Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Zilzilalar
O‗rta Osiyoda kuchli zilzilalar bo‗lib turadigan hududlardan biri hisoblangan Turkiston seysmo aktiv mintaqasida joylashgan. Bu hududda yangi tektonik harakatlar faol davom etayotganligi natijasida kuchli zilzilalar tez-tez bo‗lib turadi va ularning kuchi 8—10 ballga etadi. Zilzilalar manbai (markazi) er yuzasidan 8—40 km chuqurlikda joylashgan. K. Abdullabekovning (1992) ma‘lumotiga ko‗ra, qadimda O‗zbekistonning bir qancha shaharlarida talafotli zilzilalar bo‗lib o‗tgan: 838—839 yillarda Farg‗onada, 942, 1818, 1882 yillarda Buxoroda, 1208—1209 yillarda Urganchda, 1490 yilda Samarqandda, 1494 yilda Namanganda, 1797 yilda Urgutda va boshqalar. 26 XVI asrda Zahiriddin Muhammad Bobur ham o‗zining «Boburnoma» kitobida Farg‗ona, Andijon, Toshkent va Samarqand kabi katta shaharlarda kuchli zilzilalar bo‗lganligini tasvirlaydi. Juda dahshatli zilzila (9—10 ball kuchga ega) 1902 yilda Andijonda bo‗lib o‗tgan va 50 ming axoli yashaydigan shahar butunlay vayron bo‗lgan, hatto temir yo‗l izlaridagi parovoz va vagonlarni uloqtirib tashlagan, izlar esa egilibbukilib joyidan qo‗zg‗alib ketgan, 4652 kishi halok bo‗lgan va 7000 ga yaqin qoramol o‗lgan. O‗zbekiston hududi turli geologik davrlarda hosil bo‗lgan va hozir ham harakat kilayotgan katta tektonik bloklar—shimolda Markaziy Qozog‗iston qalqoni va UralSibirh epigero‗in platformasining Turon plitasi, sharqda qadimgi kembriygacha hosil bo‗lgan Tarim platformasi, janubda esa qadimgi Hindiston platformasi oralig‗ida joylashgan. Shuning uchun respublika xududida qo‗shni mamlakatlar hududida bo‗layotgan zilzilalar natijasida hosil bo‗layotgan seysmik to‗lqinlar doimo aks etib turadi. Masalan, Afg‗oniston, Qirg‗iziston, Tojikiston va boshqa joylarda tez-tez bo‗layotgan zilzilalarning seysmik to‗lkinlari O‗zbekistonning barcha viloyatlarida seziladi va respublikamizda zilzilalar bo‗lib turishiga sabab bo‗ladi. Qo‗shni mamlakatlar hududida bo‗lgan zilzilalarning manbai kancha chuqur bo‗lsa, ular O‗zbekistonda shunchalnk kuchli seziladi. Kuchli yangi tektonnk harakatlar va ular bilan bevosita bog‗liq zilzilalar Tyanshan orogen oblastida, ya‘ni O‗zbekistonning tog‗li qismida bo‗lib o‗tmoqda. Olib borilgan tekshirish ishlari va keyingi yillarda bo‗lib o‗tgan zilzilalar shuni ko‗rsatdiki, bu hududda asosan kuchi 8 balli zilzilalar bo‗lib turadi. Tyanshan orogen oblasti va Turon plitasida bo‗layotgan er po‗stining harakatlari bir-biri bilan bog‗langanligi sababli hozirgi vaqtda zilzilalar mintaqasi O‗zbekistonning tog‗ oldi va tekislik qismlarini ham o‗z ichiga olmoqda. Natijada kuchli zilzilalar Tyanshan orogen oblasti bilan Turon plitasi orasidagi hududlarda ham bo‗lib o‗tmoqda, bu esa plitaning seysmik tomondan faollashishiga olib kelmoqda. Tyanshan orogen oblasti bilan Turon plitasi orasida joylashgan Toshkent shahrida 1966 yilning 26 aprelida, Nazarbekda 1980 yilning 11 dekabrida kuchli zilzilalar bo‗lib o‗tdi. Toshkentda bo‗lib o‗tgan zilzilanyng manbai shahar ostida 8 km chuqurlikda joylashgan bo‗lib, kuchi 8 ballga etgan. Silkinishlar 26 apreldan keyin ham tez-tez qaytarilib turdi va 1966 yilning oxiriga kelib, silkinishlar soni 700 ga etgan. Bo‗lib o‗tgan silkinishlarni tahlil qilish shuni ko‗rsatdiki, Toshkent shaxrida 8 balli zilzilalar 100 yilda bir marta, 7 balli zilzilalar 25 yilda bir marta, 6 balli zilzilalar esa har 2 yilda bir marta qaytarilib turar ekan. Zilzilalar nomi Yillar Zilzilalar nomi Yillar 1. Urganch 1240 13. Chotqol 1946 2. Urgut 1797 14. Sangzor 1957 27 3. Buxoro 1818 75. Burchnulla 1959 4.Buxoro 1821 16. Qoshtepa 1965 5.O‗SH. 1883 77. ToShkent 1966 6. Andijan 1 902 18. Qizilqum 1968 7. Oim 1903 19. Gazli 1976 8. Qoratog‗ 1907 2O. Botkent 1977 9. Namangon 1927 21. Tovoqsoi 1977 YU. Tomdadulaq 1932 22. Xaidarkon 1977 11. Boysun 1935 23. Nazarbek 1980 12. Piskom 1937 Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|