S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bog’lovchilar – gap va gap bo’laklarini bog’lashda qatnashadigan yordamchi so’z turkumidir. YUklamalar
|
Tayanch tushunchalar:
Ko’makchilar – ot yoki otlashgan so’zning fe’lga tobeligini ta’minlaydigan so’z turkumi. Sof ko’makchilar – aynan ko’makchilardir. Funksional ko’makchilar – aslida boshqa so’z turkumiga oid bo’lib, funksional jihatdan ko’makchilarga transpozitsiyalashgan so’zlardir. Bog’lovchilar – gap va gap bo’laklarini bog’lashda qatnashadigan yordamchi so’z turkumidir. YUklamalar – atash vazifasi, lekin voqelikni (modal) ifoda qiladigan yordamchi so’z turkumidir. Modal so’zlar – so’zlovchining o’z fikriga munosabatini hamda fikrni tasdiqlash, inkor etishni ifodalaydigan yordamchi so’zlardir. 63 Sintaksis Reja: 1. Tarixiy sintaksis haqida ma’lumot. 2. So’z birikmasi. 3. Gap bo’laklari. Qadimgi turkiy til va so’nggi davrlar tilining sintaktik tuzilishi bilan hozirgi zamon tili sintaktik tuzilishini qiyoslar ekanmiz, o’zbek tili sintaksisida ham jiddiy o’zgarishlar bo’lganini ko’rish mumkin. SHunisi xarakterliki, sintaksisdagi o’zgarishlar ko’pincha morfologiya va leksikada bo’lgan o’zgarishlar tufayli ro’y bergan. Masalan, vosita kelishigining iste’moldan chiqishi so’zlarning boshqaruv munosabatini o’zgartiradi va hol doirasini kengaytiradi. Sintaksis taraqqiyotidagi ikkinchi omil- boshqa tillarning ta’siridir. Tarixda o’zbek tiliga ayniqsa fors-tojik tilining ta’siri sezilarli bo’lgan. Bu tilning ta’siri bilan yangi so’z birikmalari, ergash gaplar vujudga keldi. Ma’lumki, so’z birikmalari ikkiga bo’linadi: tobe birikmalar, teng birikmalar. Teng birikmalarda so’zlar o’zaro teng munosabatga kirishsa, tobe birikmalarda so’zlar o’zaro tobe-hokim munosabati orqali bog’lanadi. Tobe birikma tarkibidagi bosh va ergash so’zlar qanday vositalar bilan bog’lanishiga qarab, uch turga bo’linadi: boshqaruv, moslashuv, bitishuv. Boshqaruv munosabatida ergash so’z bosh so’zning talabi bilan biror grammatik formada shakllanadi. Boshqaruvning ikki turi mavjud: kelishikli boshqaruv va ko’makchili boshqaruv. Kelishikli boshqaruvda bosh so’z va ergash so’z o’zaro tushum, jo’nalish, o’rin-payt va chiqish kelishigi yordamida bog’lanadi. Ko’makchili boshqaruvda bosh so’z bilan ergash so’z ko’makchilar yordamida munosabatga kirishadi: Vәhm bilә uyg’anыb, kāhinlәrni tilәb, bu tүshniң tә’birini tilәdi (Navoiy NM). Vә bir az fursatdыn soңra mәliki Rāyān ham ālamdыn chыqtы (Navoiy NM). Moslashuvli birikmada bosh so’z bilan ergash so’z shaxs-sonda o’zaro mos bo’ladi. Ular o’zaro qaratqich kelishigi yordamida bog’lanadi: ... ul navāhiniң cheriki bilә..(BN). Meniң g’animim qorg’anda edi (BN). Bitishuv munosabatiga kirgan so’zlar faqat ohang yordami bilan bog’lanadi. Bunday munosabat sifat bilan ot, son bilan ot, olmosh bilan ot o’rtasida bo’ladi: Bu tүshүkni teshib, ul suvni ichәdүrlәr (BN). Ottыz-qыrq bәrg shāxыnың үchidә bir yerdin-oq irikrәk pәnjә uradur (BN). Izofa. Izofa ikki otning aniqlovchilik munosabatiga kirishuvidir. Izofa arab va fors tillariga xos bo’lib, turkiy tillardagi moslashuvli birikmaning o’zidir. O’zbek tili leksikasining juda katta qismini arab va fors so’zlari tashkil etgani uchun bu tillardan izofiy birikmalar ham juda ko’plab o’zlashgan. Misollar: Haki pay, abi hayvan (Lutfiy), g’unchayi xandan, bulbuli bostan (Xorazmiy), shayxul Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|