S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

2. 
Payt munosabatini ifodalagan.
 
An’anaviy tilshunoslikda 
va 
bog’lovchisi 
sodda gaplarni bir-biriga bog’laganda: a) o’zi bog’lagan sodda gaplarda ifoda 
qilingan ish-harakat, voqea va hodisalarning bir vaqtda bo’lganini; b) ish-
harakatning ketma-ket bo’lganini ifodalash aytiladi (SHoabdurahmonov SH., 
Asqarova M. va b., 1980, 426). 
G’.Abdurahmonov to’g’ri ta’kidlaganidek, biriktiruv bog’lovchili qo’shma 
gaplarning boshqa ma’no turlari ham ma’lum darajada payt ma’nosi bilan 
bog’lanadi, ammo ularda o’ziga xos ma’no etakchi bo’ladi. SHuningdek, ma’lum 
bir payt bilan bog’liq bo’lgan qo’shma gaplarda ham qo’shimcha, boshqa ma’no 
ottenkalari bo’lishi mumkin (Abdurahmonov G’.Qo’shma gap sintaksisi 
asoslari.-T., 1958, 73).
Eski o’zbek tilida ham payt mazmuni quyidagicha ifodalangan: 
Qo’shma gap tarkibidagi har ikki denotativ voqea bir paytda sodir bo’ladi: 
Bataxsis, «Kimyai saadat»din va shayx Azizi Nasafiy... rasailin ham ta’rif 
qыlurlar erdi va andыn sөzlәr naql qыlurlar erdi
(HSHA 78).
 
Denotatlar 
mazmuniy bog’lanishi 
«Kimyoi saodat»din, rasoilin-andin
leksik vositalari 
oppozitsiyasi orqali yuzaga chiqmoqda. 
Andin
 
leksemasi yuqoridagi leksemalar 
bilan semantik munosabatga kirishgan holda birinchi denotat bilan ikkinchi 
denotatning mantiqiy bog’lanishini ta’minlamoqda. 
Denotativ voqealar birin-ketin sodir bo’ladi. Birin-ketin sodir bo’lishlik 
denotatlar tarkibidagi ayrim leksik vositalar semantikasi orqali reallashadi:
Axir
 
leksemasi orqali: 
Kөp kishvәr aldы vә axir rihlat kөsin chaldы
(TMA 
213).
 

Биз оппозитив восита атамаси остида œзаро зид маъноли, бир-бирига яšин маъноли сœзлар, сœз 
бирикмалари муносабати хусусида фикр юритамиз.

---

74 
Gah
leksemasi orqali: 
Vә gah g’urbatda alil va g’arыb eligә zalil boldum vә 
gah azizlar xizmatыdыn өzүmni bahramand vә sөzүmni dilpisand taptыm
(MQ 
5-6). 
Nechә yil:
Vә nechә yil alar xizmatыg’a barыb, faqir tariyqыn ixtiyar 
qыldыlar vә nechә yil alar suhbat vә mulazamatlarыda suluh qыlыb, 
xaaqahlarыda azim arbainlar chыqardыlar