eləsin. 
General Cəfərqulu xanın atası mərhum general-mayor Məhəmmədhəsən ağa, 
rəhmətlik Pənah xanın imarətinin yanında gözəl imarət tikdirmişdi. Cəfərqulu 
ağa onu daha da zinətləndirib içində yaşayır. Ağa Məhəmməd  şah qalanı alıb, 
haman imarətdə sakin oldu. Oranı özünə  mənzil etmişdi. Onun içində  də 
öldürüldü. Mərhum  İbrahim xanın qədim evlərini rəhmətlik arvadı  Bədircahan 
bəyim çox qəşəng təmir etdirmişdi. 
 
MƏRHUM İBRAHİM XANIN ƏXLAQ VƏ 
RƏFTARI HAQQINDA 
 
Mərhum İbrahim xan qəribləri dost tutan, qonaqpərəst, yetimpərəst, qeyrətli, 
ürəkli, çörək verən, səxavətli bir adam idi. Mərhum İbrahim xan çox əliaçıq idi. 
O çoxlu sədəqə, nəzir və çörək verərdi. Alimlərə  və seyidlərə olduqca hörmət 
edərdi.  Ətrafın: Azərbaycan,  Şirvan və sair vilayətlərin xanları  və 
bəyzadələrindən hər kəs ondan kömək istəyib, ona pənah aparsa idi, o adamların 
xahişlərini yerinə yetirməyə çalışardı. Onları  məqsədlərinə nail edərdi. Gözəl 
qadınlarla söhbət etməyi çox sevərdi. Yaxşı at və  qəşəng ilxı saxlardı. Xanın 
ilxısındakı atlar o dərəcədə yaxşı idi ki, hətta  İran və Türkiyə vilayətlərində 
şöhrət tapmışdılar. O atların çoxu mərhum Nadir şahın Azərbaycan,  Şahsevən, 
Şəqaqi, Türkmən və Xorasan xanlarından alıb, topladığı atların cinsindən idi. 
Cins ayqırlardan başqa 3500, bəlkə daha çox balalayan doğar madyan at saxlardı. 
Özünəməxsus olan qoyun sürülərinin mal və camışının sayı-hesabı yox idi. 
 
  
 282

İBRAHİM XANIN SURƏTİ VƏ ŞƏKLİ 
 
Mərhum İbrahim xan qarabuğdayı, iri cüssəli, uzunboylu, gözəl əndamlı bir 
kişi idi. Boyu o qədər uca idi ki, ayaq üstündə duranda başqa adamların 
hamısından tez gözə çarpardı. 
 
MƏRHUM İBRAHİM XAN HÖKUMƏTİNİN 
NİZAM VƏ ZABİTLƏRİ HAQQINDA 
 
Mərhum  İbrahim xanın  əsrində Qarabağın bütün elləri dəftərə  və siyahıya 
alınmış atlı qoşundan ibarət idi. Lazım olan vaxtda mahalların və  kəndlərin 
piyada tüfəngçiləri məliklərlə birlikdə hazır olurdular. Qarabağ ellərindən ev başı 
töycü pulu və məhsuldan malcəhat alınmırdı. Lakin mahallardan və kəndlərdən 
hər il malcəhat və töycü alınırdı. Arabir Dağıstandan ləzgi qoşunu gətirildikdə bu 
qoşun üçün həmçinin qoşunun batan, itən və tələf olan atlarının əvəzini ödəmək 
üçün ellərdən də töycü pulu və başqa sursat - taxıl, qoyun və mal alınardı. Adları 
dəftərə yazılmış nökər və qoşun sıralarında olanlardan heç bir şey alınmırdı. 
Onlar vergidən azad idilər. Onların taxılı, atı və başqa şeyləri mərhum İbrahim 
xandan yetişərdi. Hər bir nökər və qoşun  əhli bir evə tapşırılmışdı. Bu evlər 
nökər və süvarinin ehtiyacını təmin etməli idilər. 
 
MƏXARİC VƏ PEŞKƏŞLƏR 
 
Mərhum  İbrahim xan hər il novruz bayramı günündə, qoşunun bütün 
sərkərdələrinə  və minbaşılarına xələt, bəxşiş, at və  qılınc verərdi. Hər kəs öz 
rütbəsinə görə Azərbaycan vilayətlərindən, mahallarından və  məliklərindən 
İbrahim xana peşkəşlər gətirərdi. 
İbrahim xan səfərə çıxdığı və ya bir yerdə ordu qurduğu zaman onun yanında 
olan minbaşıların, yüzbaşıların, bəylərin, ağaların və Azərbaycan xanlarının 
hamısının günorta, səhər və axşam naharı, həmçinin onların atlarının arpaları 
xanın hesabına olurdu. Qoşun  əhlinin bəzisi, bütün əmələlər, mirzələr, 
eşikağasılar, keşikçilər və 
 
  
 283

yasavullar mərhum İbrahim xanın hesabına dolanırdılar. Minbaşılara və sairlərə 
verilən diri qoyunlardan başqa, çoxlu keçə, 40 puddan artıq düyü və 30 baş 
qoyun işlənərdi. Bu hesabdan sərf olunan başqa şeylərin - çörəyin, atlara verilən 
arpanın, yağın, halvanın, qənd və ədviyyənin miqdarını təsəvvür etmək olar. 
 
MƏRHUM İBRAHİM XANIN GƏLİRİ 
 
Mərhum  İbrahim xanın gəliri mahalların və  kəndlərin istər taxıl, istər çəkil 
(tut) bağlarından və başqa  əkinlərdən alman malcəhatdan, habelə xanın xüsusi 
kotanlarından  əldə edilən mənfəətdən ibarət idi. Hətta yadımdadır ki, bir dəfə 
xanın taxıl zəmilərində işləyən xüsusi cüt və kotanını hesabladılar. Məlum oldu 
ki, xanın cüt və kotanı bütün Qarabağ əhalisinin cüt və kotanına bərabər, bəlkə 
də onlardan iki cüt artıqdır. Bu qədər taxılın, malcəhatın hamısı qoşuna, 
karxanaya, hərəmxanaya, nökərlərə, qulluqçulara və qonaqlara sərf edilirdi. 
Qarabağın icarəyə verilmiş yerlərindən zərbxanadan mədaxil olur və Azərbaycan 
vilayətlərindən istər pul, istərsə cins şəkildə çoxlu peşkəş gəlirdi. 
 
MƏRHUM İBRAHİM XANIN 
KARGÜZARLARI HAQQINDA 
 
İbrahim xanın qardaşları, qardaşı  oğlanları, öz övladları  və  əmisi uşaqları 
məruf bəy olub, mal-dövlət, nökər və calal sahibi idilər. Onların hər biri başqa 
vilayətlərin xanlarına bərabər idi. O cümlədən öz əmisi oğlu mərhum Mirzə Əli 
bəy və Lütfəli bəy və bibisi oğlu Feyzi bəyi göstərmək olar. Cavanşir, Kəbirli, 
Otuziki, Dəmirçi Həsənli, Püsyan, Bərgüşad, Qaraçurlu, Hacısamlu və Kolanı 
ellərinin bəyləri, Vərəndə, Çiləbörd, Talış, Dizaq və Xaçın mahallarının 
məlikləri də sair vilayətlərin xanları kimi əsaslı-köklü dövlət sahibi idilər. 
Mərhum İbrahim xanın özü bəslədiyi çalışqanlıqları və rəşa- 
 
  
 284

dətlərinə görə dövlət və  rəiyyət sahibi etdiyi başqa bəylər və evində olan 
qulluqçular və dövlət işlərinə baxan adamları da məşhurdurlar. 
Əvvəl mərhum Axund Molla Pənah idi ki, o, ağlı, tədbiri və kamalı ilə 
məşhurdur. İranda və Türkiyədə böyük şöhrət qazanmışdır. Təxəllüsü Vaqif idi. 
Onun türkcə yazdığı  şeirləri ağızlarda deyilir və dillər  əzbəridir. Sair 
kargüzarları, eşikağasılan, nazirləri və  məmurları çox idi. Ağa Məhəmməd  şah 
əhvalatından sonra Qarabağ vilayətinin halı pərişan və camaatın dağınıq düşməsi 
ilə  əlaqədar olaraq mərhum xanın məmur və kargüzarlarından elə adamlar 
qalmadı. 
Adlı-sanlı övladı haqqında bunu demək olar: mərhum İbrahim xan sağ ikən 
Allah rəhmətinə gedən böyük oğlanları Cavad ağa və Məhəmmədhəsən ağa bir 
anadan cəbrayıllı bir bəyin qızından olmuşdular. Mərhum İbrahim xandan sonra 
polkovnik Xanlar ağa vəfat etdi. Əbülfət xan da İranda vəfat etdi. Podpolkovnik 
Məhəmməd Qasım ağa, Fətəli ağa, Süleyman ağa və Hüseynqulu ağalar, bu 
yaxın günlərdə Allah rəhmətinə getdilər. Onun bir oğlu da rəhmətlik general-
mayor Mehdiqulu xan idi. Mehdiqulu xan böyük imperator, kəramətli Xaqan 
Nikolay Pavloviçdən daş-qaşlı cıqqa, cavahirli qılınc və həmail almışdı. Əhməd 
xanın anası xan qızı idi. Şıxəli ağa isə kənizdən doğulmuşdur. 
Mərhum İbrahim xanın indi Qarabağda yaşayan qızlarından biri Göhər ağadır 
ki, Gürcüstan əyanlarından bir Tavadzenin qızından olmuşdur. 
İkinci qızı  İzzət bəyim Gürcüstan valisinin vəziri Mirzə  Rəbiin qızından 
olmuşdur. Gürcüstan valisi İrakli xan həmişə mərhum İbrahim xanla müttəfiq və 
dost olmağa çalışırdı. Məzhəblərinin ayrılığı, qohum olmağa yol vermədiyindən 
vəzirinin üç qızını  mərhum  İbrahim xana və onun iki oğlu  Əbülfət xana və 
Məhəmməd Qasım ağaya vermişdi ki, bu vasitə ilə aralarında dostluq və 
məhəbbət olsun. 
 
  
 285

QARABAĞ VİLAYƏTİNİN TORPAĞI VƏ 
ƏYALƏTİ HAQQINDA 
 
Doğrudan da Qarabağ vilayətinin əyaləti hər cəhətdən yer üzünün behiştidir. 
Qarabağ torpağının ab-havası, məhsulu və genişliyi gərək ki, yer ölçənlərin 
hesabı ilə yüksək Rusiya dövləti başçılarına məlumdur. Qarabağın dağlıq yerləri 
və yaylaqları Göyçə  sərhədindən tutmuş Ordubada qədər başdan-başa cənnətə 
bənzər çəmənlikdir. Yaylaq olmasına baxmayaraq, burada qışda da mal-qara, 
qoyun, heyvan saxlamaq olur. Bu yerlər də, Qarabağ  səhrasının qışlaqları kimi 
çox səlamət olur və  qışda mal-qaraya soyuqdan heç zərər toxunmur. Dağlıq 
yerləri və  dərələrinin hamısı  rəiyyətlərin kəndləri və  məskəni idi. Rəiyyətlər 
qışda və yayda qoyun və mal saxlayır, taxıl əkirdilər. Çox xoş dolanırdılar. İndi 
bir çox zəmi və kənd yerləri vardır ki, əgər onları əkmək və kənd salmaq üçün 
qayda-qanunla rəiyyətlərə paylasalar, kəndləri abad edər,  əkin  əkər və heyvan 
saxlarlar. Bu yerlərdə 5 mindən artıq ailə yaşaya bilər. Taxıl  əkilərsə, bir çet-
vertdən 3-4 çetvert məhsul alınar. Xüsusilə bal arısı saxlayanlar hədsiz-hesabsız 
gəlir əldə edirdilər. 
Qarabağ  səhralarına gəldikdə demək olar ki, dağın  ətəyindən, Arazın 
Xudafərin körpüsündən başlayaraq, Gəncə sərhədi və Cavad kəndinə qədər olan 
yerlərin hamısı Arazdan çəkilən arxların suyu ilə suvarılırdı. Bir tərəfi Qarqar 
çayı, başqa tərəfdən isə Köndələn çayı axır. Köndələn çayından Qarqar çayının 
kənarında olan Qala təpəsinə  qədər böyük bir arx vardır ki, su gəlib, Qarqar 
çayına tökülür. Bu böyük arxdan Cavad kəndinə qədər olan məsafə təxminən altı 
ağacdır ki, 42 verst edir. Bunlar, əlbəttə, yüksək dövlət məmurlarına məlumdur. 
Mustafa xanın ixtiyarına verilmiş yerlər və arxlardan başqa, burada 5-6 minə 
yaxın, bəlkə daha artıq rəiyyətin ailəsi asudə yaşaya bilər. Taxd, çəltik, pambıq 
və sair dənli bitkiləri  əkməkdə, çəkil (tut) və üzüm bağları salmaqda heç bir 
çətinlik çəkməzlər. Mal-qaralarını  və qoyun sürülərini yaylaqda və  qışlaqda 
otarıb, gen-bol həyat sürər, çoxlu fayda əldə edərlər. 
Qarabağ torpağı çox mənfəətli və bərəkətlidir. Heç bir iqlim və məmləkətdə 
bu cür torpağın olduğunu eşitməmişəm. Lakin Qarabağ 
 
  
 286

rəiyyətləri məişət işlərində kahil və tənbəldirlər. Onlar sair vilayətlərin rəiyyətləri 
kimi qazanmağa, bağ salmağa və əkin əkməyə səy etsələr, var-dövlətlərinin sayı-
hesabı olmaz. Burada əkin  əkmək asandır. Yeri birbaş atla əziyyət çəkmədən, 
yaxşıca şumlamaq olar. Buranın iki baş qoşqu malı sair vilayətlərin 12-16 baş kəl 
və başqa heyvandan düzəltdikləri kotan dəstəsinə bərabərdir. Rəiyyətlərin əkin, 
biçin və ziraət işlərindəki bu tənbəlliyinə baxmayaraq, İran ilə sülh müahidəsi 
bağlandığı tarixdən Qarabağda padşahın müzəffər  əsgərlərinin gücü sayəsində 
tam farağatlıdır. O gündən bəri rəiyyətlər o qədər bağ salmış, əkin yerlərini abad 
etmiş, təzə arxlar, kəhrizlər və yeni kəndlər qurmuşlar ki, misli indiyə  qədər 
görünməmiş  və  eşidilməmişdir. Pərvərdigari-aləm böyük imperator, kəramətli 
xaqanın və  əziz vəliəhdinin mərhəmət kölgəsini  əbədi Rusiya dövlətinin itaəti 
altında olan bütün vilayətlərin, xüsusən Qarabağ əhalisinin başı üstündən əskik 
eləməsin. Qarabağ  əhalisi ürəkdən, davasız, savaşsız, öz razılığı  və  rəğbətilə 
böyük kərəm sahibi olan əzəmətli padşaha ümidvar olub, əlahəzrət, kəramətli 
imperatorun himayəsi, müdafiəsi altına daxil oldular. İran dövləti ilə düşmənçilik 
edilən zaman gördükləri çoxlu zərər və narahatlığa baxmayaraq, neçə il padşaha 
qulluq etməkdə sabitqədəm və  fədakar oldular. Müzəffər  əsgərlərlə birlikdə 
düşmən qarşısında igidlik göstərərək padşahın lütfünə nail oldular. 
  
 287

MÜNDƏRİCAT 
Tərtibçidən........................................................................................................5 
 
Mirzə Yusif Qarabaği 
Tarixi-Safi 
(On söz Ə.Hüseynzadənindir. 
Farscadan tərcümə, şərhlər N.Axundovundur).................................................7 
 
Mir Mehdi Xəzani 
Kitabi-tarixi-Qarabağ 
(Müqəddimə və şərhlər A.Fərzəliyevindir. 
Transliterasiya A.Fərzəliyev və A.Ramazanovundur).................................107 
 
Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu 
Pənah xan və İbrahim xanın Qarabağda  
hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri 
(Ön söz, farscadan tərcümə və şərhlər N.Axundovundur)...........................235 
 
  
 288

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
QARABAĞNAMƏLƏR 
 
İkinci kitab 
 
“ŞƏRQ-QƏRB” 
BAKI-2006 
  
 289

 
 
 
 
Buraxılışa məsul: 
Əziz Güləliyev 
 
Texniki redaktor: 
Rövşən Ağayev 
 
Tərtibatçı-rəssam: Nərgiz Əliyeva 
 
Kompyuter səhifələyicisi:  Ələkbər Kərimov 
 
Korrektorlar: Elnaz 
Xəlilqızı 
Fəridə Səmədova 
 
 
 
 
 
 
Yığılmağa verilmişdir 25.07.2006. Çapa imzalanmışdır 08.12.2006. 
Formatı 60x90 
1 
/
16
 Fiziki çap vərəqi 18. Ofset çap üsulu. 
Tirajı 25000. Sifariş 190. 
 
DÜST 5773-90, DÜST 4.482-87 
 
Kitab “CBS-PP” MMC mətbəəsində çap olunmuşdur. 
Bakı, Şərifzadə küçəsi, 3. 
 
 290