Şahin Mustafayev

 
 
 
 
16 
Jon Letsbridjin 
«Dalğıcınaşını» 
(1715-ci il) 
 
 
1775-ci ild
ə İngiltərədə ixtiraçı Con Letsbridcin söylədiklərinə görə, o, yaratdığı 
«
dalğıc maşını»nda batmış gəmilərin qiymətli yüklərinin qaldırılması üçün bir neçə 
müv
əffəqiyyətli  suyaenmələr həyata  keçirmişdir.  XX  əsrin sonunda onun 
qeydl
ərinə  əsaslanaraq,  Şərqi Hindistana məxsus yüklə  batmış  gəmini dəqiq 
qeydl
ərdə göstərilən yerdə tapan məşhur batmış gəmilərin axtarıcısı Robert Stənyüi 
sübut  etmişdir  ki,  C.Letsbridc  vaxtilə  yazdıqları  kimi  suyaenmələri həyata 
keçirm
əsəydi,  batmış  gəminin yerini və  su  altındakı  vəziyyətini belə  dəqiqliklə 
göst
ərə  bilməzdi. O dövrün qəzeti olan «The Gentlemans magazine»də  o, öz 
qurğusunun  və  bu qurğudan  istifadə  etməklə  suyadalmanm təsvirini  vermişdir: 
«...4x4 metr olan kvad
ratın içərisində mən onunla («dalğıc maşını» nəzərdə tutulur) 
yerimi d
əyişə bilirdim. Onunla suyun altında, hər dəfə yarım saat olmaqla dəfələrlə 
qalmışam.  Çox zaman onunla 10 fatom (təqribən 18 metr) dərinliyə  dalmışam, 
lakin 12 fatom (t
əqribən 22 metr) dərinliyə  dalmaq  mənə  çox çətin müyəssər 
olurdu...» 
İxtiraçının qurğusunun cizgiləri qalmamış və bəlkə də heç olmamışdır. Çünki o 
dövrl
ərdə  ixtiraçılar  daha  çox  təcrübi  quraşdırma  ilə  məşğul  olurdular.  Lakin 
qurğunun tam yazılı təsviri mövcud olmuşdur və bu da bir neçə onilliklər keçdikdən 
sonra  bu  qurğunu,  yeni  ilk normobarik sərt  skafandrı  quraşdırmağı  mümkün 
etmişdir. 
 

 
 
 
 
17 
Con  Letsbridcin  ixtirası  sualtı-texniki  işlər sahəsində  tamamilə  yeni  bir 
istiqam
ətin, yəni içərisində  adi atmosfer təzyiqi  saxlanılan  və  deməli, xüsusi 
fizioloji  hazırlığı  olan  dalğıcın  deyil,  adi  insanın  suyun  təkinə  dalmasına  imkan 
ver
ə bilən bir sahənin - normobarik aparatlar sahəsinin yaranmasına səbəb oldu. Bu 
is
ə  öz növbəsində  sonralar sərt normobarik skafandrlar, normobarik heyətli və 
hey
ətsiz sualtı aparatlar, batiskaflar və sualtı qayıqların    yaranmasına səbəb oldu 
ki, bu da bizim kitabın bəhs edəcəyi sərbəst bir fəslə aiddir. 
H
ələlik isə dalğıc geyim dəstləri və ləvazimatları haqqın da söyləyəcəklərimizi 
davam etdir
ək.... 
FASİLƏSİZ TƏNƏFFÜS İMKANI VARİANTI 
Adi halda, d
əniz səviyyəsində  insan bədəni 1 atmosfer təzyiqi  altında  olur. 
Suyaenm
ələr  zamanı  isə  dalğıc  hər 10 (on) metrə  bir atmosfer artmaqla əlavə 
t
əzyiqə  məruz  qalır.  Buna görə  də  dalğıcın  dərinlikdə  nəfəs  alması  üçün  ona 
d
ərinliyə  uyğun  sıxılmış  hava  verilməli idi. Belə  ki,  suyun  bədənə  əlavə  təzyiqlə 
t
əsiri nəfəs almaq üçün verilmiş həmin təzyiqdə sıxılmış hava ilə tarazlaşmalı idi. 
Bu problem is
ə  yuxarıda  bəhs  edildiyi  kimi,  güclü  porşenli  nasosların    ixtirası 
n
əticəsində mümkün oldu. 
Sıxılmış  hava  ilə  tənəffüs etməklə  suyun  altında  təcrübi  işlərin yerinə 
yetirilm
əsini mümkün edən  ilk  dalğıc  geyim  dəsti 1819-cu  ildə  ingilis  ixtiraçısı 
Avqusto Zibe t
ərəfindən  yaradılmışdır.  Bu  kostyum  misdən  hazırlanmış  pəncərəli 
(illüminatorlu) 
şlemlə  hermetik birləşdirilmiş,  sukeçirməz materialdan  hazırlanmış 
qurşağa qədər köynəkdən ibarət idi. Daxili və xarici təzyiqlər sahildə və ya gəmidə 
yerl
əşdirilmiş porşenli nasoslarla, yumşaq borular vasitəsilə dərinliyə uyğun təzyiqlə 

 
 
 
 
18 
kostyumun iç
ərisinə  vurulan hava ilə  tənzimlənirdi.  Dalğıc  köynəyinin  qurşaq 
hiss
əsi açıq qalaraq, sərbəst şəkildə asılmaqla «dalğıc zəngi»ni xatırladırdı və iş 
prinsipid
ə ilk «dalğıc zəng»lərinin iş prinsipinə uyğun idi. 
Bu geyim d
əstində  yalnız  şaquli  vəziyyətdə  işləmək  mümkün idi. Bədənin 
şaquli vəziyyətdən cüzi kənarlaşması köynəyin içərisinə su dolmasına səbəb olurdu. 
Bütün bu ça
tışmamazlıqlarına baxmayaraq, A.Zibənin dalğıc geyim dəsti 
 
1782-ci ild
ə  Böyük  Britaniya  limanların  m  birində  batmış  «Korol Georq» 
g
əmisinin sualtı tədqiqatı zamanı müvəffəqiyyətlə sınaqdan çıxarılmış, daha sonra 
is
ə dünyanın müxtəlif yerlərində dalğıclar bu təcrübədən bəhrələnmişlər. 
Bir neç
ə  il keçdikdən  sonra  amerikalı  L.Norkross  A.Zibənin  dalğıc  geyim 
d
əstini,  şlemdə  tənəffüs  edilmiş  havanın  çıxması  üçün  dəlik açmaqla və  qurşaq 
hiss
əsində  köynəyi kəmərlə  sıxmaqla  təkmilləşdirir. Bu təkmilləşmədən sonra 
dal
ğıc artıq əyilmiş vəziyyətdə də işləyə bilirdi. 
1837-ci ild
ə  bu dəyişiklikləri də  nəzərə  almaqla A.Zibe öz ixtirasını  daha da 

 
 
 
 
19 
t
əkmilləşdirir.  Artıq  sukeçməz materialdan  hazırlanmış  geyim  dəsti bütün bədəni 
örtür, ayaqlara gey
dirilmiş ağır qaloşlar dalğıcın müvazinətli dayanması və hərəkət 
ed
ə  bilməsinə  səbəb  olur.  Ən  başlıcası  isə  şlemdə  yerləşdirilmiş  tənzimləyici 
buraxılış  klapan  vasitəsilə  dalğıc  geyim dəstinin içərisindəki hava həcmini 
t
ənzimləmək mümkün olur. Dalğıcın başının hərəkəti ilə  şlemin içərisindəki düymə 
basılmaqla klapan açılırdı. Şlem pəncərələri isə dəmir barmaqcıqlardan düzəldilmiş 
ç
ərçivə ilə qorunurdu. 
 
 
 
 
 
Dalğıclar 
L.Norkrossun ixtira 
etdiyi kostyumda bel
ə 
işləyirdilər 
 
 
 
 
 
AVTONOM HAVA-
BALON TƏNƏFFÜS APARATI VARİANTI 
İnsan daim fəaliyyətdə olan şüurunun hesabına artan maraqların ı ödəmək üçün 
fantastik  ideyalar  yaradır  və  bu ideyaların    həyata keçməsi üzərində  durmadan 
çalışmış, çalışır və çalışacaqdır. Bir çox fantastik ideyalar artıq öz təcrübi həllini 
tapmışdır,  halbuki  bu  ideyaların    həyata keçirilməsi öz dövrlərində  mümkünsüz 
d
ərəcədə fantastik görünürdülər. İnsanın uçan xalçalar təxəyyülündən doğan uçmaq 
h
əvəsi təyyarələrin yaradılması ilə reallaşmışdırsa, onun balıq kimi suda özünü hiss 
ed
ə  bilməsi  fantaziyası  da  avtonom  hava-balon  tənəffüs aparatının  (akvalanqın) 
 

 
 
 
 
20 
yaranması ilə  gerçəkləşmişdir. 
XX 
əsrin 30-cu illərində  Fransa Hərbi Dəniz Qüvvələrinə  məxsus  «Syufren» 
kreyserind
ə  leytenant çinində  artilleriyaçı  kimi xidmət edən  Jak  İv  Kusto  Aralıq 
d
ənizi limanı Tulonda olduqları zaman boş vaxtların ı bütünlüklə sualtı üzməyə sərf 
edirdi. 
İllər keçəcək, XX əsrdə dünyada ən məşhur şəxslərdən biri olan Jak İv Kusto, 
ilk d
əfə, o vaxtlar yenicə satışa buraxılmış suburaxmaz eynəklərdən istifadə edərək, 
ənginliklərinə qədər kristal şəffaf olan suya baş vuraraq, yaşıl yosunlarla örtülmüş 
qayaların,  bu  qayaların    arasında  üzən rəngarəng  balıqların    və  digər  canlıların   
yaratdığı ecazkar bir harmoniyanın şahidi olduğunu və bu hadisənin onun gələcək 
taleyini mü
əyyənləşdirdiyini yazacaqdır. İllər keçəcək, o, sualtı dünya haqqında 80 
film ç
əkəcək, 35 kitab yazacaq, ilk Heyətli Sualtı Aparat yaradacaq, «sualtı evlər»in 
layih
əsini  yaradıb,  insanın  suyun  altında  uzunmüddətli  yaşaması  mümkünlüyünü 
sübut ed
əcəkdir. Çox maraqlı və mənalı bir ömür yaşayaraq, 1997-ci ildə 87 yaşında 
dünyasını  dəyişən bu böyük tədqiqatçı  alim  və  insan bütün həyatmı  özünü  və 
dünyanı dərk etməyə həsr edərək, dünyəvi əhəmiyyətə malik bir çox kəşflərə imza 
atmış, ömrünün ahıl yaşların da islam dinini qəbul etmişdir. Bütün bunlar başqa və 
çox m
araqlı bir mövzudur, hələlik isə... 
 

 
 
 
 
21 
 
A v t o n o m hava-balon  t
ənəffüs aparatının (akvalanqın)    yaranması tarixinə 
əsrin birinci yarısına qayıdaq: 
O   i l l
ərdə  Jak  İv  Kusto  özü  kimi  sualtı  üzgüçülüyə  maraq göstərən və 
bacarıqlı dalğıclar olan dənizçi zabitlər -Frederik Dyüma və Filipp  Taye ilə tanış 
olur. D
ənizçi zabitlər suburaxmaz eynəklərdən əlavə, yumşaq borudan düzəldilmiş 
t
ənəffüs qəlyanından və kustar formada rezindən düzəldilmiş ayaq üzgəclərin 
d
ən istifadə edirdilər. J.İ.Kusto tez bir zamanda bu sadə dalğıc ləvazimatların dan 
istifad
əni  öyrənir. Lakin bu onun üçün kifayət etmir və  o,  dalğıcın  suyun  altında 
avtonom  (asılı  olmayan)  formada  hava  ehtiyatı  ilə  təmin edilməsi  üçün  qurğu 
layih
ələşdirib quraşdırmağa başlayır. J.İ.Kusto akvalanqın yaradılmasında ən başlıca 
prinsipi  başa  düşmüşdü.  O  başa  düşmüşdü  ki,  avtonom  hava-balon tənəffüs 
apara
tının  (akvalanqın)  ən  əsas hissəsi sadə  və  etibarlı  bir  qurğu  olmalıdır.  Bu 
qurğu dalğıc nəfəs alan zaman havanın orqanizmə verilməsini və tənəffüs zamanı 
dalğıcın  orqanizminin daxilindəki havanın  təzyiqi ilə  suyıın  orqanizmə  xarici 
t
əzyiqini avtomatik olaraq bərabərləşdirməli idi. Yeni  yaradılan  qurğu,  bir  növ 

 
 
 
 
22 
suyun altında tənəffüs orqanı rolunu oynamalı idi. 
Bu  yeni 
yaradılacaq  qurğuya  «akvalanq»  adı  verildi.  «Akvalanq»  sözü hərfi 
t
ərcümədə «ağ ciyər» mən asını verir. Göründüyü kimi, yeni yaradılan qurğuya belə 
adın  verilməsi təsadüfi deyildi. Çünki dəniz səviyyəsindən  «0»  metrdən  aşağıda 
(d
ərinliklərdə) avtonom hava-balon tənəffüs  aparatı,  ağ  ciyərin yerinə  yetirdiyi 
funksi
yaları  tamamlamalı  (gücləndirməli), onunla tam vahid bir orqan kimi 
f
əaliyyət göstərməli idi. 
XX 
əsrin 40-cı  illərinin  əvvəllərində  J.İ.Kustonun  yaradıcılıq  axtarışları  üçün 
kifay
ət qədər sərbəst vaxtı olmuşdur. Belə ki, Fransa faşist Almaniyası tərəfindən 
işğal edildikdən sonra Fransa və Almaniya arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, 
fransız  ordusu  və  donanması  tam  fəaliyyətsiz  qalmışdı.  Sərbəst  vaxtlarını 
«akvalanq» 
yaradılmasına həsr edən J.İ.Kustonun diqqətini qaz avadanlıqları üzrə 
ekspert olan  parisli müh
əndis Emil Qanayanın  avtomobil mühərriklərinə  qazın 
verilm
əsini avtomatik tənzimləyən klapan yaratması məlumatı cəlb edir.   
 
Bu qurğu J.İ.Kusto üçün böyük maraq kəsb edir. belə ki, bu qurğu mühərrikin 
t
ələbatına  uyğun  olaraq,  avtomatik  şəkildə  lazım  olan  vaxtda  lazım  olan  qədər 

 
 
 
 
23 
qazla  yanma  kamerasını  təchiz edirdi. Müharibə  şəraitində  kəskin  yanacaq  qıtlığı 
olduğu üçün E.Qanayanın ixtirası geniş tətbiq edilmişdi. 
K
əşflə tanış olan J.İ.Kusto bu prinsipin sualtı üzmə üçün yaradılacaq aparatda 
dalğıcın  tənəffüsü  zamanı  nəfəs üçün verilən  havanın  I avtomatik 
t
ənzimlənməsində  yararlı  ola  biləcəyi  ideyasını  irəli sürür və  o,  1942-ci  ildə 
Paris
ə gələrək m ü h ə n d i s   E.Qanayanı tapır. Nəticədə isə,    J.İ.Kusto m ü h ə 
n d i s E . Q a n a
yanın  köməyi ilə  birinci avtonom hava-balon  tənəffüs  aparatım 
«akvalanq»
ı yaradır. 
Bu hadis
ə sualtı üzmə işlərində, sualtı dünyaya nüfuzetmə tarixində inqilabi bir 
k
əşf idi! Əgər suyadalmaların    tarixində ingilis ixtiraçısı Avqusto Zibe su səthindən 
yumşaq  boru  vasitəsilə  dalğıcı  hava  ilə  təchiz edən fasilə  siz tənəffüs  imkanı 
variantım kəşf edərək, insanın suyun altında uzunmüddətli qalması problemini həll 
etmişdirsə,  J.İ.Kusto  avtonom  hava-balon  tənəffüs  aparatı  variantmı  kəşf  etməklə 
ona suyun altında özünü balıq kimi sərbəst hiss etmək imkanını bəxş etmişdir! 
İlk  nümunəsindən  başlayaraq  etibarlı,  yüngül  və  əlverişli  olan  «akvalanq»ın 
dalğıcların    suyun  altında  sərbəst  şəkildə  hərəkətini təmin edən  əsas hissəsi 
ikikameralı  havanın  avtomatik ötürmə  tənzimləyicisi idi. Bir-birindən  yumşaq 
arak
əsmə  -  membran ilə  ayrılan  ikikameralı  havanın  avtomatik  ötürmə 
t
ənzimləyicismin bir kamerası daim açıq olmaqla ətraf mühitlə, yeni su ilə təmasda 
olur (dolur), dig
əri  -  nəfəsalma  kamerası  isə  hermetik  olmaqla  yumşaq  boru 
k
əmərləri ilə  bir tərəfdən  sıxılmış  hava  saxlanılan  balonla,  digər tərəfdən  isə 
dalğıcın dişləri və dodaqlan arasında saxladığı mundştuk ilə birləşir. Dalğıc suyun 
altında nəfəs aldıqda nəfəsalma kamerasında  təzyiq  aşağı  düşür  və  bu zaman su 

 
 
 
 
24 
il
ə  təmasda  olan digər kamerada dərinliyə  uyğun  təzyiqlə  itələnən    membran 
lövh
əsi  qabararaq,  hava  borusunun  tıxacını  itələməklə  nəfəsalma  kamerasına 
sıxılmış  hava  saxlanılan  balondan  hava  daxil  olmasını  təmin edir və  membranı 
əvvəlki  mövqeyinə  qaytarmaqla balondan gələn  havanın  kəsilməsinə  səbəb olur. 
Bel
əliklə  də,  insanın  ağ  ciyərinə  verilən  havanın  təzyiqi avtomatik olaraq ətraf 
mühitd
əki, yəni dərinliyə uyğun suyun təzyiqinə bərabər olan təzyiqlə bərabərləşir, 
t
ənəffüs edilmiş hava isə avtomatik ötürmə tənzimləyicisi qutusundan xaric edilir. 
İlk  akvalanqın  sınağı  1943-cü ildə  müvəffəqiyyətlə  başa  çataraq,  suyaenmənin 
avtonom hava-balon t
ənəffüs aparatı variantının yaranma tarixi kimi tarixə yazıldı. 
Bu tarixd
ən bu günə  qədərki dövr ərzində  akvalanqın  təkmilləşdirilməsi üzərində 
işlər getmiş,  bu  gün  də  davam edir və  yəqin ki, gələcəkdə  də  davam edəcəkdir. 
Çünki kamillik üçün m
əhdudiyyət yoxdur! 
J.İ.Kusto  bütün həyatı boyu kamilliyə doğru irəliləyən çox nadir  şəxsiyyətlərdən 
biri olmuşdur. Onun bu müsbət keyfiyyətinin nəticəsidir ki, akvalanqı kəşf etdikdən 
sonra o, sakitl
əşməmiş, yaradıcılıq axtarışlarını davam etdirmişdir. 
Suyadalmaların    istər fasiləsiz tənəffüs  imkanı  variantı,  istərsə  də  avtonom 
hava-
balon variantı dalğıcın uzunmüddətli suyun altında qalmasına imkan vermirdi. 
Suyun alt
ında  qalma  müddəti dərinlik və  sıxılmış  hava  ehtiyatından  asılı  olaraq 
de
yişirdi və bu bir neçə saatdan artıq olmuşdu. 
SATURASIYA ÜSULU İLƏ SUYADALMA VARİANTI 
İnsan suyun üzərinə qalxmadan uzun müddət suyun altında yaşaya bilərmi? 
Sualın  cavabını  tapmağı  qarşısına  məqsəd  qoymuş  J.İ.Kusto 1962-ci ildən bu 
istiqam
ətdə  təcrübi  işlərə, yəni  «sualtı  ev”lərin layihələşdirilməsinə  və  inşasına 

 
 
 
 
25 
başlayır. 
İlk sualtı ev «Konşelf» («Kontinental şelfı») adlandırılır. «Konşelf» uzunluğu 5 
m, diametri 2,5 m olan silindr f
ormalı kameradan ibarət idi. Kompressorlar vasitəsilə  
kamer
anın  içərisində  suyun dərinliyinə  uyğun  xarici  təzyiqə  bərabər təzyiq 
saxlanılırdı.  Suyun  10  m  dərinliyində  lövbərlə  Aralıq  dənizinin dibinə  bağlanmış 
«
sualtı  ev»də  yaşamaq  üçün  hər cür məişət  şəraiti (yataq yerləri, televizor, 
radioq
əbuledici, yemək  hazırlamaq  üçün  qızdırıcı  cihazlar  və  s.)  yaradılmışdı. 
Yax
ınlıqda  dayanmış  elmi-tədqiqat gəmisi  «Espadon»  dan  «Konşelf»ə  plastik 
borular vasit
əsilə yuyunmaq üçün isti su verilirdi. 
J.İ.Kustonun  komandasından  olan  dalğıclar  Alber  Falko  və  Klod Vesli bir həftə 
müdd
ətində  10 m  dərinlikdə  yerləşən  «Konşelf»də  yaşayaraq,  hər gün 5 saat 
müdd
ətində  akvalanqlarını  geyinərək,  suya  çıxır,  sement  bloklardan  J.İ.Kustonun 
h
əyata keçirmək  arzusunda  olduğu  «ixtioloq  ranço»su tipdə  balıqlar  üçün  evciklər 
düz
əldir, daha sonra isə yenidən «Konşelf»ə qayıdırdılar. Sınaq-təcrübə çox diqqətlə 
hazırlanmışdı.  Hər gün səhər və  axşam  «sualtı  ev»in  «sakin»lərinə 
h
əkim-fizioloqlar  baş  çəkərək,  onları  diqqətlə  müayinədən  keçirirdilər. 
Sınaq-təcrübə  müvəffəqiyyətlə  başa  çatdıqdan  sonra  hələ  bir müddət də  suyun 
altında ilk dəfə olaraq 7 gün yaşamış dalğıcların    səhhəti müşahidə altında olmuş 
v
ə onların sağlamlıqların da hər hansı bir problem olmadığı qeyd edilmişdir. 
Əldə olunmuş nailiyyətləri daha da genişləndirmək üçün J.İ.Kusto 1963- cü ildə 
daha iki «
sualtı ev» yaradaraq, onları Qırmızı dənizdə 10 və 26 metr dərinliklərdə 
quraşdırır və müvəffəqiyyətlə yeni təcrübi sınaqlar keçirir. Yeni evlər «Sirli ada» və 
«
Konşelf-2» adlanırdı. 

 
 
 
 
26 
Bu istiqam
ətdə  J.İ.Kusto  tərəfindən  aparılan  elmi-təcrübi  tədqiqat  işləri elə 
h
əmin dövrlərdə  ABŞ,  Almaniya,  SSRİ  və  digər ölkələrdə  bu yönümdə  işlərin 
aparılmasına  təkan verdi. Məsələn, Kanada akvalanqistlərinin  «sualtı  ev»inin  adı 
«Sublimnos»
,  almanlarınkı  -  «Helqoland»,  SSRİ-ninki  -»Çernomor»  adlanırdı. 
ABŞ mütəxəssisləri isə «Dənizdə insan» adlı proqram əsasında əsaslı tədqiqat işləri 
aparırdılar. 
Aparılan  bütün  bu  təcrübələr, birmənalı  olaraq,  insanın  suyun  altında  uzun 
müdd
ət  yaşamasının  mümkünlüyünü  sübut  etmiş  oldu.  Bundan  ruhlanan  bəzi 
t
ədqiqatçı-alimlər, memarlar, mühəndislər və  bu sahə  ilə  maraqlanan  digər 
müt
əxəssislər çox cəsarətli, hətta fantastik ideyalar irəli sürürdülər və əminəm ki, bu 
sah
ədə  hələ  deyilməmiş  çox  söz,  edilməmiş  çox ixtiralar  qalmışdır.  Məsələn, 
fransız  memarı  Jak  Rujeri  ciddi olaraq gələcək  sualtı  yaşayış  sahəsinin 
layih
ələşdirilməsi ilə məşğuldur. Onun fikrincə, sualtı yaşayış yeri, yalnız möhkəm 
divarların    arasında  normal  atmosfer  təzyiqinin və  təmiz havanın  olması  ilə 
kifay
ətlənməməlidir. Eyni zamanda təkrarsız  bir  memarlıq  görünüşünə  malik 
olmalıdır.  Kim  bilir,  bəlkə  də, bu ideya da gələcəkdə  yaşamaq  hüququ  olduğunu 
sübut ed
əcək... 
Bir  şey  dəqiqdir:  J.İ.Kusto  tarixə  suyadalmalar  zamanı  uzun müddət suyun 
altında qalmaqla dalğıc işlərinin yerinə yetirilməsi mümkünlüyünü sübut etməklə 
b
ərabər,   həm də ilk sualtı inşaatçı kimi də düşmüşdür. 
İnsanın suyun altında uzunmüddətli qalması mümkünlüyü müəyyənləşdirildikdən 
sonra texniki t
əkmilləşdirmə ilə bərabər, insan orqanizminin fizioloji problemlərinin 
d
ə həlli vacibliyi  ortaya  çıxdı.  Bu  problemlər, demək olar ki, eyni vaxtda həll 

 
 
 
 
27 
olunurdu v
ə  indi də  bu qaydada davam etdirilir. Belə  ki, texniki imkanlar 
t
əkmilləşdikcə, insanın  enə  biləcəyi dərinliklər  artdıqca,  paralel  olaraq  yeni-yeni 
h
əm texniki, həm də fizioloji baxımdan həlli tələb olunan məsələlər ortaya çıxırdı. 
Dalğıcın  yüksək və  dəyişən    təzyiq  altında  yaşaması  və  işləməsi, dərinlikdən 
asılı  olaraq  nəfəs alınan  qaz  qarışığının  böyük  sıxlığı,  böyük  dərinliklərdə  adi 
havadan  istifad
ə  edilərək nəfəsalmanın  təmin edilməsinin qeyrimümkünlüyü, 
n
əfəsalma üçün optimal kimyəvi tərkibə malik qaz qarışığının müəyyənləşdirilməsi, 
qaz qarışığı tərkibli qazların    nisbi təzyiq və təsirləri, istilik mübadiləsi nəticəsində 
orqanizmin soyuma
sı,  ətraf mühitdə  görünmə  məsafəsinin məhdud  olması, 
d
ərinliklərə  uyğun  tədricən    uyğunlaşma  (kompressiya)  və  işçinin  dərinlikdən 
normal atmosfer t
əzyiqli  şəraitə  qayıtması  (dekompressiya)  proseduralarının  
hazırlanması  və  s. bütün bunlar hər  biri  ayrı-ayrılıqda  və  bütövlükdə  insan 
orqanizminin ekstremal v
əziyyətdə, yəni  suyun  altında  normal  fəaliyyət 
göst
ərməsi üçün mütləq həlli tapılmalı olan problemlər idi. 
Bu probleml
ərin həllindən öncə onların    yarandığı mühitin tərkibi olan amillərin 
- hava v
ə suyun üzərində çox qısa olaraq dayanmaq istərdim. 
Hava  -  t
əbii qaz qarışığı olmaqla 20,95% oksigendən (O
2
),  78,1% azotdan (N
2
), 
0,03% karbon qaz
ından (CO
2
) v
ə  çox  az miqdarda digər qazlardan -  arqon, 
hidrogen, helium, neon v
ə su buxarından ibarətdir. Bəzi hallarda havanın tərkibində 
çirkl
ənmə  nəticəsində  dəm  qazı  da  (CO)  ola  bilər. Havanın  əsas xüsusiyyətləri 
onun  şəffaflığı,  rəngsizliyi, yüngüllüyü olmaqla, hissəciklərinin sərbəst hərəkət 
etm
əsi və  yerləşdiyi  həcmin içərisini bərabər  formada  tutmasıdır.  Havanın  və 
ümumiyy
ətlə,  qazların    fiziki  və  kimyəvi  xassələrinin  öyrənilməsi  XVII  əsrdən 

 
 
 
 
28 
başlanmışdır. Elə o zamanlar holland kimyaçısı Y.Van-Qelmont «qaz» (qədim yunan 
sözü olaraq, «p
ərakəndəlik» mənasını daşıyır) terminini elmə gətirir. E.Torriçelli və 
B.Paskal is
ə  0
0
  temperaturda d
əniz səviyyəsində  1 sm
2
  s
əthə  760 mm civə  və  ya 
10,33 m su sütununun etdiyi t
əzyiqə bərabər təzyiqlə havanın yerin sethinə təzyiq 
etdiyini aşkarladılar. Belə təzyiqə atmosfer təzyiqi adı verildi. 
Atmosfer t
əzyiqindən  çox  (artıq)  təzyiqə  «əlavə»  təzyiq,  «əlavə»  təzyiqlə 
atmosfer t
əzyiqinin cəminə  isə  «mütləq»  təzyiq  adı  müəyyənləşdi.  Diqqətlə 
yadda saxlayaq: 10,33 m su sütunu, y
əni təqribən 10 m su sütunu 1 atm təzyiq 
yara
dır  və  əvvəldə  dediyimiz kimi, hər 10 m dərinlik,  dalğıca  1  atm  «əlavə» 
t
əzyiqin təsir göstərməsinə səbəb olur. 
Havanın  və  eləcə  də  digər  istənilən  qazların  halı  dörd  əsas parametrlərin  - 
h
əcm (V), təzyiq (p), temperatur (T) və  kütlənin  (M)  qarşılıqlı  münasibəti ilə 
xarakteriz
ə  olunur ki, bunlar  aşağıdakılardan  ibarət olub,  qaz  dinamikasının  əsas 
qanun
ları adlanırlar: 
1.
 
Boyl  -  Mariot qanunu: Sabit temperaturda mü
əyyənləşdirilmiş qaz kütləsinin 
h
əcmi onun təzyiqi ilə tərs mütənasibdir. 
2.
 
Şarl    qanunu:      Sabit    həcmdə  müəyyənləşdirilmiş    qaz  kütləsinin 
t
əzyiqi onun mütləq temperaturu ilə  düz mütənasibdir. 
3.
 
Hey-Lüssak qanunu: Sabit t
əzyiqdə müəyyənləşdirilmiş qaz kütləsinin həcmi 
onun mütl
əq temperaturu ilə  düz mütənasibdir. 
4.
 
Dalton qanunu: İstənilən qaz qarışığının təzyiqi, bu qaz qarışığını təşkil edən 
qazların    hissəvi (pay) təzyiqləri  cəminə bərabərdir. Yəni, qaz qarışığının 
v
ə ya bu qaz qarışığının tərkibi olan hər hansı bir qazın, eyni temperatur və