S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

162

---

Atm
os
fer
a
163
6
2
-r
a
sm
. 
N
or
d
on
 
gu
d
ro
n
n
i 
b
it
u
m
ga
 
ay
la
n
ti
ri
sh
 
sx
em
as
i:
1
-a
ra
la
sh
ti
rg
ic
h
; 
2
-n
a
so
sl
ar
; 
3
-k
u
b
; 
4-q
ay
ta
ru
vc
h
i;
 
5
-x
o
lo
d
il
n
ik
 
k
o
n
d
en
sa
to
r; 
6-
se
p
e
ra
to
r;
a
b
so
rb
er
; 
8
-y
ut
u
vc
h
i 
uc
hu
n 
id
is
h
.

---

4
7
W
I
СЛ
Л
S
—
Чй
о
Е
я
л
А
А
и
0
Л
U
4>
Рч
Л
О.
сз
L.
л
"а
о
ОЛ
С
О
'в
и-
О
в
*£3
О
*5Ь
к
0
м
Е
<л
2
1
СП
so
3
• - ^ 
<Г
Л> з
fc?
^ ■ i
■5 2
it* ^
^ LT
*> S
с 42
■?? Р

с
с
.§
<>5
°о
'-ч
42
1Г 
*п
53 '"<
■« С
О й) 
5U Ai
«а, С 
£ j§
tN в
©С о
«
I
25 
&0 
IT s*
•a J
СП
^3 
05 О
q s:
с
^
«N Й
<л «3
ор ^
(М
.
«N »Г
И ti 
■8
S
-= g
•У ■«
.
6
? S >
■a .-fip
| -3

x £;
V5 S3
•SJ
. 
I
Os *-ч
; «• IT
I Г
• & §
CJ
■s «
-S ■§
с
I
I
I
с
0
<>
2
$
?4
1
I
a с 
■а -s
•а о
so
<5>
с
.■§>
5
8
•§
^
5
й
^
■§■ 
vT
Чй 
-2
.23 
5
._ 
,v>
§ : ^
§ s
<з 1C
^ О
о Й
^ I
fN
*-ч
к Ь
О
■S >
^ §
85
-§
си
_ 
| ^
^ к
T l
с
2
Q «
1 hi 
<Г> й
rs, ~~<
'5 §
5 1
■§
• 5 -S.
5U
3 3
03
V
S) §
•Ь «
S ' *
Q О
к? В
>—L со 
fcj ^
о
• .,
>■ -s-T
•ё*
1
-S
2
a
•о
_
t \ со
^ -S
£
-й
JC ьо
§ 1
" I
о
tv г~
Й §
. § ^ 2
=5 ^
<^1
IP
^
-са
а
«о
IV
Е* ^
ьо N
Ь* г*
.в"а
§1
* Й 
а
164

---

N o rd o n gudronning parchalanishi re to rta va ko'ndalang 
konveyerdan, shekli ko‘targichdan, aralashtirgich — konveyerdan, koksni 
o ‘lchab beruvchi moslamadan iborat bo‘lgan koks sirkulatsiyasi tizimida 
olib boriladi. Nordon gudron 60°C da sarflovchi idishdan 23 jihozga 
beriladi, bu yerda u 340—350°C gacha qizdirilgan retortadan kelayotgan 
koks bilan 1:8 nisbatda aralashtiriladi va parchalanadi, so‘ngra tutun 
gazlar yordam ida isitilayotgan re to rta n in g
tepa qismiga 
yo‘naltirilayotgan nordon gudron 10 jihozga o‘tkazilib parchalanadi. 
Ko‘ndalang konveyer bilan bir qism koks retortaning nayli qismiga 
beriladi. U yerda koksning va uchuvchan moddalarning qisman yonishi 
hisobiga 340—350°C gacha isitilishi (buning uchun jihozning pastki 
qismiga havo yuboriladi) ta’minlanadi, qolgan qismi esa sovitish uchun 
yuboriladi, so‘ng organik moddalar 100—105°C da yonuvchi 21 pechga 
o‘tkazilib undan keyin utilizator — qozondan o‘tib sulfat kislotasi ishlab 
chiqarishga beriladi.
40 t/sut nordon gudronni qayta ishlash natijasida 84 ming m quyidagi 
tarkibga ega bo‘lgan gaz hosil bo‘ladi: 6,5% S 0 2, 24,0% H 20 ; 10,0% 
C 0 2; 59,5% N 2. Koksni sirkulatsiya qilish tizimida hosil bo‘layotgan 
tutun gazlar issiqligidan 9,19,2 pechlar, 5 rekuperatorda foydalaniladi. 
6 siklon va 7 tutun so‘rib olish moslamasi orqali tutun atmosferaga 
chiqarib yuboriladi.
Koksning chiqishi jihoz to‘ldirilganligining 27—30% ini tashkil qilib, 
uning tarkibida 8—12% oltingugurt, 70—75% bog‘langan uglerod bordir, 
uchuvchan moddalar chiqimi 17—22% ni tashkil etadi. Bunday koksning 
past issiqlik hosil qilish qobiliyati 30,2 M Dj/kg ga tengdir.
Ushbu sxemaga asoslangan usulning kamchiliklari (ba’zi jihozlaming 
korroziyaga uchrashi, isitilishining murakkabligi va qattiq issiqlik 
eltuvchini bir joydan ikkinchi joyga olib borishning qiyinligi) borligi 
tufayli n o rd o n gudronlarni p arch alash uch u n suyuq issiqlik 
eltuvchilaming organik qoldiqlaridan (neft qoldiqlari, kokslashning gazli 
fraksiyalari) foydalanish taklif etilyapti. Laboratoriya sharoitida olib 
borilgan tadqiqotlar natijasida nordon gudronlarni neytralizatsiya qilib, 
so‘ng kokslash imkoniyati borligi tekshirib ko'rildi.
Kokslash moslamasida olinadigan yuqori oltingugurtli koks rangli 
metallurgiyaning bir qancha pirometallurgik jarayonlarda (maxsus 
oltingugurtda bor bo‘lgan birikmalar — pirit, gips o‘miga) sulfidlovchi 
va qayta tiklovchi agent sifatida, ba’zi bir kimyoviy korxonalarda (Na2S 
va CS2 olish uchun) qo‘llaniladi. Nordon gudronlarni (ekstratsiya,
165

---

adsorbsiya qilish yo ‘li bilan) separatsiya qilib ko ‘p tonnali 
chiqindilarning kislotali va organik qismlaridan alohida foydalanish 
maqsadida tadqiqotlar olib borilyapti. Neftni qayta ishlash sohasida 
neftni tozalashning progressiv usullaridan eksraksiya (selektiv 
erituvchilar yordamida), gidro oltingugurtni tozalash, adsorbsiya keng 
qo‘llanilayapti.
Qayta ishlanayotgan va yordamchi mahsulotlar tarkibidagi qattiq 
aralashmalar neft ishlash hosil bo‘lishiga olib keladi. Har bir tonna 
qayta ishlanayotgan neftdan 7 kg atrofida qattiq chiqindi yig'ilib 
qolishiga olib keladi. Ushbu kilogrammlar tarkibida neftning qattiq 
qoldiqlari bo‘lib, ularning 10—56 % ni neft mahsulotlari, 30—85% suv 
va 1,3—46% ni qattiq aralashmalar tashkil qiladi. Omborlarda saqlash 
vaqtida ular bir nechta qatlamga ajralib qoladi: tepa qatlamda neft 
mahsulotlarining suvli emulsiyasi, o ‘rta qatlamda muallaq zarrachalar 
bilan ifloslangan neft mahsulotlari va pastki qatlamda 3/4 qismi neft 
mahsulotlari bilan to‘yingan nam qattiq fazadan iboratdir.
Neft shlamlaridan bir nechta yo‘nalishlar bo‘yicha foydalanilishi 
mumkin. Masalan, mavjud suvsizlantirish-quritish vaqtida qayta ishlash 
yo‘li bilan aylantirish imkoniyati mavjud.
Ushbu chiqindilarni suvsizlantirish va quritish vaqtida mavjud 
sxemaga binoan qayta ishlab tayyor mahsulotlaiga aylantirish maqsadida 
ishlab chiqarishga qaytadan yuborish imkoniyati mavjuddir. Shuningdek, 
ulardan yoqilg'i sifatida foydalanish mumkin, lekin buning uchun katta 
xarajatlar talab qilinadi.
Neft shlamlaridan yoqilg‘i gaz olish uchun foydalanilganda 
neft mahsulotlari bilan bog‘langan va bir tekis tarqalgan suv faol 
kimyoviy muhit vazifasini o ‘taydi: shlamlarga termik ishlov berishda 
u ushbu jarayonda qo'llaniladigan bug'ga nisbatan samaraliroq ta ’sir 
etadi. Bundan tashqari suv borligi tufayli qurumning hosil bo‘lishi 
ancha kamayadi. Neft shlamlariga (5—50%) so‘ndirilgan ohak 
qo‘shish mumkin va hosil bo‘lgan massani 2—20 sutka davomida 
tabiiy sharoitda quritib, qurilishda yuzalami nivelirlashda qo'shimcha 
sifatida ishlatish m um kin, chunki bunday q o ‘shim chalarning 
sho‘rlanishi sezilarsizdir.
Neft shlamlarini utilizatsiya va zararsizlantirishning eng keng 
tarqalgan usullaridan biri ulami turli konsruksiyali pechlarda (kamerali, 
qaynovchi qatlamli, barabanli va h.k.) yoqishdir. Tarkibida qattiq 
aralashmaning miqdori 20% dan ko‘p bo lmagan chiqindilarni yoqish
166

---

u chun qaynovchi qatlam li pechlar keng q o ‘llaniladi. Shundny 
jarayonning texnologik sxemalaridan biri 64-rasmda keltirilgan.
a)
Neft shlami
b)