S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Tayanch tushunchalar: 
 
Mayl – 
ish-harakat (holat)ning real voqelikka munosabatini bildiradi. 
Zamon – 
ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytga munosabatini 
bildiradi. 
Tuslanish – 
fe’lning shaxs-son affikslari bilan o’zgarishi va paradigma hosil 
qilishi. 
Buyruq-istak mayli – 
bir paradigma hosil qiluvchi va buyruq semasi etakchi 
bo’lgan fe’l mayli turi. 
SHart mayli – 
bir paradigma hosil qiluvchi shart semali fe’l mayli turi. 
 
 
Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari(davomi) 
 
Reja: 
 
1.
 
Aniqlik mayli. O’tgan zamon fe’llari. 
2.
 
Hozirgi va kelasi zamon fe’llari. 
3.
 
Fe’l nisbatlari. 
 
Aniqlik maylida har uchala grammatik zamon mavjud: o’tgan zamon, hozirgi 
zamon, kelasi zamon. Aniqlik maylidagi har bir zamon bir necha formani o’z 
ichiga oladi va bu formalar shu zamon chegarasida turli ma’no ottenkalarini 
ifodalashga xizmat qiladi. 

---

52 
O’tgan zamon fe’llari.
O’tgan zamon fe’li tuzilishi jihatidan dastavval 
quyidagi ikki gruppaga bo’linadi: 1) o’tgan zamon fe’lining sodda (sintetik) 
formalari; 2) o’tgan zamon fe’lining analitik formalari. SHuni aytish lozimki, 
o’tgan zamon fe’llari 
–di/-dы/-ti/-tы 
affiksli fe’l formalari va fe’lning sifatdosh, 
ravishdosh shakllariga tuslovchi affikslarning qo’shilishidan hosil bo’ladi. 
O’tgan zamon fe’li sodda (sintetik) formalari eski o’zbek tilida
quyidagichahosil qilinadi: 
-dы/-di//-tы/-ti
affikli forma. Bu forma eski o’zbek tilining barcha davrlarida 
keng qo’llangan va u ushbu affiksga qisqargan tuslovchilarni qo’shish bilan hosil 
qilinadi: 
Elchi bu sөzlәrniң barchasыn aytdы (SH.tar.). Vidālashыb murajiat 
marāsыmыnы ada qыlduq (Furqat). 
Tuslanish paradigmasi: 
bardыm, 
bardың,bardы// barduq, bardыңыz, bardы(lar). 
-mыsh/-mish 
affiksli forma ham turkiy tillarda qadimdan aktiv qo’llangan 
bo’lib, eski o’zbek tilida ham ancha keng iste’molda bo’lgan: 
Aruqnы ul tash 
үskүndә yolda unutmыsh-men (QR). Furqatыңdыn bolmыsham zār-u zaif (Lutfiy). 
-duq/-dүk 
affiksli forma. O’tgan zamon sifatdoshining 
–duq/-dүk 
affiksli 
formasi qadimgi yodgorliklar tilida keng iste’molda bo’lib, o’tgan zamon fe’li 
funksiyasida ham qo’llangan. Bu sifatdosh o’tgan zamon fe’li funksiyasida XIII-
XIV asrlarga oid yodgorliklardan «Tafsir»da ham qo’llangan bo’lib, unga 
ko’pincha 
turur
holat fe’li qo’shilib kelgan: 
Munda aytur qыldыm teb, valekin 
qыlmaduq turur. Hech kөz andag’ kөrmәdүk tururlar,hech kөңүl anың-dek 
sanmaduq bolur. 
-g’an/-gәn//-qan/-kәn 
affiksli o’tgan zamon sifatdoshining o’tgan zamon 
funksiyasida qo’llanishi asosan XIII-XIV asrlardan boshlab kuzatiladi: 
Taqы 
haqiqatda men qorqutg’an-men (Tafsir).Aql-u jan alamыg’a ishq otыnы salg’an-
sen (Lutfiy). 
-b(-ыb/-ib/-ub/-үb) affiksli ravishdosh asosida yasalgan o’tgan zamon fe’li.
Bu fe’l shakli eski o’zbek tilida quyidagicha uch xil qolipda qo’llangan: 
a) 
barыb turur-men.
Bu forma asosan XV asrgacha qo’llangan bo’lib, ba’zan 
XV asrga oid yodgorliklarda ham uchraydi: 
Ibrahim tevәdin inmәkkә ant ichib 
turur-men, tedi (QR). Qachan kөrsәlәr anы kim, va’da qыlыb tururlar (Tafsir); 
b)