Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

 
AĞA MƏHƏMMƏD ŞAH ÖLDÜRÜLDÜKDƏN VƏ 
MƏRHUM İBRAHİM XAN BALAKƏNDƏN 
QARABAĞA QAYITDIQDAN SONRA 
BAŞ VERƏN BƏZİ HADİSƏLƏR HAQQINDA 
 
Mərhum xan Qarabağa qayıdıb hakimiyyət başına keçdiyi zaman 
Qarabağ vilayəti  əhalisinin vəziyyəti aclıqdan, qəhətlikdən, hədsiz-
hesabsız  əziyyətdən olduqca pərişan idi. Qarabağ elləri və  kəndlərinin 
çoxu dağılıb, Gürcüstana, Gəncəyə,  İrəvana,  Şirvana, hətta Rum 
vilayətlərinə getmiş və mal-dövlətləri tamamilə qarət olunmuşdu. Qonşu 
və  ətraf xanlar zahirdə itaətdən və dostluqdan dəm vururdularsa da, 
batində öz xeyirlərini güdürdülər. O cümlədən şirvanlı Mustafa xan hələ 
İbrahim xan Balakəndə olduğu xaman onun kürəkəni Səlim xan Şəkidə 
hakim olarsa, özünün hakimiyyətinə  zərər dəyə biləcəyindən qorxub, 
Səlim xanın böyük qardaşı kor Məhəmmədhəsən xanı çağırıb ona kömək 
etdi və Şəki vilayətinə hakim qoydu. 
Məhəmməd bəy mərhum Məhəmmədhəsən ağa tərəfindən xatircəm 
edildiyindən sonra özünü mərhum Pənah xan silsiləsi övladları və başqa 
xanlar kimi hiss edərək, heç bir şeydən qorxu çəkmirdi. O yalnız 
cavanlığının və dövlətinin qürurundan Kür qırağına gedib, 
 
  
 265

şəkili Məhəmmədhəsən xanla dost olmağa başladı. Məhəmmədhəsən xan 
onu aldadıb dedi ki, mən bir kor adamam, Mustafa xanın hökmündən 
cana gəlmişəm. Mənim yanıma gəlsən, qızımı  sənə verərəm.  Şəkidə 
hökumət sürməyə başlarsan. 
Məhəmməd bəy aldanıb, özünün adlı-sanlı övladından və hörmətli 
əmisindən  əl çəkərək, Məhəmmədhəsən xanın yanına getdi. 
Məhəmmədhəsən xan haman saat Məhəmməd bəyi həbs edib, yanında 
olan cavahirata, nağd pula və qiymətli şeylərinə sahib oldu. Mustafa xan 
Məhəmməd bəylə  qədimdən qanlı idi. Çünki Məhəmməd bəy atasının 
qanını almaq üçün Mustafa xanın atasını və qardaşını öldürmüşdü. Odur 
ki, Məhəmmədhəsən xanın yanına adam göndərib, Məhəmməd bəyi 
apartdırıb öldürtdü. 
Mustafa xan bu dəfə  mərhum  İbrahim xanın qardaşı  oğlunu 
öldürtdüyü üçün qorxuya düşdü, onunla düşmənçilik etməyə başladı. O 
tərəfdən də  Məhəmmədhəsən xan və  Gəncə hakimi Cavad xan İbrahim 
xanla düşmən oldular. 
Bu zaman xəbər yetişdi ki, Ağa Məhəmməd  şah tərəfindən Fars 
vilayəti və Şiraz şəhərinə vali təyin etdiyi Baba xan sərdar adlanan Fətəli 
şah, Ağa Məhəmməd  şahın öldürüldüyünü eşidib hücum etmiş, Tehranı 
tutub, şahın xəzinəsinə və malına sahib olmuş və taxtında əyləşmişdir. 
Bu tərəfdən də  Şuşa qalasından qaçmış Sadıq xan Şəqaqi, 
Azərbaycanı sahibsiz görərək, başına çoxlu adam toplayıb Tehranı 
tutmaq və girov aparılmış ailəsini geri qaytarmaq üçün İraq tərəfə getdi. 
Bu zaman Fətəli  şaha birdən xəbər yetişdi ki, Sadıq xan Şəqaqi 
Azərbaycan vilayətini  əlinə keçirmiş  və başına çoxlu adam yığıb,  İraq 
vilayətləri sərhədinə girişmişdir. Onun niyyəti Qəzvini almaq, 
Azərbaycan xanlarının Ağa Məhəmməd  şahın  əmri ilə  əmanət saxlanan 
ailələrini xilas edib, öz vilayətlərinə çatdırmaq və sonra Tehran qalasının 
üstünə gəlməkdir. 
Mərhum Fətəli  şah Fars, Xorasan, Mazandaran, Astarabad və başqa 
vilayətlərin qoşunlarını toplayıb böyük calal və istiqlaliyyətlə Sadıq xanın 
qarşısına çıxdı. Arada baş verən böyük müharibədə Sadıq xanın qoşunu 
basıldı. 
Azərbaycanın və sair vilayətlərin  əhalisi dəstə-dəstə  Fətəli  şahın 
yanına gəldilər. Sadıq xan öz yaxın adamları ilə qaçdı və ailəsini 
 
  
 266

götürüb  Şirvan vilayətinə getdi. Orada bir müddət qaldıqdan sonra, 
nəhayət,  şaha itaət etməkdən başqa bir çarə tapmadı. Onun yanına elçi 
göndərib, günahının bağışlanmasını xahiş etdi. Şah tərəfindən etimadlı 
adamlar gəlib ona xatircəmlik verdilər. 
Sadıq xan Ağa Məhəmməd  şahın həmailini, tacını  və bazubəndini 
götürüb, Ağa Məhəmməd şahın qatili olan Abbas bəylə Tehrana getdi və 
orada bir neçə müddət qaldı. Nəhayət, Fətəli  şah, Sadıq xanı 
öldürməyəcəyinə and içdiyinə baxmayaraq, onu bir otağa salıb qapısını 
möhkəm bağladılar və Sadıq xan orada acından öldü. 
Fətəli şah İbrahim xanın yanına böyük ehtiramla elçi göndərərək, Ağa 
Məhəmməd  şahın nəşini istəyib, onu itaət etməyə çağırdı. O zaman 
Qarabağ vilayətinin vəziyyəti ağır və ətraf xanların hamısı İbrahim xanın 
düşməni olduğundan  şahla yola getməyi məsləhət bilərək Ağa 
Məhəmməd şahın nəşini böyük ehtiramla Tehrana göndərdi. 
Fətəli şah, mərhum İbrahim xanın belə münasibətini gələcək taleyinin 
xoşluğuna yozaraq, onun göndərdiyi elçiləri peşkəşlər və  xələtlərlə yola 
saldı. Qaradağ hökumətinin və o vilayətin bütün mədaxilini mərhum 
İbrahim xanın öhdəsinə qoyub ona xələt və  qılınc göndərdi. Onunla 
qohum olmaq istəyib xəbər göndərdi ki, hər iki tərəfin xatircəmliyi üçün 
öz  əziz qızı  Ağa Bəyim ağanı bizim hərəmxanamıza layiq bilsin. Ağa 
Bəyim ağa bizim hərəmxanamızın xanımı olsun. Müşavirədən sonra 
İbrahim xan şahın bu təklifıni də qəbul etməyi məsləhət bildi. 
O tərəfdən şah xanları tədarüklə göndərdi. Şah tamam calal və izzətlə 
Ağa Bəyim ağanı alıb, öz hərəminin xanımı və hərəm əhlinin ən böyüyü 
etdi. Mərhum  İbrahim xan Əbülfət ağa adlanan Əbülfət xanı da şahın 
yanına göndərdi.  Şah, onu böyük xanlar sırasına keçirib, öz məclisinin 
yaxın adamı etdi. Şah Əbülfət xanı həmişə əziz və möhtərəm tuturdu. Hər 
il Fətəli  şah tərəfindən mərhum  İbrahim xana və  mərhum 
Məhəmmədhəsən ağaya xələt, qılınc, qızıl yəhərli at göndərilirdi. Bu 
vəziyyət Rusiya sərdarının Tiflisə gəldiyi günə qədər davam edirdi. 
Yüksək Rusiya dövlətinin böyük imperatoru tərəfindən bir sərdar, 
ixtiyarında olan qoşunla Tiflisə gəlib, müstəqil olaraq Gürcüstanın Tiflis 
şəhərində yerləşdi. Hələ İrəvan, Gəncə, Şirvan və Qarabağ 
 
  
 267

vilayətlərini zəbt etmək fikri Rusiya dövləti başçılarının xatirindən 
keçmədiyi vaxtda belə mərhum İbrahim xan mərhəmətli padşah mərhum 
Yekaterinanın zamanından başlamış daimi olan Rusiya dövlətinə dostluq 
və ixlas göstərmək istəyirdi. 
General-anşef Zubov gələn vaxtda, bəlkə  də ondan daha əvvəl 
Gürcüstan valisinin məsləhəti ilə  İbrahim xanın elçiləri böyük valinin 
elçisi ilə birlikdə Mozdok liniyasında sərdar qraf Qudoviçin yanına 
gedərək, onların Rusiya əbədi dövlətinə olan səmimiyyətlərini və itaət 
edəcəklərini bildirmişdilər. Bu dəfə  də  məktub yazıb, Tiflisə  gəlmiş 
yüksək Rusiya dövləti sərdarının yanına göndərdilər və  qədim dostluğu 
təzələdilər. 
Keçmiş  sərdar qayıdandan sonra general Kovalevski sərdarlığa təyin 
olundu. Gürcüstan valisi və mərhum İbrahim xan yenidən Kovalevskinin 
yanına elçilər və  hədiyyələr göndərib, dostluqlarını ona bildirdilər. 
Həqiqətən, general Kovalevski elçilərə olduqca hörmət edib, onları 
sovqat və peşkəşlə yola saldı  və  İbrahim xanın haqqında çox 
mehribanlıqlar göstərdi. 
Nəhayət, böyük sərdar knyaz Sisianov Gürcüstana gəldi. Knyaz 
qeyrətli və cürətli sərdar olduğundan bir para Car və Tala ləzgilərinin 
hərəkətini və  Gəncə hakimi Cavad xanın dönüklüyünü və müxalifətini 
görüb, sair sərdarlar kimi bu işə dözə bilmədi. O, Gürcüstan əhalisinin 
rahatlığı üçün Car və Tala ləzgilərinin və Cavad xanın tənbeh edilməsini 
lazım bildi. 
Knyaz Sisianov 1803-cü ilin axırlarında Gəncə qalasına gələrək, oranı 
mühasirə etdi, birayhq mühasirədən sonra Cavad xanın yanına neçə dəfə 
elçi göndərib onu böyük imperatora tabe olmağa və qalanı təhvil verməyə 
dəvət etdisə  də, bir fayda vermədi. Haman il ramazan ayının axırıncı 
gecəsi bayram axşamı yürüş edib qalanı aldı. Cavad xan və onun oğlu 
Hüseynqulu ümumi qırğında öldürüldü. Bütün əhli-əyalı  əsir düşdü. 
Şəhər əhalisindən bir parası öldürüldü. Qalanı isə ölümdən xilas oldu. 
General cənab mayor Lisaneviçi Gəncə qalasından mərhum  İbrahim 
xanın yanına göndərib, onu həmişə mərhəmətli olan padşaha tabe olmağa 
dəvət etdi. 
Mərhum  İbrahim xan mayora xoş cavablar verərək, hörmətlə geri 
qaytardı və onunla ehtiramını bildirən məktub göndərdi. 
 
  
 268

1804-cü ilin yazında Fətəli  şahdan qorxusu olan İrəvan hakimi 
Məhəmməd xan və  Fətəli  şahdan qaçaraq İrəvanda yaşayan Naxçıvan 
hakimi Kəlbəli xan sərdar Sisianovun yanına elçi göndərib ondan kömək 
istədilər və  xəbər verdilər ki, Fətəli  şah, oğlu vəliəhd Abbas Mirzəyə 
İrəvan üzərinə getməyə  əmr vermişdir. Hərgah sərdar gəlib bizə kömək 
göstərərsə, biz İrəvan qalasını  sərdara təslim edib, yüksək Rusiya 
dövlətinə tabe olmağı qəbul edərik. 
Ona görə də sərdar Sisianov İrəvana tərəf hərəkət etdi. O tərəfdən də 
Qızılbaş vəliəhdi naibüssəltənə Qızılbaş qoşunu ilə gəlib İrəvana yetişdi. 
Arada böyük müharibə oldu. Qızılbaş qoşunu basılıb qaçmağa üz qoydu. 
 
FƏTƏLİ ŞAHIN İRƏVANDA RUSİYA 
SƏRDARI İLƏ MÜHARİBƏSİ 
 
Bu xəbər Fətəli  şaha yetişəndən sonra knyaz Sisianovu dəf etmək, 
həm də  İrəvanın Rusiya dövləti  əlinə keçməsinə yol verməmək üçün 
böyük qoşunla İrəvana gəldi. 
Bir tərəfdən Fətəli şah, digər tərəfdən naibüssəltənənin qoşunu, o biri 
tərəfdən də  sərdarla bağladıqları  əhdi pozub qalanı ona təslim etməyən 
Məhəmməd xan və  Kəlbəli xan Rusiya qoşununu aralığa alaraq, hətta 
azuqənin gəlməsinə belə mane oldular. Bu qədər zəhmətlərə baxmayaraq, 
yene də Rusiya qoşununa əl tapa bilmədilər, hər iki qoşuna çoxlu ziyan 
dəydi, knyaz Sisianov Tiflisə qayıtmağı  məsləhət bilərək, köçüb Tiflisə 
getdi. 
 
ƏBÜLFƏT XANIN TUĞ KƏNDİNDƏ 
İBRAHİM XAN, MƏHƏMMƏDHƏSƏN XAN VƏ 
MEHDİQULU XANLA DAVASI 
 
Fətəli şah Azərbaycan və oradan da Tehran tərəfə qayıtdı. İrəvandan 
qayıdan zaman mərhum  İbrahim xanın Rusiya sərdarları ilə olan 
dostluğunu və onların yanına elçilər göndərməsini eşitmişdi. Əbülfət xanı 
5 min nəfər qoşunla Qarabağa, İbrahim xanın yanına 
 
  
 269

göndərdi ki, mərhum xana kömək etsin və  mərhum Məhəmmədhəsən 
ağanı bir neçə nəfər Qarabağ bəyzadələri ilə birlikdə Fətəli şahın yanına 
göndərsin. Nə  qədər ki, İbrahim xan sağdır,  Əbülfət xan onun yanında 
vəkil olaraq qalsın. Qarabağda  Əbülfət xandan icazəsiz heç bir iş 
görülməsin. 
Mərhum  İbrahim xan Fətəli  şahın bu təklifiərindən inciyib, Əbülfət 
xana kobud cavab yazdı  və geri qayıdıb Qarabağ torpağına ayaq 
basmamasını təklif etdi. 
Əbülfət xan hörmətli atasının  əmrini qəbul etməyərək, Qızılbaş 
qoşununu götürüb, mərhum  İbrahim xan və  Məhəmmədhəsən ağanın 
Dizaq mahalının Tuğ kəndində olduqları zaman böyük qələbəliklə onların 
üzərinə  hərəkət etdi. Əbülfət xanın belə  hərəkət edəcəyinə kimsə inana 
bilmirdi. Buna baxmayaraq, Zəngəzur mahalında olan Mehdiqulu xan 
dağın o tərəfindəki  əhalinin qoçaq tüfəngçilərini və özünün bacarıqlı 
qulluqçularını götürüb tam sürətlə  mərhum  İbrahim xanın və böyük 
qardaşı mərhum Məhəmmədhəsən ağanın yanına gəldi. Mehdiqulu xanın 
gəlib çatdığı gecənin səhəri, Əbülfət xan çoxlu qoşunla Tuğ kəndi üzərinə 
hücum etdi. Mərhum xanın və oğullarının yanında olan qoçaq tüfəngçiləri 
və adlı-sanlı atlılar hücum edib, Qızılbaş qoşununu sındırdılar. Onların 
bütün atları, heyvanları qarət edildi. Onlardan bir çoxu tutuldu və 
öldürüldü. Əbülfət xanın özü isə bir neçə nəfərlə Arazın o tayına qaçdı. 
Fətəli  şah bu əhvalatı  eşidib, mərhum  İbrahim xanın Qızılbaş 
dövlətindən bütünlüklə  əl çəkməməsi və Rusiya dövlətinə qoşulmaması 
üçün yenə yumşaqlıqla mərhum  İbrahim xanın yanına iki-üç nəfər elçi 
göndərdi və  Əbülfət xanı danlayıb məzəmmət etdi. Kərim xan, Rəhim 
xan və Abdulla xanı  nəvazişli fərmanlar, təəhhüdlərlə  və  qəliz andlarla 
İbrahim xanın yanına göndərib, belə danışmaqlarını tapşırdı: bütün 
Qaradağ vilayəti padşahlığa çatan gəliri ilə birlikdə  həmişəlik olaraq 
İbrahim xan nəslinin ixtiyarında qalacaqdır. Öz övla-dından iki nəfərini 
Şuşa qalasında, mərhum  İbrahim xanın yanında  əmanət qoyacaqdır. 
İbrahim xan da Tiflis və Yelizavetpol yolları üstündə, Şuşa qalasının üç 
ağaclığında olan hər iki Əsgəran qalasını  Qızılbaş qoşununun ixtiyarına 
verməlidir. Rus qoşununun yolunu kəsmək üçün hər iki qala 
möhkəmləndirilməli və içinə qoşun qoyulmalıdır. Həmçinin, qalanın bir 
ağaclığındakı çayı və Şuşa qalasının  
  
 270

üç verstliyində olan səngəri Qızılbaş qoşununun ixtiyarına verməlidir. Hər iki 
çay keçidlər və yollar Qızılbaş qoşununun  əlində olmalıdır. Rusiya dövlətinin 
qoşunu  Şuşa qalasına gəlmək istədiyi zaman onun qarşısını almaq üçün bu 
yerlərdə möhkəm səngərlər qurulmalıdır. Bir nəfər sərdar 2-3 min atlı ilə 
Şahbulaqda dayanmalı, Tiflis və Gəncə tərəflərindən xəbər tutmalı və o tərəflərin 
xalqını  qırıb, qarət etməlidirlər. Hər bir kimsə  İbrahim xanın  əmrindən çıxma-
malıdır. Qızdbaş qoşununun bütün xərci Fətəli şahın xəzinəsindən veriləcəkdir. 
Qarabağ vilayətinin heç bir şeyinə tamah gözüylə baxılmamalıdır. Qızılbaş 
qoşununa lazım olan sursat və qeyri şeylər qoşunun öz pulu ilə alınmalıdır. 
Bunlardan məqsəd Gürcüstanın və Şirvanın qapısı olan Allahın əli ilə yaranmış 
möhkəm Şuşa qalası Rusiya dövləti əlinə keçməməsidir. 
Mərhum  İbrahim xanın qızı  Ağa Bəyim ağa Fətəli  şahın birinci və baş 
hərəmi, oğlu Əbülfət xan isə şahın ən hörməfli adamı olduğuna baxmayaraq, o, 
(İbrahim xan) yüksək Rusiya dövlətini əbədi və böyük imperatorun mərhəmətini 
daimi sanıb, qüdrətinin və mərhəmətinin dəyişilməz olduğuna inamı var idi. Ona 
görə də Tiflis şəhərinə təkrar elçi göndərib Sərdar Sisianovla görüşmək, itaət və 
dostluq  şərtlərini yazıb, bitirmək istədiyini bildirdi. Knyaz Sisianov, mərhum 
İbrahim xanın elçilərini hörmət və ənamla geri qaytarıb, görüşün yazda, Gəncə 
vilayətində əmələ gələcəyini xəbər verdi. 
Ona görə, 1805-ci il may ayının əvvəlində mərhum İbrahim xan öz oğulları: 
mərhum general-mayor Məhəmmədhəsən ağa, general-mayor Mehdiqulu xan, 
polkovnik Xanlar ağa
1
 və Qarabağın başqa əyanları ilə birlikdə gəlib, onlardan 
qabaq Kürək çayının başında ordu qurub böyük sərdar Sisianovla görüşdü. Eyni 
zamanda etimadlı bir adam göndərib, kürəkəni olan Şəki vilayətinin hakimi 
Səlim xanı da Şəkinin əyanları ilə birlikdə böyük sərdarın yanına gətirtdi. 
Bir neçə gün Kürək çayında böyük təntənə,  şənlik və qonaqlıq oldu. Sonra 
traktat və  əhdnamə yazıldı. Mərhum  İbrahim xan və  Şəki hakimi Səlim xan 
əhdnaməni möhürlədikdən və böyük sərdar isə onu imzaladıqdan sonra bir-birinə 
izzət və hörmət göstərib qayıtdılar. 
 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 
İbrahimxəlil xanın oğlanları Məhəmmədhəsən ağa, Mehdiqulu ağa və Xanlar ağa yalnız 1805-
ci il Kürəkçay sazişindən sonra hərbi rütbə almışlar. 
 
 
 271

RUSLARIN İLK DƏFƏ QARABAĞ 
VİLAYƏTİNƏ GƏLİŞİ HAQQINDA 
 
(Əhdnamə bağlanan zaman) belə  şərt elədilər ki, mərhum 
Məhəmmədhəsən ağanın ikinci oğlunu Tiflisdə  əmanət qoysunlar. 
Mərhum İbrahim xan da Rusiya qoşunlarından bir dəstəsinin topxana ilə 
bərabər həmişə  Şuşa qalasında saxlanmasını xahiş etmişdi. O məclisdə, 
mərhum 
İbrahim xanla, Səlim xana general-leytenantlıq, 
Məhəmmədhəsən ağa ilə Mehdiqulu xana general-mayorluq və  mərhum 
Xanlar ağaya polkovniklik rütbəsi verilməsi haqqında sərdarın vasitəsilə 
padşahın hüzuruna məktub yazıldı. Bu iltifat və  məvacibli rütbələrin 
verilməsi haqqında fərman 4 aydan sonra gəlib çatdı. 
Kürək çayı  yığıncağından sonra mayor Lisaneviç sərdarın  əmri üzrə 
bir yeger dəstəsi və topxana ilə Qarabağın on verstliyində olan Xan 
bağına gəldi. Bu zaman, Qızılbaş qoşununun Araz qırağına yaxınlaşması 
xəbəri yetişdi. 
 
MƏHƏMMƏDHƏSƏN AĞANIN RUSİYA 
QOŞUNUNU QARABAĞA GƏTİRMƏSİ VƏ 
QIZILBAŞLARLA DAVA ETMƏSİ HAQQINDA 
 
Məhəmmədhəsən ağa yeger dəstəsini və mayoru götürüb, Qarabağın 
adlı-sanlı atlıları ilə birlikdə  Qızılbaş qoşununun qarşısını almaq üçün 
yola düşdü. Araz çayının daşan vaxtı idi. Körpüdən başqa ayrı bir keçid 
yox idi. Məhəmmədhəsən ağa, Qızılbaş qoşununu Qarabağa girməyə 
qoymamaq, ellərin, kəndlərin, habelə vilayətin malı, taxılı ayaq altında 
tələf olmaması üçün körpünün yanını  kəsdirmək fikrində idi. Lakin 
Qızılbaş qoşunu onu qabaqlayıb körpüdən keçmiş və Qarabağ torpağına 
girmişdi. Qızılbaş qoşunu Cəbrayıllı bağları ətrafında Rusiya və Qarabağ 
əsgərlərinə rast gəldi. Hər iki qoşun arasında bərk dava oldu. Gecə, 
mərhum Məhəmmədhəsən ağa  Şuşa qalasını qorumağı vacib bilərək, 
qoşunla qalaya qayıtdı. Qızılbaş qoşunu, qalanın dörd ağaclığında olan 
Ağoğlana girdi. Onlar 5 minə yaxın qoşunla  Əsgəran qalasına 
yaxınlaşaraq, hər iki tərəfdən qalanı almaq istəyirdilər. 
 
  
 272

Mayor bu əhvalatı sərdara yazmışdı. Bu zaman İranın naibüssəltənəsi 
Çanaxçı kəndində dayanaraq, Əsgərandan qoşunun gəlməsini gözləyirdi. 
Böyük sərdarın  əmri ilə polkovnik Karyagin və podpolkovnik 
Kotlyarevski topxana ilə  Şahbulaq qalasına yetişdilər. Naibüssəltənə 
Çanaxçıdan köçüb polkovnik Karyaginin üstünə getdi. Onun qoşunu 
vuruşa-vuruşa Əsgəran yaxınlığına çatdı. Qızılbaş qoşunu hər yeri, bütün 
dərələri, yolları möhkəm edib, Əsgəran qalasını tutduğundan qoşunun və 
topxananın keçməsi çətinə düşdü. Rusiya qoşununun bir dəstəsi Əsgəran 
ətrafında səngər qurub 15 gün ərzində gecə-gündüz Qızılbaş qoşunu ilə 
dava etdi. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya qoşununun səngərləri 
sudan uzaqda idi. 15 gün arasıkəsilmədən dava etdikdən sonra polkovnik 
Karyagin və Kotlyarevski yaralandılar. Rusiya qoşununun yarısı davada 
tələf oldu. Onlar 300 nəfər soldatı  və topxananı götürüb, hal-hazırda 
məlik olan Vanya yüzbaşının bələdçiliyi ilə Şahbulağa qayıtdılar. Məlik 
Vanya o müharibədə diqqətəşayan xidmətlər göstərdi. 
Rus qoşununun  Şahbulağa girə bilməməsi üçün orada çoxlu piyada 
Qızılbaş qoşunu qoyulduğuna baxmayaraq, (ruslar) haman gecə yürüş 
edib, qalanı qızılbaşların əlindən aldılar və bir Qızılbaş xanını neçə nəfər 
əsgəri ilə birlikdə öldürdülər. Orada üç gün qaldıqdan sonra yenə  də 
məlik Vanyanın bələdçiliyi ilə Yelizavetpola getdilər. 
Fətəli xan Qızılbaş qoşunu ilə Qarabağa gəlib,  Şuşa qalasının altı 
ağaclığında ordu qurdu. Polkovnik Karyagin Yelizavetpola getdikdən 
sonra naibüssəltənə Abbas Mirzə  Şahbulağın  ətrafında ordu qurmuşdu. 
Bu zaman böyük sərdar Sisianov naibüssəltənə Abbas Mirzəni və Fətəli 
şahı  dəf etmək üçün Rusiya əsgərləri ilə Qarabağ torpağı  və  sərhədinə 
daxil oldu... 
Fətəli  şah Ağoğlanda qalmışdı. Bu zaman Rəşt tərəfindən xəbər 
yetişdi ki, Rusiya dövlətinin qoşunu Xəzər dənizi yolu ilə Talış və Rəşt 
vilayətlərinə tərəf gəlməkdədir. Şah, bu xəbərə görə, habelə Sisianovdan 
gələcək zərərdən ehtiyat edərək,  Ərdəbil tərəfə  hərəkət etdi. Sərdar 
Sisianov Ağoğlanın iki ağaclığında olan Xonaşenə çatdıqda, şahın köçüb 
getdiyindən xəbər tutaraq, Şuşa qalasına getdi. Burada bir para işlərə baş 
çəkib Fətəli şah tərəfindən yuxarıda 
 
  
 273

göstərilən  şərt və  təəhhüdlərlə  İbrahim xanın yanına elçi sifətilə 
göndərilmiş 2-3 nəfər xanı götürüb, çox hörmət və razılıqla Qarabağdan 
Tiflis tərəfə yola düşdü. 
Haman ilin qışında yüksək dövlətin  əsgərləri ilə Kürdən keçərək, 
Şirvan, Bakı, Quba və Dərbəndi almaq niyyəti ilə Şəki tərəfə hərəkət etdi. 
Yüksək dövlətə səmimiyyəti olan mərhum İbrahim xan, öz ali-cənab 
oğlu mərhum Mehdiqulu xanı Qarabağ qoşunu və bəyzadələri ilə birlikdə 
padşahın əsgərləri sırasında tapşırılan işləri yerinə yetirmək üçün sərdarın 
yanına göndərdi. 
Yüksək dövlətə tabe olan Şəki hakimi Səlim xan da çoxlu tədarük və 
sərdarə layiq peşkəşləri  Şəki vilayəti sərhədindən ötürüb, Şirvan 
vilayətinə çatdırdı. 
İlk günlərdə mal-dövlətinə  və  məkanının çətin yollarına güvənən 
Mustafa xan bir neçə gün sərdara qürurlu cavabını yazaraq itaətdən 
boyun qaçırdısa, axırda qüdrətli rus əsgərləri və Qarabağla  Şəki qoşunu 
qarşısında müqavimət göstərə bilməyəcəyini düşündü. Bu zaman 
Qarabağ qoşunu da fürsət tapdıqca Şirvana əl uzadıb, qarət edirdi. (Buna 
görə Mustafa xan) Mehdiqulu xanla Səlim xanın təşviqi ilə itaətdən dəm 
vuraraq mərhum İbrahim xan kimi əhdnamə yazdı və üzdə yüksək Rusiya 
dövlətinin itaəti altına keçdi. 
Böyük sərdar Şirvandan keçib, Bakı tərəfə getdi. Bu zaman mərhum 
İbrahim xanın böyük oğlu general-mayor Məhəmmədhəsən ağa Allah 
rəhmətinə getdi. Bu küdurətli hadisədən bütün Qarabağ vilayətini qəm və 
pərişanlıq basdı. Batində yüksək Rusiya dövlətinə tabe olmaq istəməyən 
bəzi adamlar Məhəmmədhəsən ağanın vəfatından Mehdiqulu ağanın 
vilayətdən uzaqlaşmasından və mərhum İbrahim xanın xəstəliyi, zəifliyi 
və qocalığından istifadə edərək, peyman və əhdnamənin əksinə olan işlər 
görməyə başladılar. Odur ki, böyük sərdar Mehdiqulu xanı Qarabağ 
qoşunu ilə geri göndərməyi məsləhət bilərək, onu izzət, hörmət, layiqli 
ənam və ümidlərlə Qarabağa yola saldı. Mərhum general-mayor 
Məhəmmədhəsən ağa xüsusi məhəbbəti və  səmimiyyəti olduğundan 
hörmətli cənab polkovnik Cəfərqulu ağaya həmdərdlik və mehribanlıq 
andıran məhəbbətli bir məktub yazıb, onu sevəcək və atalıq edəcəyini 
bildirdi. 
General-mayor Mehdiqulu xan Qarabağın qoşunu və  bəyzadələri ilə 
birlikdə hörmətli atasının yanına gələrək, böyük sərdarın məhəb- 
  
 274

bətli və ümidverici sözlərini ona söylədi. Bir para fitnəkarların fəsadını 
dəf etmək və yüksək olan dövlətə  sədaqət göstərmək qaydalarını 
möhkəmləndirməsi uğrunda çalışırdı. 
Bu zaman sərdar Sisianovun Bakı vilayətinə yetişdiyi xəbəri çatdı. 
Bakı hakimi Hüseynqulu xan ilk günlərdə itaət etməyə razı olmuşdu. 
Sərdar ondan və adamlarından pis hərəkət baş verəcəyini ürəyinə 
gətirmirdi. Bir gün sərdar iki nəfər bəyzadə ilə birlikdə Bakı qalası 
ətrafında Hüseynqulu xanla söhbət etdiyi zaman İbrahim bəy adlı birisi 
iki nəfər başqa adamla gizləndikləri pusqudan güllə atıb, böyük sərdarı və 
yoldaşlarını öldürdülər və bununla da özlərini pad-şahın  əsgərlərinə 
düşmən etdilər. Bu kədərli xəbərdən mərhum İbrahim xanın övladının və 
vilayət  əhlinin halı  pərişan oldu. Çünki hələ Rusiya dövlətinin qayda-
qanunundan xəbərdar deyildilər. Onların fikri İran qaydalarına gedirdi. 
Əgər (İranda) belə bir böyük sərdar vəfat etsə, vilayətin də  nəzmi 
tamamilə pozular. Halbuki, yüksək dövlətin bir deyil, bir neçə sərdarı və 
sərkərdəsi belə, düşmənlə müharibədə öldürülərsə ondan dövlətin 
möhkəm nizamına və işlərinə xələl dəyməz və vilayətə qarışıqlıq düşməz. 
Sərdar Sisianovun vəfatından sonra general Nesvetayev Tiflisdə 
qoşunun və vilayətin işlərini nizama salmaqla məşğul oldu. Mərhum 
İbrahim xanın adamı dostluq məktubu ilə generalın yanına getdi, hər 
cəhətdən xatircəmlik hasil oldu. 
Haman 1806-cı ilin yazında Qızılbaş qoşunu Qarabağ tərəfə keçməyə 
başladı. Fətəli  şah mərhum  İbrahim xanın yanına xəlvətcə adamlar 
göndərib, ona ümidlər verirdi. Belə bir qüvvətli düşməni dəf etmək üçün 
Qarabağda yeger dəstəsi və mayor Lisaneviçdən başqa qoşun 
olmadığından ellər və kəndlər ayaq altında məhv ola bilərdi. (Bir tərəfdən 
də) taxıl biçiminin vaxtı gəlib çatmışdı. 
Buna görə  mərhum  İbrahim xan Qızılbaşla yola getməyi məsləhət 
bildi. O hər bir məsləhəti mayora deyirdi. Mayor da İbrahim xana Rusiya 
qoşununun tezliklə  gəlib yetişəcəyini vəd edirdi. Doğrudan da qoşunun 
gəlməsi çox yubandı. Qızılbaş qoşunu qalanın iki ağaclığına yetişmişdi. 
Mərhum  İbrahim xan evini, ailəsini xan bağından qalanın yaxınlığına 
köçürmüşdü. Bilmirəm bir para fitnəkar adamlar mayora nə demişdilər ki, 
o, 200 nəfər soldatla İbrahim xanın və ailəsinin üstünə gedib, o gecə 
Allahın qəzasından  İbrahim xanı, arvadı Tuba xanımı, qızı  Səltənət 
bəyimi, 12 yaşlı bir oğlunu, həmçinin Kəbirli 
  
 275

Abbasqulu ağanı, Hacıhəsənli bəyi və Mirzə Haqverdini, qərvəndli Hümmət 
bəyi, sarıcalı Gülməli bəyin oğlu Cavanşiri və  Həsənağanı, qərvəndli qulluqçu 
Əli Pənahı,  əfşar Cavanşiri və Mirzə Nağını, kəbirli  Əcəmoğlunun oğlu Hacı 
Həsəni və onun iki oğlunu, iki nəfər  şelli və iki nəfər başqa adamı, cəmi 17 
nəfəri öldürdü. Bu adamlar 1221-ci ildə
1
 gecə səhərə 3 saat qalmış öldürüldü. 
Bu hadisə üz verdiyi zaman general-mayor Mehdiqulu xan və polkovnik 
Cəfərqulu ağa qalada idilər. Onlar yüksək Rusiya dövlətinə qarşı dostluq 
qaydasını poza bilən heç bir iş görmədilər. (Əksinə) qorxuya düşmüş xalqı sakit 
etməyə çalışdılar və heç bir işdə  cənab mayorun ziddinə getmədilər. Taxıl və 
ərzaq az tapıldığı üçün onu tədarük etməyə səy etdilər. 
Bu zaman Qızılbaş qoşunu naibüssəltənə Abbas Mirzə ilə Ağoğlanda idilər. 
İbrahim xanın bu qəmli hadisəsindən hələ 15 gün keçməmişdi ki, qoşun və 
topxana general Nebolsinin sərkərdəliyi ilə  Şahbulağa çatdı. Qoşunun gəlməsi 
xəbərini eşidən Mehdiqulu xan Qarabağın adlı-sanlı atlıları, qulluqçuları  və bir 
neçə  bəyzadələr ilə birlikdə  Qızılbaş qoşununun yollarını  hər tərəfdən 
kəsdiklərinə baxmayaraq, qaladan çıxıb Nebolsinin yanına gəldi və Rusiya 
dövlətinin qoşununa qoşuldu. Onlar Əsgəran ətrafında ordu qurdular. Polkovnik 
Cəfərqulu ağa, mayor və yeger dəstəsi qalanı qorumaq üçün orada qaldılar. 
General Nebolsin, İranın naibüssəltənəsi Qızılbaş qoşunu ilə hücum edəcəyi 
ehtimalı ilə 2-3 gün gözlədi. Lakin onlardan bir əsər görünmədi. Ona görə  də 
belə  məsləhət gördülər ki, Qızılbaş qoşunu tərəfə  hərəkət etsinlər, onlar 
vuruşmaq istəsələr, vuruşsunlar,  əks təqdirdə hücum edib, onları Qarabağ 
torpağından çıxartsınlar. 
Naibüssəltənə Rusiya qoşununun ona tərəf gəlməsini eşidib, bütün qoşunu ilə 
müharibə etməyə  gəldi. Xonaşen mənzilinin yaxınlığında hər iki qoşun bir-biri 
ilə üzləşdi. Aralarında böyük dava oldu. Mehdiqulu xan öz adamları ilə Qarabağ 
qoşunu ilə  həmişə  bələdçilik edib, döyüşdə  də Rusiya qoşunu sıralarında 
Qızılbaş qoşununu dəf etməyə çalışırdı. İyul ayının 15-də Xonaşen mənzilində, 
hər iki qoşun arasında 7 saat davam edən döyüşdən sonra general Nebolsinin təd- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 
Hicri 1221-ci il miladi 1806-cı ilə  bərabərdir.  İbrahimxəlil xanın qətli 1806-cı il 14 iyun 
gecəsinə təsadüf edir. 
 
 276

 
biri, Kotlyarevskinin şücaəti və Mehdiqulu xanın köməyi ilə  Qızılbaş 
qoşunu məğlub oldu. Onlardan bir qədəri öldürüldü, bir parası əsir oldu, 
qalanı da Araz tərəfınə qaçdı. Bu davada Kotlyarevski də yaralandı. 
Ondan başqa 30 nəfərə  qədər zabit və soldat da yaralandı  və öldürüldü. 
General qoşun götürüb, onları (qızılbaşları) Qozlu çaya qədər təqib etdi, 
lakin bir əsər tapa bilmədi. 
Naibüssəltənə  ağır yükünün çoxusunu töküb, Qızılbaş qoşunu ilə 
qaçdı. İki gün ərzində Arazdan keçib, sərhədin o tayına çıxdı. 
Qızılbaş qoşununun məğlub olması xəbəri yayılan zaman Əbülfət xan, 
Qarabağın başqa qaçqın xanları və bəyləri ilə birlikdə bütün elləri və bəzi 
kəndləri köçürüb Naxçıvan və Ordubada tərəf aparırdılar. General-mayor 
Cəfərqulu ağa cənab-mayor Lisaneviç ilə ellərin məşhur atlılarını  və 
yaxın adamlarını götürüb, Qarabağ ellərini qaytarmaq və  Qızılbaş 
qoşununu dəf etmək üçün Zəngəzur mahalı yolu ilə  hərəkət etdilər. 
Soldatların dağlarda piyada yol getməsi və arxadan atlılara çatması çətin 
olduğuna baxmayaraq, var qüvvə ilə gecə-gündüz dayanmadan yol 
getdilər. Nəhayət, Qarabağ atlıları polkovnik Cəfərqulu ağanın başçılığı 
ilə Qapan və Ordubad dağlarında Qızılbaş qoşununa yetişib onunla 
davaya başladılar. Qızılbaş qoşunundan 2 minə yaxın atlı  və piyadasını 
dar dərələrdə məğlub edib, hamısını tutub soydular. At, paltar, yaraq və 
başqa  şeylərini  əllərindən alıb, lüt elədilər. Arxadan gələn soldatlar 
Qızılbaş qoşununun bir parasını ölü, bir parasını  əsir və qalanını da 
qaçmış gördülər. Sürülüb aparılmaqda olan Qarabağ elləri və 
rəiyyətlərinin hamısı qala ətrafında olan dağlara qayıtdılar. O zaman 
naibüssəltənə Araz kənarında idi. 
Bir tərəfdən general Nebolsinin qoşunu Mehdiqulu xanla birlikdə 
naibüssəltənəni məğlub etmələri, o biri tərəfdən də mayorun və polkovnik 
Cəfərqulu ağanın belə bir işi yerinə yetirmələri padşah  əsgərlərinin 
gücünü nümayiş etdirdi. Qarabağ camaatı asudə olub, hər kəs öz yerində, 
öz məkanında yerləşib, tam rahatlıqla yaşamağa başladılar. 
Həmin ilin qışında general-anşef qraf Qudoviç böyük imperator 
mərhum Aleksandr Pavloviç tərəfindən sərdar təyin olunaraq, Tiflis 
şəhərinə gəldi. General-mayor Nesvetayevin imperatora yazdığı ərizəsinə 
görə Mehdiqulu xanı öz yanına Tiflis şəhərinə çağırdı. Mehdiqulu xan 
bütün kəndxudalar və ellərin bəyləri ilə birlikdə 
 
 277

Tiflis  şəhərinə gedib, qrafla görüşdü.  İkinci gün, ümumi yığıncaq oldu. 
Qraf  əhdnamədə qeyd olunmuş Qarabağ hakimiyyətinin fərmanını, 
cavahiratla bəzənmiş  qılıncı  və padşahlıq bayrağını Mehdiqulu xana 
təhvil verib, onu böyük mərhəmət, ümid və  vədlər ilə Qarabağa yola 
saldı. 
Mehdiqulu xanın hökuməti bu tarixdən 1822-ci ilin oktyabr ayına 
qədər davam etmişdir.  Əlbəttə, yüksək dövlətin kargüzarları bu barədə 
dəftərlərə yazmış  və sizə  məlum olduğundan mənim  ərzimə ehtiyac 
qalmır.