S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
islom, Vә hazrat SHayxnың «Mahzanul asrar»ig’a javab aytыbtur (Navoiy, MN).
Arab va fors tillaridagi aniqlovchi-aniqlanmishning joylashuvi bilan o’zbek tilidagi aniqlovchi-aniqlanmishning o’rinlashuvi o’rtasida jiddiy farq mavjud. 64 Arab va fors tillarida avval aniqlanmish keyin aniqlovchi kelsa, o’zbek tilida avval aniqlovchi so’ng aniqlanmish keladi. Gap bo’laklari. Ma’lumki, gap bo’laklari gapni tashkil qiluvchi so’z shakllari, birikmalari va boshqa sintaktik birliklarning tarkibiy va ma’no xususiyatlariga ko’ra farqlanadi. Bunda tarkibiy xususiyat tushunchasi gap bo’laklarining ifodalanishi, ularning gapdagi boshqa sintaktik hodisalar bilan bog’lanishiva sintaktik mavqe tushunchalarini o’zida birlashtiradi, ular ma’lum bir ma’noni tashishga xizmat qiladi. Bosh bo’laklar. Ma’lumki, ega fikr ob’ektini, nutq predmetini ko’rsatuvchi bosh bo’lakdir. An’anaviy tilshunoslikda gapning hokim bo’lagi ega deb e’tirof etiladi. «Ega ikki sostavli gapning bosh bo’laklaridan biridir: u hoqim sostavning grammatik markazi, shu sostavdagi bo’laklarga, shuningdek, tobe sostavdagi bosh bo’lakka – kesimga ham hokimdir. Ega absolyut hokim holatdagi bo’lakdir. U gapdagi fikr, hukm o’ziga qaratilgan predmetning – nutq predmetining nomidir. Ega harakatni bajaruvchi yo qabul qiluvchi shaxsdir yoki kesim ifodalagan holat, yo belgi qarashli predmet» (G’ulomova A., Asqarova M. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tili. Sintaksis. T., 1987, 77). Keyingi yillarda gapning shakliy tomoni bilan bir qatorda, uning mazmuniy tomonini o’rganishga ham jiddiy e’tibor berilmoqda, ya’ni tilshunoslikda mazmuniy sintaksis degan yangi yo’nalish yuzaga keldi. Bu borada A.Berdialiev, R.Sayfullaeva, A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Ahmedov, S.Solixo’jaeva, M.Abuzalova va boshqalarning tadqiqotlarini ko’rsatib o’tish joiz. Bu tadqiqotlarda gapning bosh bo’laklari xususida ham yangicha qarashlar paydo bo’ldi. Bu, ayniqsa, N.Mahmudov, A.Nurmonov, M.Abuzalovalarning ishlarida o’z ifodasini topdi. Bu qarash bo’yicha o’zida predikativlikni aks ettiradigan, gapni uyushtiruvchi va shakllantiruvchi bo’lak kesimdir. Kesim gapning markaziy bo’lagi bo’lganligidan butun tavsifi – grammatik kategoriyalari: tasdiq-inkorlik, shaxs, zamon, kommunikativ maqsad va hokazolar kesimga qarab belgilanadi. Kesim gap qurilishida uyushtiruvchilik rolini o’ynaydi. To’g’ri, kesim haqidagi bunday fikr-mulohazalar an’anaviy tilshunoslikda ham bor. Jumladan, A.G’ulomov shunday yozadi: «Kesim ega bilan o’zaro bog’langan bo’lib, gapning uyushtiruvchi markazlaridan biridir: u hukmni ifodalovchi, gaplikning asosiy belgilarini (modallik, zamon va shaxsni) – predikativlikni ko’rsatuvchi eng muhim bo’lak bo’lganligidan gapning mazmunini, strukturasini, xarakterini belgilashda katta rol o’ynaydi, ega nutq predmetini-temani (gapning nima to’g’risida borishinigina) bildiradi, shu haqda nima deyilishini, xabarni, xarakteristikani kesim bildiradi» (G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi zamon o’zbek tili. Sintaksis. T., 1987, 84). Olim hatto kesimning gapdagi eng zaruriy bo’lak ekanligini e’tirof etadi. Gapning shakllanishida kesim muhim rol o’ynashini aytadi: «Gapni maydonga keltirish, fikrni ifodalash jihatidan kesimning gapdagi ahamiyati juda kattadir: u kommunikatsiyada (aloqa – aralashuv, xabar berishda) asosiy vazifani bajaradi. Gapda kesimning ayrim bo’lak sifatida ifodalanmay qolishi kuchli sezilib turadi. Demak, gap tushunchasi kesim tushunchasi bilan juda zich bog’langandir. Predikativ aloqaning ko’rsatkichlari, odatda, kesimda bo’ladi» (G’ulomov A., Asqarova M., yuqoridagi asar, 1987, 84). 65 Ma’lumki, gapning xarakterli belgilaridan biri predikativlikdir. Demak, kesim predikativ aloqaning muhim ko’rsatkichi, gap tushunchasi bilan juda zich bog’langan ekan, u gapda hokim bo’lak hisoblanishi kerak. Ega quyidagi ma’no xususiyatlarini bildiradi: 1. Harakat, holat va belgini bildiradi: Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|