S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

154

---

60-rasm. Fosfor ishlab chiqarish sxemasi:
1-xomashyo bunkerlari; 2-aralashtirgich; 3-halqali iste ’molchi; 4-shixta
bunkeri; 5-elektr o ‘choq; 6-shlak uchun cho‘mich; 7-ferrofosfat uchun
cho'mich; 8-elektrofiltr; 9-kondensator; 10-suyuq fosforni y ig ‘gich; 11-
tindirgich.
1 t hosil qilinayotgan fosfor uchun elektro o'choqda tarkibida ko‘p 
miqdorda uglerod oksidi, 0,l/0,5tferrofosfor 0,05/0,35 t chang va 7,5/
11 t silikat quyqasi 50 kg ferridli quyqa bor bo‘lgan 4000 m 3 gaz hosil 
bo‘ladi.
Quyqa ferrofosforni, chang va gazlarni utilizatsiyalash. 
Kondensatorlarda hosil bo‘ladigan suyuq fosfor yig'gichlarda suvning 
pastki qismida to'planadi. Bu yerda fosfor chang, kremniy oksidi, qurum 
bilan aralashgan holda quyqa hosil qiladi va undan fosfor kilotasi olinadi. 
Hosil bo‘layotgan temir fosfidlari qotib cho‘yanga o‘xshash massani 
hosil qiladi. U metallurgiya sohasida ishlatiladi. Gazlarni elektrofiltrdan 
o ‘tkazib, tozalab olingan changdan mineral o‘g‘it sifatida foydalaniladi.
Quyqani (shlaklami) utilizatsiyalash. Fosforni elektrotermik haydash 
jarayonida tarkibida 38—43% S i0 2, 2—5% A120 3, 44—48% C a 0 3, 0.5— 
3% P 2Os 0.5—1% Mg, 0.5—l% Fe20 3 va boshqa komponentlar bo‘lgan 
olovli-suyuq quyqa suyultmalari hosil bo'ladi. Lekin ushbu quyqa
155

---

chiqindilarini utilizatsiya qilish ularning kimyoviy tarkibi xususiyatlariga 
binoan ancha murakkablashadi. Ular tarkibidi ftor (3,6%) fosfor (3,6%), 
oltingugurtni borligi uchun domna pechlarida utilizatsiya qilish usullarini 
qo‘llash mumkin emas. Shu sababli fosforli tosh chiqindilarini qo‘llash 
borasida keng ilmiy tadqiqot ishlari olib borilyapti. Masalan: 
granulalangan quyqalar pemza toshi, mineral paxta quyma qurilish 
mahsulotlari ishlab chiqarish jarayonlari ishlab chiqilgan. Ba’zi hollarda 
ftorni utilizatsiyalash maqsadida suyultirilgan quyqa chiqindilarini 
gidrotermik ishlov berish yo'li bilan qayta ishlanadi. Ulardan pemza 
toshi olinadi. Quyqa tarkibidagi ftorni utilizatsiya qilish hisobga olingan 
hollarda, bazan suyultirilgan quyqalarda hosil bo'lgan zahoti gidrotermik 
ishlov berish maqsadga muvofiqdir. Suyultirilgan quyqalar bilan suv 
yoki suv bug4 lari quyidagi reaksiyalarga binoan tasir etishlari mumkin: 
Ca F2 + H20 + Si 0 2—>2HF + Ca О • S i0 2 
Ca3 P2 + 3H20 + 3Si02—>2PH3 + 2Ca О S i0 2 
« £ № f e H
2
° + S i0 2- , H 2S + Ca • Si 0 2
Bundan tashqari quyqa tarkibidagi fosfor havo tarkibidagi kislorod 
bilan P20 5 ni hosil qilish mumkin.
Fosfatli xomashyodan kompleks ravishda foydalanish. Fosfat 
rudalarini boyitish jarayonida ko‘p miqdorda chiqindilar hosil bo‘ladi. 
Masalan, 1 t appatitli konsentratdan 0,6—0,7 t nefelinli konsentrat 
hosil qilinadi. Ulardan soda, potash, sement, tuproq kabi qimmatli 
mahsulotlarni kompleks ravishda qayta ishlov berish yo‘li bilan olish 
mumkin., Ushbu texnologiyaga binoan nefelinli konsentrat quyidagi 
reaksiyaga binoan ohak yoki bor bilan tushiriladi:
(Na, K)2O A l2 0 3 nS i02+ 2C aC 03->
—>Na20- K2O A l2C)3+ n(2C aO S i02)+ 2 C 0 2
So‘ng suvli pulpa filtrlanadi, erimagan kalsiy silikati sement sanoatiga 
beriladi, tarkibida Na2S i03 bor bo‘lgan filtrat esa avtoklavga beriladi.
5Na2S i0 3 + 3Na20 Al2 0 3 +aq—>
—>(3—4) Na20 3*Al2* 0 3+ 5Si02*NH20 + (8 —0)NaOH+aq 
Hosil bo'lgan cho'kma uzoq vaqt tindirilgandan so'ng tushirish 
uchun qaytariladi.
Na20 K 20 A l20 3 + 2 C 0 2 + 3H20 ->
—>2A1(0H)3 + Na2C 0 3 +K2C 0 3
156

---

Tuproq olish uchun Al(OH)3 cho‘kmasi filtrlanib, kalsinatsiyalanadi. 
Filtr tarkibida Na2C 0 3 va K2C 0 3 dan tashqari ma’lum miqdorda K2S 0 4 
va kaliy, kalsiy bikarbonatlari ham bor.
N aH C 0 3 + NaOH—>-Na2C 0 3 + H 20
K H C 03 + K 0 H ^ K 2C 0 3 + H20
(Na, K)2 C 0 3 + Ca(OH)2—>2(Na,K) OH + C aC 0 3
Nefelin bilan fosfogipsni birgalikda qayta ishlash usuli ham katta 
ahamiyat kasb etadi.
(Na,K)20 A l20 3-2Si02 + 2CaS04^ (N a ,K ) 20 A l 20 3 + 2C aSi03 + 
2S02 + 0 2
Shunday qilib, ohak o ‘rniga fosfogipsni qo ‘llash yo‘li bilan 
ekstraksion fosforli kislotasi ishlab chiqarish chiqindisini utilizatsiyalash 
mumkin.