Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

nikoh jufti sifatida xulqi va boshqa tavsiflari ularning ehtiyojlari 
uchun yuqori daraja qoniqish va kam xarajatlarni ta‟minlaydi (yoki 
ta‟minlaganday tuyuladi) ganlarini tanlashga intiladilar, degan 
taxmindan kelib chiqqan. Bunda, Uinchdan farqli o‗laroq, Senter 
taxminiga ko‗ra ba‘zi ehtiyojlar, boshqalariga nisbatan ko‗proq 
ahamiyatli, chunki ba‘zi ehtiyojlar uchun farqli bu farq nikoh jufti uchun 
bir xil, boshqa ba‘zilari uchun o‗zgacha. Masalan, Senterning fikriga 
ko‗ra erkaklarning ustunligi ayollar uchun muhim qadriyat, erkaklarga 
esa ayollarning ustunligi uncha yoqmaydi.
Teskari vaziyat esa g‘amxo‗rlikka ehtiyoj singari holatda ma‘lum 
ahamiyatga ega. Bundan Senterning gender kongruentligi tamoyiliga 
muvofiq, erkaklar uchun tipik bo‗lgan qadriyatlar (ehtiyojlar) ayollar 
uchun tipik bo‗lgan ehtiyojlar bilan pozitiv korrelyasiyada bo‗lishi 
lozim, degan xulosa kelib chiqadi. Xususan, Senterning taxminicha, juda 
yaqinlik 
erkakning 
ustunligi 
ayolning 
samimiylik, 
himoya, 
g‘amxo‗rlikka ehtiyoj sezishiga zid turganida o‗z o‗rniga ega bo‗ladi
27
. 
R. Senterning Instrumental nazariyasi empirik va metodik 
jihatdan o‗ta puxta ishlab chiqilib, uning 239 gipotezasining ba‘zilari 
statistik tasdig‘ini topgan bo‗lsa-da, IEN nazariyasi ko‗pgina 
mualliflarning tanqidiga uchrashda davom etmoqda.
Kepxart va Yedlichkalarning ta‘kidlashlaricha, juftlarning 
o‗xshashligi o‗zaro yaqinligining muhim manbai, lekin iltifotlilik ham 
25
Волков А. Г., Сороко Е.Л. Имитационная модель демографического развития семьи// 
Демографические процессы и их историческом развитии. М., 1937. 
26
Вольфсон С. Я. Социология брака и семьи// Старый и новый быт. 1927.
27
Воспроизводство населения и демографическая политика в СССР/ Под ред. Л. Л.Рыбаковского. 
М., 1987.

---

52 
ba‘zi kishilar uchun muhim ekaniga shubha qilmasa ham bo‗ladi. Bu 
masala hali ham aniq emas.
Nikoh tanlovi jarayonining nazariy interpretasiyalaridan yana biri 
―Almashuv nazariyasi‖ hisoblanadi. J. Xomansning sotsial ta‘siri 
modeliga asoslangan. Bu nazariyaga ko‗ra jamiyatda me‘yoriy tartibning 
yuzaga kelish bazisi kishilarning o‗zaro yordami hisoblanadi. Ular 
o‗zaro turli ne‘matlar (moddiy bo‗lishi shart emas) ning almashuvi 
natijasida foyda oladilar. Nikoh almashuvi nazariyasi turli mualliflar 
tomonidan rivojlantirildi.
Xomansning 
fikricha,