S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Hamul besh-on kүndә abtar devānanы
bozaxānada yana bir өzidek abtar boynыnы chapыb өldүrdi (Navoiy, 
XM). 
2.
Ish-harakat ob’ektini bildiradi: 
Vazыrg’a bu xabar yetishti (Navoiy, TMA).
3.
Ish-harakatning o’rnini bildiradi: 
Vә ul hazratnың mubarak murqadi Jam 
vilayatыda Xarjud qasabasыdadur (Navoiy, MN). 
4.
Ish-harakat yoki belgining paytini bildiradi: 
Vә Yalashnың zamani besh 
yыldыn juzviy өksүkdүr (Navoiy, TMA).
Tarkibiga ko’ra ega 
sodda 
va 
murakkab
turlarga bo’linadi. Sodda ega bir so’z 
shakli bilan ifodalanadi: 
Sahāvat insāniyat bag’ыnың bārvar shajaridur (Navoiy, 
MQ). Miri majlisdag’ы ahli majlisqa muttafыq boldы (Navoiy, MN). 
Murakkab 
ega bir necha so’zlar birikmasidan iborat bo’ladi: 
Bu she’rg’a 
hazrat Mahdumi Nuran javab aytыbturlar (Navoiy, MN). 
Kesim gap tarkibida muhim o’rin tutadigan bosh bo’lakdir, shuning uchun 
ham u sodda gaplarda eganing qo’llanishiga nisbatan muqimdir (Kesim haqidagi 
yangicha qarashlar yuqorida aytib o’tilgani uchun qaytarib o’tirmaymiz). Kesim 
ham xuddi ega kabi sodda va murakkab turlarga bo’linadi. 
Sodda
kesim bir so’z shakli bilan ifodalanadi. Sodda kesimlar qaysi so’z 
turkumi bilan ifodalanishiga qarab
sodda fe’l kesim
va 
sodda ot kesim
larga 
bo’linadi. Sodda fe’l kesimlar fe’l, uning sifatdosh va ravishdosh shakllari bilan 
ifodalanadi: 
Va saltanatыnың zamānыn ham muxtalif bitibtүrlәr (Navoiy,TMA). 
Dostlar dostlar vafāsыn asrag’aylar (Navoiy, NM). 
Sodda ot kesim
lar fe’ldan boshqa so’z turkumlari bilan ifodalanadi: 
Yalg’an 
aytquchы g’aflatdadur (Navoiy, MQ). Ul ham Andыjandыndur (Navoiy, MN). 
Murakkab kesim
lar bir necha so’zlardan iborat bo’ladi. Ular ham sodda 
kesimlar kabi murakkab fe’l kesim va murakkab ot kesimlarga bo’linadi. 
Murakkab fe’l kesim adabiyotlarda 
sostavli kesim
deb ham yuritiladi. 
Murakkab fe’l kesimlar asosan ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasidan iborat bo’ladi: 
Ul dag’ы bashqara almadы (Navoiy, TMA). 
Bundan tashqari, mustaqil 
fe’l+to’liqsiz fe’l qo’shilmasidan ham murakkab fe’l kesimlar hosil qilingan: 
Sekiz 
mың shāh va shāhzāda xыdmatыn qыlur erdi (Navoiy, TMA). 
Murakkab ot kesimlar 
ot+fe’l va ot+bog’lama qo’shilmalaridan iborat bo’ladi: 
Va SHāmda alarg’a kөp muridlar payda boldыlar (Navoiy, Nas.muh.). Jami’ 
darveshlәr hāzыr erdilәr (Navoiy, Nas.muh.). 
Eski o’zbek tilida ham xuddi hozirgi o’zbek tilidagidek, ot kesimlar tarkibida
-tur, -men,-siz,-biz 
kabi qo’shimcha- bog’lamalar, 
erdi, ermish, bol, barur 
va fors-
tojik tilidagi 
hast
bog’lamsidan nusxa ko’chirish asosida vujudga kelgan 
bor
so’z 
bog’lamalari keng qo’llangan. 
To’ldiruvchi.
To’ldiruvchi gapning uzviy bo’laklaridan bo’lgan ikkinchi 
darajali bo’lakdir. To’ldiruvchi uchun asosan ot va olmosh turkumi ifoda ashyosi 
bo’lib xizmat qiladi. U 
vositasiz
va 
vositali
kabi ikki turga bo’linadi. 

---

66 
Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanadi. Ular 
quyidagicha ifoda ashyosiga ega bo’ladi:
1.
Ot bilan ifodalangan: 
Bu zalimlar mүlkni barbad bergүchidүrlәr (Navoiy, 
MQ). 
2.
Otlashgan sifat bilan: 
Aqыl bu tarыqnы shiar qыlmas va yaxshы-yamannы 
haq yaratqandыn artuq-өksүk bilmәs (Navoiy, MQ).
3.
Olmosh bilan: