49
YUqoridagilardan tashqari, «Qissasi Rabg’uziy», «Tafsir», «Xisrav va
SHirin»
asarlarida
–g’am/-gәm
affiksi ham I shaxs buyruq-istak mayli formasini
hosil qilgan:
Fazl qыlg’am va aңa artuq bergәm (Tafsir). Birini qurban qыlg’am
(QR).
I shaxs ko’plik formalari.
Buyruq-istak maylining I shaxs ko’pligi quyidagi
affikslar bilan hosil qilingan:
-g’alыm/gәlim,-g’g’alың/-gәliң,-(y)alыm/-(y)әlim.
Bu affikslar XV asrdan
oldingi davr yodnomalarida uchraydi:
Ey rabb, bizgә farman bergil, kөkkә
ag’g’alыm (Tafsir).Siz on qoy keltүrүң, bishүrүң, etini yegәliң (QR). Halыmыz
ezgү bolmaz, netәk qыlalыm (QR).
Bu affiks ba’zan
lab unlisi bilan
–alum/-әlүm
formasida ham keladi:
Bu er
ulug’ sөz sөzlәyү turur, ketәlүm tedilәr (QR).
-g’alы/-gәli.
XVI-XVII asr yodnomalarida uchraydi:
Hech yamanlыq aңa
yavutmag’alы// seni telmurtub anы tutmag’alы (SHN). Biz seni tutub bermәgәli
tedilәr (SH.tar.).
-(a)lың/(ә)liң.
XVIII asrgacha bo’lgan yodnomalarda uchraydi:
Asbab
quruңlar,Eran shahrыna baralың (Tafsir). Ne bolsa bolsun, ush bashdыn
kechәliң//Bu surat razыdыn parda achalың (XSH).
-(a)lы/(ә)li
affiksli forma XV-XVII asrlar uchun xarakterli bo’lib, bu davrda
buyruq-istak mayli I shaxs ko’plik ma’nosini ifodalashning asosiy formasi sifatida
yodgorliklarda keng qo’llangan:
Emdi sөzniң aslыg’a shuru’ qыlalы (Navoiy
MQ).Andijang’a chekәli bizlәr lashkar//tүzәli ul sarы āhāңы safar (SHN).
-(a)lыq/(ә)lik.
XIV asrdan boshlab qo’llanadi:
Xasmlыq qыlsa, qыlalыq fani
(SHN). Өzimizni ahvalыmыznы alayыq (SH.turk).
-(a)ylыq/(ә)ylik.
XIX asrdan boshlab keng qo’llana boshlagan:
Berәylik
ikkimiz ham aңa lәshkәr/ bolub jәң әylәsүn sardāri әskәr (Furqat). Ey yaxshыlar,
kelәylik, bir jayg’a yыg’ыlыshaylыq, oynaylыq, kүlәylik, āmān bolaylыq
(Muqimiy).
II shaxs birlik formalari.
Buyruq-istak maylining II shaxs birlik ma’nosi eski
o’zbek tilida asosan
–g’ыl/-gil//-qыl/-kil
affiksi
bilan yasalgan forma orqali
ifodalangan:
Eshitkil emdi ham bir xush hikayat (MN). Barыb ul xannы salamat
tutqыl (MN)
.
Buyruq-istak maylining II shaxs birlik formasi eski o’zbek tilida
–g’in/-gin//-
qыn/-kin
affiksi bilan ham yasalgan. Bu affiks
–g’ыl/-gil//-qыl/-kil
affiksining
fonetik varianti bo’lib, nisbatan keyingi davrlarda paydo bo’lgan:
Kelgin ke,
firaqың otыda qalmadы halыm (Lutfiy).Men dedim kim, rast aytqыn (BN).
Baqqыn, ekin pishәr-mu aftab kөrmәy (Muqimiy).
Ma’lumki, hozirgi o’zbek tili va boshqa turkiy
tillarda buyruq-istak
maylining II shaxs birligi ko’pincha affikssiz qo’llanadi, ya’ni formal jihatdan fe’l
negiziga to’g’ri keladi. Bu holat eski o’zbek tilida ham keng kuzatiladi:
Taqы yuz
mың altun keltүr (QR).Qaraqchы kөzlәriңdin bir qыya baq (Atoiy). Adl qulag’ы-
la eshit halыmы (Muqimiy).
SHe’riy asarlarda buyruq-istak mayli II shaxs birligi affikssiz qo’llanganda,
ba’zan
–u/-ү
unlisi orttiriladi. Bu hol Alisher Navoiy va Husayn Boyqaro
she’rlarida uchraydi:
Ey saba, avvāra kөңlүm istәyү har yan baru// Vadi-yu tag’-u