Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

MƏRHUM İBRAHİM XANIN HÖKUMƏT VƏ 
İSTİQLALI HAQQINDA 
 
Hicri 1174 (1756)-cü ildən
1
 hicri 1221 (1806)-ci ilə qədər mərhum İbrahim 
xan  İran və Türkiyə padşahlarına tabe olmadan Qarabağ hökumətinin taxtında 
oturmuş  və onun hökmü və  əmri  Şəki,  Şirvan, Gəncə,  İrəvan, Xoy, Naxçıvan, 
Qaradağ, Təbriz və  Ərdəbil, hətta Marağa,  İraq və Azərbaycanın sərhədi olan 
Qaplanguhə qədər işləyirdi. Vilayətlərin xanlan onun əmri ilə təyin edilir və ya 
vəzifəsindən çıxarılırdı. Dağıstan vilayətinin valisi Nüsal xanın oğlu Ümmə 
xanın möhtərəm bacısını alaraq onunla qohum olmuşdur. Lazım olan zaman 
Dağıstan və  ləzgi vilayətindən qoşun istəyirdi.  İbrahim xan Ümmə xanın və 
başqa sərkərdələrin başçılığı ilə Qarabağa gələn qoşunu öz övladları və Qarabağ 
qoşunu ilə birlikdə lazım olan yerlərə göndərir, istədiyi adamı tənbeh edir və öz 
itaəti altına çəkirdi. Habelə  Şahsevən, Qaradağ, Xoy və  Gəncə vilayətlərinin 
xanları ilə qohum olmuşdu. Bunların hamısı istər zor və istərsə qohumluq 
vasitəsilə  mərhum  İbrahim xanın hakimiyyətini canbaşla qəbul etmişdilər. O 
hətta Təbriz və Qaradağ vilayətlərinin bəzi mahallarını özünün adlı-sanlı 
sərkərdələrinə bağışlamışdı ki, onların gəlirindən faydalansınlar. 
Mərhum  İbrahim xan padşah deyildisə  də, onun dövləti və calalı  İran 
padşahlarınkına çatmışdı. Yuxarıda adları  çəkilən vilayətlərdən xanların oğul-
uşaqlarını gətirdib, həmişə Şuşa qalasında girov saxlayırdı. 
Kərim xanın vəfatından sonra Məhəmmədhəsən xanın Şirazda girov saxlanan 
oğlu Ağa Məhəmməd xan oradan qaçıb hakimiyyət iddiasına düşdü. Bir neçə il 
çalışdıqdan sonra İraq və Fars vilayətlərini  əlinə keçirib Tehran şəhərini özünə 
paytaxt etdi. Hicri 1207 (1792-1793)-ci ildə Azərbaycan vilayətinə  gələrək 
İrəvan və Talış vilayətlərindən başqa Araz çayının cənubunda olan bütün 
vilayətləri zəbt etdi. Ağa Məhəmməd xan mərhum İbrahim xana əvvəlcə qılmc, 
xələt və  qızıl yəhərli at göndərib, onu özünə tabe olmağa çağırmışdı. Mərhum 
İbrahim xan da zahirdə ona itaət edəcəyinə söz vermişdi. Arada elçilər gedib-
gəlirdi. 
 
 
  
 
  
                                                 
1
 
Hicri 1174-cü il miladi 1760-1761-ci illəre düşür. Lakin müəllif səhv edir. 
İbrahimxəlil xan Qarabağda xanlığa 1759-cu ildən başlamışdır. 
 
 255

Mərhum  İbrahim xan özünün əmisi oğlu  Əbdüssəməd bəyi, bacarıqlı  və 
şirindilli Baharlı Mirzə  Vəli ilə birlikdə girov olaraq Ağa Məhəmməd xanın 
yanına göndərdi. Ağa Məhəmməd xan onları öz yanında artıq hörmət və ehtiram 
ilə saxlayırdı. 
Bu arada Ağa Məhəmməd şah Kirman vilayətində şahlıq iddiasına düşmüş öz 
düşməni olan igid və səxavətli Lütfəli xan Zəndə qalib gələrək Kirmanı tutdu və 
bürün əhalisini qırdı. 1209 (1794-1795) hicri ilində Ağa Məhəmməd şah mərhum 
İbrahim xana bir para çətin təkliflər etdi və  əlaqənin pozulmasma səbəb ola 
biləcək işlər üz verdi. Əbdüssəməd bəy və Baharlı Mirzə Vəli neçə nəfər nökərlə 
Ağa Məhəmməd xanın yanından qaçdılar. 20 gün yol getdikdən sonra Qızıl Özən 
çayına çatdılar.  Şahın göndərdiyi adamlar onlardan qabağa düşüb Sərcəm 
kəndinin  əhalisinə  xəbər vermişdilər. Yolları  kəsmiş piyada və atlılar 
Əbdüssəməd bəyə rast gələrək vuruşdular. Bu davada Əbdüssəməd bəyin dizinə 
güllə  dəyib yaralandı. Yaralı  Əbdüssəməd bəyi, yoldaşlarını  və Mirzə  Vəlini 
tutdular. Əbdüssəməd bəy, orada həmin güllə yarasından öldü. Başqa tutulanları 
şahın yanına apardıqdan sonra Tehran şəhərində həbs etdilər. 
Ağa Məhəmməd şah Şuşa qalasının ətrafında olan zaman onunla İbrahim xan 
arasında elçilər vasitəsilə danışıq gedirdi. Bir dəfə  mərhum  İbrahim xanın 
sifarişlərindən qəzəblənib, fərman yazdı. Ona əsasən Mirzə  Vəlini Tehranda 
topun ağzına bağlayıb atdılar. Yerdə qalan on nəfər dustağı da öldürüb, bir 
nəfərini belə salamat qoymadılar. Allah onlara rəhmət eləsin. 
Ağa Məhəmməd  şah  Şuşa qalası  ətrafında olan müddətdə davalarda və 
yollarda onun o qədər xanı  və  əmiri öldürülmüşdü ki, mərhum  Əbdüssəməd 
bəyin və Mirzə Vəlinin öldürülməsi, həqiqətən, onların mindən biri olmazdı. Elçi 
öldürmək heç bir padşahın qanunda olmadığına baxmayaraq, Ağa Məhəmməd 
şah, belə bir günahsız elçilərin öldürülməsinə  fərman verdi. Allah xeyir işə 
mükafat, şər işə isə cəza verər. 
Nəhayət, haman ildə  mərhum  İbrahim xanla Azərbaycandan qayıtdıqdan 
sonra özünə şah adı vermiş
1
 Ağa Məhəmməd şahın arasında küdurət və inciklik 
olduğuna baxmayaraq, zahirdə heç bir ədavət əlaməti görünmürdü. Fars və Şiraz 
tərəflərində bir para inqilab 
 
 
 
                                                 
1
 
 Ağa Məhəmməd xan 1796-cı ildə şah elan edilmişdi.  
 
 256

və  iğtişaş üz verdiyindən Ağa Məhəmməd  şah o tərəflərə gedib işlərini 
islah və boyun qaçıranları itaətə gətirmək işi ilə məşğul idi. 
1210 (1795)-cu ildə  Ağa Məhəmməd  şah Tiflis, İrəvan, Talış  və 
Qarabağ vilayətlərini istila etmək məqsədilə Azərbaycan tərəfə  gəlib, 
sərkərdələrinin  ən böyüyü olan Şahsevən  Əliqulu xanı  bəzi xanlarla 
birlikdə  İrəvan qalasını almağa göndərdi, özü isə bütün İraq, Fars, 
Xorasan və Azərbaycan qoşunu ilə Şuşa qalasınm üstünə gəlib, onun bir 
ağaclığında Govaxan adlı yerdə ordu qurdu. 
Tiflis valisi şövkətli  İrakli xan, İrəvan hakimi Məhəmməd xan və 
Talış hakimi Mir Mustafa xan, mərhum  İbrahim xanla birlikdə  Ağa 
Məhəmməd  şaha itaət etməyəcəkləri və  həmişə müttəfiq olub bir-birinə 
kömək edəcəkləri haqqında and içmişdilər. Buna görə  İbrahim xan 
Qarabağ ellərinin bəzisini Tiflisə, bəzisini isə  Şirvan tərəfə, özünün 
Şirvana təyin etdiyi Mustafa xanın ixtiyarına göndərdi. Siyahıda və 
dəftərdə qeyd olunmuş qalan elləri və qoşunu Qarabağın dağlarında və 
qalanın içərisində yerləşdirdi. Qarabağın elləri və mahallarından çoxlu 
atlı  və piyada qoşun toplayaraq, qalanın mühafizəsinə lazım olan bütün 
vəsaiti tədarük edib böyük və kiçik toplarla şaha qarşı müharibəyə 
hazırlaşdı. Ağa Məhəmməd  şahın ordusu 33 gün qalanın  ətrafmda 
dayanıb, gücünün çoxluğuna baxmayaraq, qalanın beş verstliyində olan 
çaylardan keçə bilmədi. 
Qarabağın piyada və atlı qoşunu, kəndlərin və ellərin sərkərdələri 
Vərəndə, Dizaq və Talış mahallarının məlikləri Qızılbaş qoşununu 
meşələrdə, yollarda və keçidlərdə tutub qarət edirdilər. Onlar hər gün 
vilayətlərdən ordu göndərilən at, dəvə, qatır və başqa tədarükat və taxıl 
karvanlarını qarət edib, adamlarını  əsir rutub mərhum  İbrahim xanın 
yanına gətirirdilər.  İş bir yerə çatmışdı ki, o vaxtın pulu ilə bir qatır 4 
manata, bir dəvə 6 manata və yaxşı atın biri 10 manata satılırdı. Ağa 
Məhəmməd  şah, Qarabağ qoşunlarının gecələr basqın etməsindən 
qorxaraq, öz ordusunun ətrafında yaxşı və möhkəm bürclər düzəltdirdi. 
Vərəndə mahalının piyadaları da Məlik  Şahnəzər bəyin böyük oğlu 
Məlik Cəmşid bəyin sərkərdəliyi ilə böyük işlər gördülər. Məlik Şahnəzər 
bəyin ailəsi ata-babadan mərhum Pənah xana və  İbrahim xana sadiq və 
xeyirxah olub xidmət etmiş, mərhum Pənah xan və İbrahim xan da onlara 
olduqca hörmət və  mərhəmət göstərirdilər. Bunların məhəbbəti o 
dərəcəyə çatmışdı ki, Məlik Şahnəzər bəy 
 
 257

məzhəbinin yol vermədiyinə baxmayaraq, qızı Hurizad xanımı  İbrahim 
xana  ərə verdi. Bir gecə  mərhum  İbrahim xan tərəfindən Vərəndə 
mahalına məlik təyin edilmiş haman Məlik Cəmşid bəyin  əmri ilə 
Vərəndə yüzbaşıları  və piyada əhalisinin bir dəstəsi gedib Ağa 
Məhəmməd şahın xüsusi tüfəngçiləri tərəfindən qorunan böyük bir bürcü 
bir saatın içində rutdular. Onların tüfəngçilərindən 60 nəfərdən artığını 
öldürdülər və iki-üç nəfəri diri tutub səhər açılan zaman mərhum İbrahim 
xanın hüzuruna gətirdilər və  İbrahim xanın bəxşiş  və  nəvazişinə nail 
oldular. 
Qarabağ qoşunları Qızılbaş qoşununa istər gecə, istər gündüz rahatlıq 
vermirdilər. Şahın özü üç-dörd dəfə çoxlu qoşunla çaydan keçmək qəsdi 
ilə qala tərəfə gəldi. Bu tərəfdən cəld piyadalar, qoçaq atlılar və adlı-sanlı 
sərkərdələr qabağına çıxıb, mərdcəsinə dava etdilər və düşməni sındırıb 
geri qaytardılar. 
Bu zaman vaxtilə  İbrahim xandan üz döndərib, Gəncə vilayətinə 
gedərək oranın hakimi Cavad xanın yanında gün keçirən Çiləbörd 
mahalının məliki Məlik Məcnun Cavad xanla birlikdə  Ağa Məhəmməd 
şahın yanına gəldilər. Ağa Məhəmməd şah onların məsləhəti üzrə böyük 
bir məğlubiyyət və  pərişanlıqla qalanın yanından köçüb, Gürcüstanı 
tutmaq məqsədilə Tiflis tərəfə getdi. Mərhum  İbrahim xan, bu xəbəri 
şahın yola düşməsindən qabaq yuxarıda adı  çəkilən  şövkətli valiyə 
çatdınb bildirdi ki, Ağa Məhəmməd  şah qalanı almaqdan aciz qalıb 
qoşununa və ordusunun heyvanlarına çoxlu zərər dəymişdir. Bu zərərin 
əvəzini çıxmaq üçün Tiflisi tutmaq və Gürcüstan kəndlərini qarət etmək 
xəyalına düşmüşdür. Onun fəsadını və hücumunu dəf etmək tədarükündə 
olun. 
Ağa Məhəmməd şah həqiqi mühasirə dövrü keçirmiş, heyvanlarını və 
qoşununu rahat etmək üçün Ağdam yaxınlığında qərargah qurdurub bir 
ay, bəlkə daha artıq istirahət etdikdən sonra Gürcüstan vilayətində  və 
Tiflis şəhərinə tərəf yola düşdü. 
Cavad xanla Məlik Məcnunun hər yerdə qoşununun qabağmda gedib, 
şaha bələdçilik edirdilər. Ağa Məhəmməd şah Tiflisə yaxınlaşıb, onu qısa 
bir müddət ərzində tutdu. Şəhərin və ətraf kəndlərin əhalisini qarət və əsir 
etdikdən sonra Tiflisi yandırıb Azərbaycan tərəfə qayıtdı. Kür boyu ilə 
gedərək Cavad kəndi yaxınlığında, Muğanda qışlaq etdi. 
 
  
 258

Yaz vaxtı,  İrəvan qalası  hələ  işğal olunmadığı halda yenə  də Fars 
vilayətində inqilab, Kirman və sair vilayətlərdə böyük iğtişaşlar üz 
verdiyindən,  şah o yerləri islah etmək niyyətilə Fars vilayətinə  tərəf 
hərəkət etdi. 
Haman yaz fəslində,  şah Fars vilayətində olduğu zaman, mərhum 
İbrahim xan Gürcüstan valisinə də təklif edib, Dağıstandan qoşun gətirtdi. 
Tiflisin xarab olmasına (Cavad xan) bais olduğu üçün Gəncə  şəhərini 
mühasirə etdi. Çox çəkmədi ki, Cavad xan yenə İbrahim xana tabe olub, 
oğlunu və öz bacısını  mərhum  İbrahim xanın yanında  əmanət qoydu. 
Onun hökmündən və itaətindən boyun qaçırmayacağına söz verdi. Məlik 
Məcnun bu davada öldürüldü. 
 
RUSLARIN İLK GƏLİŞİ 
 
Ağa Məhəmməd şah, hələ Fars və Xorasan vilayətlərində ikən böyük 
sərdar general-anşef qraf Valerian Zubov əzəmətli imperat-riçə 
Yekaterinanın əmr və fərmanı üzrə güclü və tükənməz qoşunla Dərbəndə 
gəldi. Dərbənd qalasını rutduqdan sonra Şamaxıya gedib şəhərin 
yaxınlığında ordu qurdu. 
Mərhum  İbrahim xan, oğlu  Əbülfət xanı bir neçə  nəfər Qarabağ 
bəyzadələrinə qoşub peşkəş, sovqat və cins atlarla bərabər tam razılıq və 
hüsn-rəğbətlə böyük sərdar general Zubovun yanına göndərib, Rusiya 
dövlətinə ürəkdən itaət edəcəyini bildirdi. Eyni zamanda böyük 
imperatriçəyə sədaqətini andıran bir ərizə də yazdı. 
Böyük sərdar, Əbülfət xanın və sair Qarabağ bəyzadələrinin barəsində 
lazım olan hörmət və ehtiramı göstərib, mərhum İbrahim xanın ərizəsini, 
xanın etimadlı elçisi və özünün eşikağası ilə birlikdə Dərbənd və Qızlar 
yolu ilə imperatriçənin hüzuruna göndərdi. Eyni zamanda bir knyazla 
İbrahim xan üçün qiymətli sovqat və  hədiyyələr göndərib, onu əzəmətli 
padşahın əbədi mərhəmətinə ümidvar etdi. 
Ətraf xanları, mərhum İbrahim xanın öz oğlunu böyük sərdarın yanına 
göndərdiyi xəbərini eşitcək hamısı - Talış xanı Mir Mustafa xan, şirvanlı 
Mustafa xan, gəncəli Cavad xan, hətta İrəvan, Naxçıvan, Xoy və Qaradağ 
xanları  mərhum  İbrahim xanın yanına elçilər göndərib dedilər ki: “Biz 
İbrahim xanın məsləhətindən çıxmırıq. Madam 
 
  
 259

ki, yüksək Rusiya dövlətinə itaət etməyi lazım bilmişlər, biz də  mərhəmətli 
Rusiya padşahına dostluq göstərib, ona itaət etməyi qəbul edəcəyik”. Mərhum 
İbrahim xan adları çəkilən xanların məktublarını yenə də böyük sərdar Zubova 
göndərdi. 
Gürcüstan valisi Şirvan, Xoy və İrəvan xanlarına nisbətən daha böyük əzəmət 
və calal, qədim ocaq, geniş vilayət və çoxlu dövlət sahibi olduğuna baxmayaraq, 
bütün işlərdə mərhum İbrahim xanla məsləhət edir və onun göstərişindən kənara 
çıxmırdı. Çünki, Avar hakimi Ümmə xan və Dağıstanın sair böyükləri mərhum 
İbrahim xana yaxın və qohum olduqlarına görə ona itaət edirdilər. Gürcüstan 
valisi ilə mərhum İbrahim xanın arasında düşmənçilik əmələ gəlsə idi Ümmə xan 
və Dağıstanın sair xanları mərhum İbrahim xanın işarəsi ilə güclü qoşun götürüb 
Gürcüstan üzərinə yürüş edərək, oraya böyük zərər vururdular. Məsələn, hicri 
1199-cu ildə
1
 Gürcüstan valisi ilə mərhum İbrahim xanın arasında düşmənçilik 
törəmişdi. Avar hakimi Ümmə xan, çoxlu Avar qoşunu ilə Gürcüstan tərəfə 
hərəkət edib, valinin Sığnaq qalasını və Gürcüstanı tutdu və çoxlu adam öldürdü. 
Yerdə qalan arvad-uşağı  əsir edərək,  ətraf kəndlərin bir çoxunu soyub taladı. 
Axıska vilayətinə, Süleyman paşanın yanına gedərək, qışı orada qaldı. Osmanlı 
padşahından çoxlu bəxşiş və xələt alıb, yazda yenə Gürcüstan yolu ilə Dağıstana 
tərəf hərəkət etdi. 
Keçid və  sərhəd üstündə olan Knyaz Abaşidzenin öz ailəsi ilə yaşadığı 
möhkəm Vaxan qalasını mühasirə edib aldı. Qala əhalisindən çoxunu öldürdü. 
Yerdə qalan arvad-uşağı əsir alıb mallarmı qarət etdi. 
Knyaz Abaşidzenin bir qızmı peşkəş  və sovqat kimi bəzi  şeylərlə birlikdə 
mərhum  İbrahim xanın yanına göndərdi. Mərhum  İbrahim xan o qızı aldı  və 
knyaz Abaşidzenin bu qızından  İbrahim xanın bir qızı oldu. Haman knyaz 
Abaşidzenin o biri qızını da Ümmə xan özü aldı. Belə  işlərə görə  də valinin 
mərhum  İbrahim xana çox ehtiyacı var idi. Şirvan,  Şəki, Gəncə,  İrəvan, Xoy, 
Qaradağ, Naxçıvan, Talış, Təbriz, Şahsevən və Şəqaqi xanları mərhum İbrahim 
xana itaət edərək, onun sözündən çıxa bilmədikləri kimi, Tiflis valisi də  həm 
səmimiyyət, həm də ehtiyat üzündən yüksək Rusiya dövlətinə itaət etməyə razı 
olub, elçilər və ərizələr göndərmişdi. 
 
                                                 
1
 
 Hicri 1199-cu il miladi 1784/85-ci illərə uyğundur. 258 
  
 
 260

Bunların hamısı yüksək Rusiya dövlətinə tabe olmağa hazırlaşdıqları 
bir zamanda imperatriçə  vəfat etdi. Böyük sərdar Zubov Əbülfət xanı 
Qarabağ kəndxudaları və bəyzadələri ilə birlikdə izzət, hörmət və çoxlu 
peşkəşlərlə yola salıb, mərhum padşah Pavelin əmrinə görə Rusiyaya 
qayıdacağını mərhum İbrahim xana xəbər verdi. 
Xan bu xəbərdən çox kədərləndi. O tərəfdən də Ağa Məhəmməd şahın 
ədavəti artdı. Bəlkə də Ağa Məhəmməd şahın ürəyindən keçirdi ki, çoxlu 
zərər görmədən,  İbrahim xanı yumşaqlıqla özünə tabe etsin. Lakin 
mərhum İbrahim xanın davasız, müharibəsiz əbədi Rusiya dövlətinə itaət 
edib, səmimiyyət göstərməsi, islam və İran padşahından üz çevirməsi onu 
olduqca qəzəbləndirib, yaz fəslində saysız-hesabsız qoşunla Azərbaycan 
üzərinə getməyə vadar etdi. 
Qarabağ vilayətində üç il tamam yağmursuzluq və quraqlıq olub, taxıl 
və başqa dənli bitkilər bitmədiyindən bərk qəhətlik üz vermişdi. Taxılın 
məzənnəsi o dərəcəyə qalxmışdı ki, hətta bir çetvert buğdanı o vaxtın 
pulu ilə 45 manata çətinliklə almaq olurdu. Vəziyyətin belə bir 
çətinləşdiyi vaxtında Ağa Məhəmməd  şah Qızılbaş qoşunu ilə Araz 
kənarına gəlib çatdı. Neçə illik qəhətlik və  əziyyətdən sonra elə bir 
padşahın qarşısmda qalada dayanınaq çətin olduğundan,  İbrahim xan 
çarəsiz qalıb, öz ailəsini, oğul-uşağını, qohumlarını, məşhur bəylərin 
ailəsini və  səmimi qulluqçularını götürüb Car və Tala tərəfə getdi ki, 
orada dayanıb Dağıstandan, Gürcüstandan və sair vilayətlərdən kömək və 
tədarük ala bilsə, Ağa Məhəmməd  şahın qarşısına çıxsın. Yoxsa oradan 
Dağıstana, qohumu Avar hakimi Ümmə xanın evinə gedib özünü Ağa 
Məhəmməd şahın tənbehindən qorusun. 
Mərhum  İbrahim xanın yanında olan və ondan ayrılmaq istəməyən 
xanlar sırasında kürəkəni mərhum Nəsir xan, Şahsevən  Əta xan, yenə 
kürəkəni olan Şəki vilayətinin hakimi Səlim xan, Şahsevən və  Şəki 
vilayətinin bəyləri və onların oğul-uşaqları da var idilər. 
Ağa Məhəmməd  şah, Araz çayı  kənannda mərhum  İbrahim xanın 
qaladan çıxıb getdiyini eşitcək ona Gəncə yolunda və ya Kür kənarında 
çatmaq üçün sərkərdələrilə iki min atlı göndərdi. Qızılbaş qoşunu Tərtər 
körpüsünün yaxınlığında mərhum  İbrahim xanın köçünə  və adamlarına 
yetişdi. Arada dava oldu. Köçə, külfətə və sair adamlara zərər dəymədi. 
Onlar ancaq köçün bir para şeylərini qarət edib geri qayıtdılar. 
 
  
 261

Mərhum  İbrahim xan, Kürdən və  Şəkidən keçib, Balakən və Car 
torpağına daxil oldu. Car, İlisu və Balakən  əhalisi mərhum  İbrahim 
xandan uzun müddət məhəbbət və çoxlu bəxşişlər gördüklərindən və 
həmişə mərhum xanın əmrlərinə itaət edib, xeyirxahı olduqlarından, Car 
və Tala kəndxudaları  və başçıları  mərhum  İbrahim xanı başqa xanlarla 
Dağıstan tərəfə getməyə qoymamaları haqqında Ağa Məhəmməd xandan 
fərman aldıqlarına baxmayaraq, ona lazım gələn ehtiram və 
qonaqpərəstlik göstərərək, istədiklərini yerinə yetirdilər.  İbrahim xan 
Balakən torpağında 20 gün qalmışdı ki, Ağa Məhəmməd  şahın  Şuşa 
qalasında öldürülməsi xəbərini eşitdi. 
 
AĞA MƏHƏMMƏD ŞAHIN ÖLDÜRÜLMƏSİ 
 
Ağa Məhəmməd  şah  Şuşa qalasına girib, bir həftə orada qaldıqdan 
sonra bir gecə xoşu gəlmədiyi bir işə görə Səfərəli bəy və Abbas bəy adlı 
iki nəfər yaxın qulluqçusuna acıqlanıb dedi: “Səhər açılan kimi hər ikinizi 
cəzalandıracağam”. Qulluqçular şahın sözündə və buyruğunda dəyişiklik 
olmadığını bildikləri üçün qorxularından səhər açılanadək şahı öldürməyi 
lazım bildilər. Səhərçağı, hələ şah yuxuda ikən, əllərində iti və qan tökən 
xəncər və  qılıncla içəri girib, şahı öldürdülər. Qapıları bağlayıb,  şahın 
cavahirli bazubəndini, tac və  həmailini götürüb, Şəqaqi Sadıq xanın 
yanına getdilər və  işin həqiqətini ona söylədilər. Sadıq xan, şahın 
qorxusundan inanmadı. Şah tərəfindən əmin və xatircəm olmayıb, həmişə 
öz canının qorxusunu çəkdiyindən o söhbətləri şahın hiyləsi təsəvvür etdi. 
Nəhayət, onlara qəliz andlar verdikdən sonra yenə  əvvəlki kimi qorxa-
qorxa Ağa Məhəmməd şahın yaşadığı İbrahim xanın böyük oğlu mərhum 
Məhəmmədhəsən xanın evinə daxil oldu. Baş əyə-əyə, yavaş-yavaş, tam 
bir  ədəblə  şahın yatdığı otağa girdi. Səfərəli bəyin ona ürək verməsinə 
baxmayaraq, yenə  də qorxurdu. Səfərəli bəy irəli gedib şahın başından 
yorğanı götürdü və onun xəncərlə doğranmış  cəsədini Sadıq xana 
göstərdi. Sadıq xan tab gətirməyib, tez bazubəndi, tacı  və  həmaili 
götürüb, öz mənzilinə qayıtdı.  Şah məni Gəncə  və Gürcüstan tərəfinə 
göndərir deyə  səs salıb, bütün öz tabelərini,  Şəqaqi qoşununu və  şahı 
öldürənlərdən Abbas adlananı özü ilə götürüb qaladan çıxdı. Səfərəli bəy 
isə qalada qaldı. 
 
  
 262

Sadıq xanın getməsindən iki saat keçməmişdi ki, şahın öldürülməsi 
xəbəri qalanın içərisində yayıldı. Qızılbaş xanları özlərini itirərək, pərişan 
bir halda, toplaya bildikləri adamları ilə  dəstə-dəstə qaçmağa başladılar. 
Şəhər  əhalisi tökülüşərək,  əllərinə keçəni soyub qarət edə-edə imarətə 
girdilər.  İmarət müxalifatı xah-gəbəsi, qızıl-gümüş qab-qacaq və  şahın 
cavahiratı qarət edildiyi zaman, şücaəti və igidliyi ilə  məşhur olan 
mərhum  İbrahim xanın qardaşı  oğlu gənc Məhəmməd bəy hadisədən 
xəbər tutdu. Bir neçə nəfər qulluqçusu ilə imarətin qapısını kəsdi. Hər kəs 
əlinə keçəni aparmışdısa da, qalan malları evdən bayıra çıxan adamların 
əlindən aldı. Cavahirat, qızıl, qızıl və gümüş qablar, xalı və sair nağd pul 
və cinsdən nə qalmışdısa hamısına yiyələnərək, mərhum 
Məhəmmədhəsən ağanın evindən öz evinə daşıtdırdı. 
(Məhəmməd bəy) qalanın içərisində hökumət və divan işlərilə məşğul 
olaraq, Ağa Məhəmməd şahın kəsilmiş başını öz ərizəsilə birlikdə qədim 
qulluqçularından birinin vasitəsilə Balakənə, mərhum  İbrahim xanın 
qulluğuna göndərdi. 
Şahın başı Balakəndə  mərhum  İbrahim xana yetişdikdə  şahın 
öldürülməsi hamıya aydın oldu. Xan, nəcabət və ehtiramının tələbinə 
görə  şahın başını qüsl və  kəfən etdirib, vacib və lazım olan işləri yaxşı 
bilən mötəbər mollalarla Cara göndərərək böyük adamların basdırıldığı 
qəbiristanlıqların birində dəfn etdirdi. 
Bəzi maneələrə görə,  İbrahim xan Qarabağa qayıda bilməyib, üç ay 
Balakəndə qaldı. Bu müddətdə  hər tərəfdən, xüsusilə Gürcüstan 
valisindən, Gəncə hakimi Cavad xandan və  şirvanlı Mustafa xandan 
hədiyyələr gəlirdi. Onlar İbrahim xanla bir və müttəfiq olduqlarını 
bildirdilər. Çünki qüvvətli düşmən olan padşah öldürülmüşdü. 
Azərbaycanın başqa yerlərinin xanları da İbrahim xanın həmişə əzəmətli 
və  şövkətli və  əmirinin hökmünün nüfuzlu olmasını bilirdilər və uzun 
müddət görmüşdülər. Hamı istəyirdi ki, onun mübarək xatirini öz 
xeyrindən ötrü hər kəsdən  əvvəl  ələ  gətirsin və onunla möhkəm dost 
olsun. 
Məhəmməd bəy də,  İbrahim xan gəlib yetişənə kimi Qarabağda 
hökumət işi ilə  məşğul olurdu. İbrahim xan Balakəndə bir ay qaldıqdan 
sonra Avar hakimi Ümmə xan və Dağıstanın başqa sərkərdələri çoxlu 
yeməli və geyməli şeylər və böyük qoşunla onun yanına 
  
 263

gələrək belə bir böyük əmirə layiq olan qohumluq və mehribanlıq və 
qonaqpərvərlik şərtini yerinə yetirdilər. Onlar bu hörməti yalnız İbrahim 
xana, onun igid oğul-uşağına və Qarabağ  bəylərinə deyil, Şahsevən 
xanları, onların övladlarına və  bəylərinə  də etdilər. Onlara xərclik və 
ərzaq verməkdə heç bir qüsur qoymadılar. Ümmə xanın qoşun və 
Dağıstan sərkərdələri ilə gəlməsindən iki ay sonra İbrahim xan, Şahsevən 
və Qarabağ əhalisi ilə birlikdə Balakəndən Qarabağa yola düşdü. 
Mərhum İbrahim xan Qarabağa yola düşməzdən əvvəl, o zaman hələ 
Mehdiqulu ağa adlanan Mehdiqulu xanı bir neçə nəfər övladı və Qarabağ 
bəyzadələri ilə (zəminə hazırlamaq üçün) Qarabağa yola saldı ki, xan 
gəldikdə, Qarabağ  əhalisi bir para xilaf işlərə girişməyib, hökmə tabe 
olmamaq fikrinə düşməsinlər; habelə, Məhəmməd bəy, cavanlığının 
gücünə güvənməkdən başqa, belə bir şahanə dövlət və  vəsaitin  əlinə 
keçdiyindən  şeytana uymayıb müxalifət göstərməsin və özündən başqa 
kimsəni tanımıram deməsin. 
Mehdiqulu xan bəyzadələrlə birlikdə Qarabağa daxil olduqda 
Məhəmməd bəy zahirdə ona bəzi mehribanlıqlar göstərib, mərhum 
İbrahim xanın  əmrindən çıxmayacağına söz verdi. Səmimiyyət və 
doğruluqdan dəm vururdusa da batində hakimiyyət başına keçmək 
istəyirdi. Bir para oğru-əyrini və  bəzi xain və qorxaqları başına 
toplayaraq, hökuməti öz əlinə almaq fikrində idi. Mehdiqulu xan isə 
vaxtın tələbinə görə onunla müdarə edib, işin üzərindən pərdəni 
qaldırmağı, faydasız olduğu üçün hələlik məsləhət bilmirdi. Gah ətrafda, 
gah da qalanın içərisində dolanaraq işin həqiqətini mərhum xana yazaraq, 
gözləyirdi. Bu xəbər Kürün kənarında mərhum xana yetişəndə, ən böyük 
oğlu Məhəmmədhəsən ağanı beş yüz nəfər ləzgi qoşunu və Qarabağ 
sərkərdələri ilə birlikdə tam sürətlə qalaya göndərdi. Mərhum xanın 
gəlməsi xəbərini eşidən Məhəmməd bəy Qarabağ ellərini, Araz kənarına 
aparmaq və orada dayanıb müxalifət göstərmək fikrinə düşdü. 
Məhəmmədhəsən ağa, Məhəmməd bəyin qoşunu və  tərəfdarları 
toplandığı yerə, qalanın üç ağaclığında olan Kirs dağına gəlib çatdı. 
Bütün Qarabağ  əhalisi, qoşunu və  mərhum ağanı gördükdə  dəstə-dəstə 
onun qulluğuna gələrək  əlini öpdülər. Ellərdən topladığı adamları  təyin 
etdiyi meşələrdə və səhralarda yerləşdirdi. Adam göndərib 
 
  
 264

Məhəmməd bəyi öz yanına çağırtdı. Məhəmməd bəy, əvvəl qorxdusa 
da nəhayət, xatircəm olub, Məhəmmədhəsən ağanın yanına gəldi; əlindən 
öpüb, onun yanında qaldı. 
Məhəmməd bəyin müstəqil hakimiyyət dövründə qarışıqlığa bais olan 
bir neçə nəfəri Məhəmməd bəyin gözü qabağında cəzalandırıldı. 
Qalanın içində olan Mehdiqulu xan mərhum ağanın gəlməsini və 
qoşunun qalanın qabağından keçdiyini eşitcək,  əmisi oğlu Məhəmməd 
bəyin adamlarını tutub həbsə aldı. 
Mərhum Məhəmməd Həsən ağa Qarabağ ellərini xatircəm edib, 
rahatlaşdırdı. Mahallara hökmlər göndərib, hamını öz işilə  məşğul 
olmağa və kasıbçılığını etməyə  əmr etdi. Bir qədərdən sonra mərhum 
İbrahim xan qalan qoşun və adamları, Şahsevən Nəsir xan və Əta xanla 
birlikdə Qarabağa gəldi.