SahibkarliğİN Əsaslari

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Sahibkarlıq rəqabəti və növləri. 

 

      

Bazar  iqtisadiyyatının  ən mühüm prinsiplərindən biri əmtəə  istehsalçıları  arasındakı  azad 

r

əqabətin  mövcud  olmasıdır.  Rəqabət  -  öz  sahibkarlıq  fəaliyyətinin nəticələrini daha da 

yaxınlaşdırmaq  məqsədi ilə  ən  əlverişli  istehsal  və  satış  şərtləri  əldə  etmək  uğrunda 

istehsalçılar,  mal  göndərənlər, bir sözlə, firma və  müəssisələr  arasındakı  mübarizədir.  Bazar 

münasib

ətləri sistemində  rəqabətin  əsas məzmunu  alıcı  uğrunda  mübarizə  və  onların 

ehtiyatlarının tam təmin edilməsidir. Bazarda daha çox pay və mövqe uğrunda mübarizə və bu 

sah

ədə  əldə  edilən müvəffəqiyyət ilk növbədə  əmtəə  istehsalçılarının  istehsal  etdikləri 

m

əhsulun keyfiyyəti və onun qiymətinin aşağı olmasından asılıdır. Əslində bazar münasibətləri 

şəraitində  rəqabət  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  ən mühüm ölçü vahidi hesab edilir.   Bazar 

münasib

ətlərinin və iqtisadiyyatın inkişaf tarixi göstərir ki, rəqabət əslində əmtəə istehsalı ilə 

eyni  vaxtda  yaradılmışdır.  Lakin kapitalizmin  inkişaf  etdiyi  şəraitdə  o həm bazar 

münasib

ətlərinin  ən mühüm amilinə  və  həm də  ictimai  istehsalın  çevik  tənzimlənməsinə 

çevrilmişdir. XIX əsrin ortasından etibarən dövlət tərəfindən tənzimlənməyən və azad rəqabətin 

geniş  inkişaf  etdiyi  bazar  iqtisadiyyatı  formalaşmağa  başlamışdır.  Bu  cür  bazar  əmtəə 

istehsalına müstəsna hallarda yalnız tələb və təklif mexanizmi və ona uyğun olaraq qiymətin 

d

əyişməsi yolu ilə  təsir edirdi. Təbiidir ki, bazar münasibətlərinin  bu  cür  formalaşması  və 

inkişafı  əmtəə  istehsalını  istehlakçıların  tələblərini öyrənməyə, istehsal etdikləri məhsulun 

keyfiyy

ətini  yaxşılaşdırmağa,  əmək məhsuldarlığını  yüksəltməyə,  istehsalı  yüksəldməyə  və 

istehsal x

ərclərini  aşağı  salmağa  məcbur edirdiv Bu dövrdə  rəqabətin iki əsas  forması  - 

sah

ədaxili və  sahələrarası  rəqabət  yaranıb  inkişaf  etməyə  başladı.  Sahədaxili rəqabət  -  bir 

sah

ədə  əmtəə  istehsalçıları  arasındakı  rəqabəti xarakterizə  edir.  Əgər müəssişə  yüksək  əmək 

m

əhsuldarlığına nail olursa, orta səviyyəli əmək mqhsuldarlığı ilə işləyən müəssisələrə nisbətən 

daha çox 

əlavə  mənfəət  əldə  edir.  Əksinə, texniki və  texnoloji cəhətdən zəif  inkişaf  edən 

mü

əssisə  istehsal etdiyi məhsulun fərdi dəyərini belə  qazana bilmir. Sahədaxili rəqabət 

mü

əssisələri elmi-texniki tərəqqinin  inkişafına  stimullaşdırır.  Sahələrarası  rəqabət  -  müxtəlif 

sah

ələrə daxil olan müəssisələr arasındakı rəqabəti xarakterizə edir. Sahələrarası rəqabət inkişaf 

etdiyi mühitd

ə kapitalın aşağı mənffət normalarına malik olan sahələrin daha yüksək mənffətə 

malik sah

ələrə axını yaranır. Daha gəlirli sahələrə yeni kapital axını müşahidə edilir. 

R

əqabət növlərinin təsnifləşdirilməsi  əmtəə  istehsalının  sayından  ,  onların  bazarda  tutduğu 

xüsusi ç

əkisindən də  asılı  olur.  Məhz  bu  baxımdan  təkmil (azad) və  qeyri-təkmil rəqabət 

növl

əri fərqləndirilir.  Azad (təkmil) rəqabətin  əsas  əlamətləri. Bu rəqabət mühitində 

iştirakçıların  sayı  məhdudlaşdırılmır,  əmtəə  istehsalçıları  bazara  daxil  olmaq  və  çıxmaq 

baxımından  mütləq mənada sərbəstliyə  malikdirlər. Azad rəqabətə  misal olaraq hər bir 

v

ətəndaşın sahibkarlıq fəaliyyəti ılə məşğul olması və öz fəaliyyətini dayandırmaq hüququnu 

göst

ərmək olar. Bu hüququn özü belə müxtəlif aspektləri əhatə edir. Belə ki, fəaliyyət sahəsi 

mü

əyyənləşdirilir,  ona  uyğun  bu  və  ya digər  strukturlar  formalaşdırılır,  muzdlu  işçilər cəlb 

edilir, s

əhmlər alınır, dövlət istiqrazları cəlb edilir, investisiya qoyuluşu təmin olunur və s. Azad 

r

əqabət şəraitində vətəndaşların hər hansı fəaliyyət növünü seçməsi mümkündür. Azad rəqabət 

sistemind

ə  istehlakçıların  diskriminalının  bütün  formaları  istisna  olunur.  Azad  rəqabət 

şəraitində bütün növ material, əmək, maliyyə və s. resurslar mütləq mənada  xarakter daşıyır, 

y

əni daim hərəkətdə  olur. Azad rəqabət  mühitinin  iştirakçılan  öz  maliyyə  resurslannı  sadəcə  

yerl

əşdirmir, əksinə, gəlirlərin artmasına yönəldirlər. 

Azad r

əqabət  şəraitində  tələb və  təklifin tərəddüdləri dövri olaraq bir sahədə  istehsalın 

h

əcminini artmasına, digər sahədə isə azalmasına gətirib çıxarır. Bir firmada gəlirlərin artımı, 

dig

ərində  onun  aşağı  düşməsi ilə  müşahidə  olunur.  Xırda  müəssisələr rəqabətə  davam 

g

ətirmədiyindən iri müəssisələr tərəfindən özlərinə  birləşdirilir.  Bu  da  istehsalın 

---

t

əmərküzləşməsinə və mərkəzləşməsinə gətirib çıxarır. Bunlar isə öz növbəsində inhisarçılığın 

yaranmasına və bazarda hakimiyyətin zəbt olunmasına səbəb olur. Qeyrl-təkmil rəqabət bazarı. 

Bazarın bu forması özündə xalis inliisarçılığı, inhisarçı rəqabəti, oliqopoliyanı birləşdirir. Xalis 

(mütl

əq) inhisar o halda mövcud olur ki, bir firma məhsulun yeganə istehsalçısı kimi çıxış edir 

v

ə  bazarda həmin məhsul heç bir  yaxın  əvəzliyiciyə  malik olmur. Xalis inhisar modeli 

özlüyünd

ə aşağıdakı dörd xarakterik cəhəti birləşdirir: - bazarda məhsul vahid satıcı tərəfindən 

t

əklif edilir; -  realizə  olunan məhsul  unikal  xarakter  daşıyır.  Mahiyyət  etibarı  ilə  həmin 

m

əhsuldan keyfiyyətli məhsul və ona yaxın əvəzləyicisi yoxdur; - inhisarçı bazar hakimiyyətinə 

malik olur v

ə qiymətlərin səviyyəsinə mütəmadi olaraq nəzarət edir; - bazara daxil olmaq üçün 

inhisarçı tərəfindən müəyyən süni baryerlər yaradılır. 1 Təbiidir ki, birinci halda söhbət təbii 

inhisarçılıqdan  gedir.  Bu  müəssisələr  əsas  etibarı  ilə  ictimai istifadəçilərə  xidmət edir. Təbii 

inhisara - elektrik v

ə qaz şirkətləri, su təchizatı, rabitə xətti və nəqliyyat müəssisələri aid edilir. 

H

əqiqətən metropolitenlə  rəqabət aparan hər  hansı  müəssisənin  mövcud  olduğunu  demək 

olduqca ç

ətindir. Qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatına keçmiş ölkələrdə təbii inhisar 

mü

əssisələri əsas etibarı ilə dövlət mülkiyyətində saxlanılır və ya dövlətin ciddi nəzarəti altında 

f

əaliyyət göstərir. Bu sahəyə süni maneələr, patentlər və lisenziyalar aid edilir. 

 

Oiiqopoliya.  Oliqopoliyanı  xarakterizə  edən  ən  başlıca  xüsusiyyət  azsaylı  rəqabət 

iştirakçılarının olmasıdır. Nisbətən azsaylı (10-a qədər) firmalann müəyyən əmtəə və xidmətlər 

bazarında  mütləq  hegemonluğu  ilə  xarakterizə  olunan rəqabət  oiiqopoliya  adlanınl^Tətbiqi 

iqtisadiyyatın  tədqiqatçıları  göstərir ki, müxtəlif  bazarlar  arasında  dəqiq müəyyənləşdirilmiş 

s

ərhədlər yoxdur. Ona görə də oiiqopoliya modeli xalis rəqabətdən tutulmuş inhisarçı rəqabətə 

q

ədər böyük bir sahəni əhatə edir) Bazar təsərrüfatında klassik oiiqopoliya beşə qədər istehsalçı 

əsasında  təşkil  edilir.  Məsələn,  ABŞ-m avtomobil sənayesində  “Böyük üçlük” -  “General 

Motors”, “Ford”, “Kraysler” hegemonluq edir. Oliqopoliyada m

əhsul istehsalı həm eyni tipli və 

h

əm də  differensiallaşmış  məhsullar üzrə  də  həyata keçirilə  bilir. Eyni tipli məhsullar  əsas 

etibarı ilə xammal və yarımfabrikatlar bazarını (neft, daş kömür, sement, texniki spirt və s.), 

differensiallaşdınlmış məhsullar isə xüsusi ilə istehlak məhsulları bazarını əhatə edir. 

Bazarda r

əqabət münasibətlərinin ən mühüm vasitələrindən biri əmtəənin markalandır. Əmtəə 

v

ə  onu istehsal edən və  ya satan ticarət  firmasının  markası  və  onun nüfuzu məhsulun 

reallaşdırılması  zamanı  an  mühüm  şərtlərdən biri hesab edilir. Rəqabət mühitinin ən 

əhəmiyyətli cəhəti istehsal xərclərinin  aşağı  salınması,  məhsulun assortimentinin dəyişən 

t

ələbata uyğun surətdə yeniləşdirilməsi,onun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, məhsulun və onu 

istehsal ed

ən  firmanın  rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi, qanunvericilik yolu ilə  dövlət 

t

ərəfindən hüquqi müdafiənin təmin edilməsi və inhisarçı fəaliyyətin məhdudlaşdırılmasıdır.