S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Tayanch tushunchalar 
 
O’tgan zamon fe’llari – 
nutq momentiga nisbatan oldin yuz bergan (yuz 
bermagan) ish-harakatni anglatadi. 
Hozirgi zamon fe’llari – 
nutq momentida yuz bergan (yuz bermagan) ish-
harakatni bildiradi. 
Hozirgi-kelasi zamon fe’llari – 
nutq momentida yuz bergan va undan keyin 
amalga oshiriladigan ish-harakatni anglatadi. 
Kelasi zamon fe’llari – 
nutq momentidan keyin amalga oshiriladigan ish-
harakatni anglatadi. 
Fe’l nisbatlari – 
ish-harakatning sub’ekti va ob’ekti munosabatlarini 
bildiradi. 
 
 
 
 
 
Ravish 
 
Reja: 
1.
Ravish haqida umumiy ma’lumot. 
2.
Ravish yasalishi. 
3.
Ravishning ma’no turlari. 
Eski o’zbek tilida ham ravish kategoriyasi so’z o’zgartiruvchi affikslar qabul 
qilmasligi bilan xarakterlanadi. Bu hol ravish turkumining boshqa mustaqil so’z 
turkumlaridan farqlovchi o’ziga xos belgisini tashkil etadi. Gapda ravishlar 
boshqa so’zlar bilan bitishuv yo’li bilan bog’lanadi.Ayrim ravishlarning 

---

56 
tarkibidagi kelishik affikslari esa o’zining grammatik xususiyatini yo’qotib, 
so’zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan. 
Eski o’zbek tilida iste’molda bo’lgan ravishlarning va ravish ma’nosida 
qo’llanuvchi so’zlarning ma’lum qismi boshqa sistemadagi tillarda o’zlashtirilgan. 
Bunday so’zlarning ko’pchiligi eron tillariga, ayrimlari arab tiliga mansub:
 Ā
hista 
aytduqыmыznы ham eshitүr (Tafcsir). Men hargiz almыshыm yoq (QR). yochrәdi 
nāgāh 
raqibi 
(Lutfiy). 
Dāimā 
mastu 
bexabar 
kөrүnүr 
(Atoiy).
Eski o’zbek tilida iste’molda bo’lgan ravishlarning asosiy qismi yasama 
so’zlardan iborat bo’lib, ular morfologik va sintaktik usullar bilan hosil bo’lgan. 
Asli o’zbekcha tub ravishlar juda kam sonni tashkil etadi. Bulardan 
quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 
Bizniң atalarыmыz kim, ashnu өldilar, (Tafsir). 
Bat bol, bashың al, qach (Atoiy). 
Eski o’zbek tilida tub so’z sifatida tasavvur 
qilingan ayrim ravishlar aslida yasama ravish bo’lgan. Masalan, 
naru 
(nari), 
beru
(beri) ravishlari uzoqlikni anglatuvchi 
na
va yaqinlikni anglatuvchi 
be
so’zlariga 
qadimgi jo’nalish kelishigi affiksi –
ru 
qo’shilishi bilan hosil bo’lgan. 
Eski o’zbek tilida quyidagi affikslar bilan turli so’z turkumlaridan ravish 
yasalgan: 
-
cha/-chә
affiksi bilan yasalgan ravish ish-harakatning holati, miqdori, 
darajasi kabi ma’nolarni ifodalaydi yoki biror harakat belgisining boshqa harakat 
belgisiga o’xshashligini ko’rsatadi. Bu affiks turli so’zlarga qo’shilib ravish
yasaydi: 
1.
Otga qo’shiladi: 
Alar ham tүrkchә ayturlar (Navoiy ML)
. 
2.
 
Kishilik va ko’rsatish olmoshlariga qo’shiladi: 
Dunyāda bar-mu ekәn 
menchә yaman (SHN). Hech kimgә senchә bermәdi, ayyār, qash-u kөz (Lutfiy). 
3. Sifatga qo’shiladi: 
Pādshāhzādalarnың ulug’ыna ulug’cha va kichiginә 
kichikchә berdi (SH.tar.).
–
g’acha/-gәchә/-qacha/-kәchә 
affiksi jo’nalish kelishigiga –
cha/-chә 
affiksi 
qo’shilishi bilan hosil bo’lgan qo’shma affiks bo’lib, ot, sifat, olmosh, ravish 
turkumidagi so’zlardan ravish yasaydi: 
Tүngәchә urmaq edi kөksigә tash 
(Navoiy,MQ). Ushbu haftag’acha yoq erdi xabar (SHN). 
-tek/-dek 
affiksi o’xshatish, qiyoslash kabi ma’nolarni ifodalovchi ravish 
yasaydi: 
Sakkākiy kөz yashыn yaz yamg’urы-tek yag’durur (Sakkokiy). Kөrmәgәn 
bir sen-dke ahli rozg’ār (Navoiy). 
-la/-lә
affiksi payt ma’nosidagi otlarga, asosan, 
taң, tun
so’zlariga qo’shilib payt 
ravishi yasaydi: 
Tүnlә-oq yetti oshul qorg’ang’a (SHN). Emdi taңla bu sөz Abid 
xāng’a yetәr (SH.turk). 
-āna
affiksi otga qo’shilib, o’xshatish, qiyoslash ma’nosidagi ravish yasaydi. 
O’zbek tiliga bu forma eron tillaridan o’zlashtirilgan: 
Seni men өltүrүr-men, teb 
ayttы turkāna (Sakkokiy). Xeyli mardāna yigit edi (BN). 
-an
affiksi eski o’zbek tilida kam iste’molda bo’lgan: 
Ulug’lыg’ы taxminan on 
qarы bolg’ay (BN). 
Sintaktik
usul bilan ravish yasalishi bo’yicha eski o’zbek tili bilan hozirgi o’zbek 
tili o’rtasida deyarli farq yo’q. Qo’shma ravishlar quyidagi so’zlar ishtirokida 
hosil bo’ladi: 

---

57 
1.
Bir
so’ziga payt, makon, va shunga o’xshash ma’nolarni bildiruvchi 
so’zlarni qo’shish bilan: 
Bir lahza sensiz sabr yoq (Lutfiy). Meni bir yerdә muqim 
etkүsidүr (SHN). 
2.
Har
belgilash olmoshiga payt yoki makon bildiruvchi so’zlarni 
qo’shish bilan:
Har kun salamg’a barur erdim (Tafsir). Har yerdә barsaңыz 
qullug’da bolur-siz (BN).
3.
Ul, bu, oshal
kabi olmoshlarga payt yoki makon bildiruvchi so’zlarni 
qo’shish bilan: 
Kөңlүm ul yān tartadur (Lutfiy). Bu qыsh qār bisyār ulug’ tushub 
erdi (BN).
4.
Hech, qay 
olmoshlariga payt yoki makon bildiruvchi so’zlarni 
qo’shish bilan: 
Hech zamānda hech kim eshitkәn vә kөrgәn yoqtur (SH.tar.).
Eski o’zbek tilidagi ravishlarni ham ma’no jihatdan quyidagicha tasnif qilish 
mumkin: 
1.
 
Holat ravishlari:
āhista, ravān, āsān, āgāh, tүrkchә, āshыqāna. 
2.
 
Payt ravishlari: 
tүnlә, hargiz, nāgāh, hamisha, damādam, dambadam, har dam, 
har lahza, avval, hālā. 
3.
 
O’rin ravishlari:
har sarы, bu yer, bunda, anda. 
4.
 
Daraja-miqdor ravishlari: 
az, kөp, bүrgүtchә, menchә, ulug’cha, g’āyat, 
bag’āyat. 
5.
 
CHegaralov ravishlari: 
haftag’acha, kөkkәchә, G’aznыg’acha, axshāmg’acha, 
xususan, bataxsis. 
6.
 
O’xshatish ravishlari: 
lāladek, burung’ыdek, ыnang’udek, yegүtek, paritek.
 
Juft ravishlar. 
Eski o’zbek tilidagi juft ravishlarning ko’pchilik qismi ot 
turkumidagi so’zlarning ravishga ko’chishidan hosil bo’lgan:
Yana tun-kun 
bardыlar (Tafsir). Qazar erdi arыg’nы kecha-kunduz (Navoiy,FSH). 
 
Savol va topshiriqlar: 
1.
Eron tillaridan o’zlashgan ravishlarga misol yozing. 
2.
Arab tilidan o’zlashgan ravishlarga misol yozing. 
3.
Ravish yasovchi qo’shimchalarni sanang. 
4.
Ravishning ma’no turlarini sanab bering va manbalardan misollar 
keltiring.