Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

 
 

---

80 
Asosiy adabiyotlar: 
1. Antonov A.I. Sotsiologiya semi. Uchebnik. – Moskva: INFRA-M, 
2012. 
2. Antonov A.I. Mikrosotsiologiya semi. –Moskva, 2013. 
3. Chernyak Ye. M. Sosiologiya semi: Uchebnoye posobiye. – 
Moskva: Izdatelsko-torgovaya korporasiya «Dashkov i K», 2004. 
- 238 s. 
 
Qo„shimcha adabiyotlar: 
4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob 
xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent. O‗zbekiston nashriyoti, 
2017.
5. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va manfaatlarini ta‘minlash 
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent. 
O‗zbekiston nashriyoti, 2017. 
6. Tartanovskaya I.N. Gendernaya sosiologiya. Uchebnik. - 
Moskva., 2005. 
Axborot manbalari: 
7. http: // gf.nsu. ru/ 
8. http: // www.sociol.com/ 
9. http: // www.nitehwk.com/ alleycat-fag. html 
10. http: // www.sci. econ./ 
11. http: // www.sci. anthropology/ 
12. http: // www.sci. environment 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

81 
4-MAVZU. OILA-NIKOH MUNOSABATLARIDA SOTSIAL 
MAQOM VA IYERARXIYA 
 
1. Oilaviy munosabatlarda androgonistik yondashuv. 
2. Islom dinida oila-nikoh munosabatlari 
3. Oilaning kichik guruh sifatida o‗rganishdagi sotsiologik va 
psixologik yondashuvlar. 
4. Oilaviy birdamlik va ―BIZ‖ xissi. 
Oilaviy munosabatlarda androgonistik yondashuv mavzusiga 
tuxtalar ekanmiz, avvalo androgonistik yondashuvning o`zi nima degan 
savolga javob berish lozim. Andragogika (grekcha ἀνήρ anér
– erkak, 
ἄγειν ágein – rahbarlik qilmoq)
1
– oila nazariyasining erkaklar sub‘ekti 
tomonidan boshqarilishi, erkaklar ustuvorligi mafkurasi, oiladagi 
erkakning o‗rni, shuningdek, oilasi oldida erkakning xususiyatlarini 
ochib beruvchi bo‗limi. ―Androgogika‖ tushunchasini 1833 yilda nemis 
pedagogika tarixchisi Aleksandr Kapp
2
ilmiy foydalanishga kiritgan.
O‗zlashtiruvchi xo‗jalikdan ishlab chiqaruvchi xo‗jalikka o‗tilishi 
munosabati bilan ijtimoiy tuzilma shakli sifatida matriarxat o‗z o‗rnini 
patriarxatga bo‗shatib berdi. Endi, erkak asosiy ta‘minotchi kuch, jamoa 
boshqaruvchisiga aylandi. Ota urug‘i ustuvorligi, ishlab chiqarish 
vositalariga egalik erkaklarga o‗tib, mehnat qilish shakllari ijtimoiy institut 
sifatida shakllanib, tovar-pul munosabatlari yuzaga keldi. Poligam 
munosabatlardan monogam oila tizimiga o‗tildi. Xususiy mulk paydo 
bo‗ldi. Ijtimoiy tuzilmaning ushbu shakli xo‗jalik yuritish shartlari bilan 
bog‘liq bo‗lib, dehqonchilik, kulolchilik, chorvachilikning asoschisi, mehnat 
taqsimotini yo‗lga qo‗yib, dastlabki mehnat qurollarini yaratgan, uy 
xo‗jaligini yuritishni boshlab bergan xotin-qizlar edi. Demak, ayollar 
ijtimoiy munosabatlar tizimida bunyodkorlik va yaratuvchanlik faoliyatiga 
tamal toshini qo‗ydilar.
1
https://ru.wikipedia.org/wiki/Андрагогика 
2
Под ред. Колесниковой И. А. Основы андрагогики. — М.: «Академия», 2003. — С. 5. — 240 с. —
 ISBN 5-7695-0978-3.

---

82 
Sinfiy jamiyatlarning paydo bo‗lishi patriarxal tartibotlarni yanada 
musthakamladi. Ushbu munosabatlar negizida shakllangan ijtimoiy 
me‘yorlar ilk davlatlarning rasmiy qonunchilik hujjatlarida o‗z aksini topdi. 
Xususan, qadimgi Bobil hukmdori Hammurapi qonunlarida qizlar 
turmushga chiqqunlariga qadar otasiga tegishli bo‗lar, bo‗lg‘usi er ularni 
otadan sotib olishi kerak bo‗lgan. Turmushga chiqqan ayol itoat etmasa, eri 
uni shafqatsiz jazolash huquqiga ega bo‗lgan. Xotin-qizlar ayniqsa, iqtisodiy 
sohada deyarli huquqsiz bo‗lib, ularga kimningdir mulki sifatida qaralgan.
Bugungi kunga kelib esa xotin-qizlarga kimningdir mulki sifatida 
emas, balki gender tenglik, feminizm, ayollar va erkaklarning teng 
huquqligi tushunchalarining kirib kelinishi bilan, xotin-qizlarning huquqlari 
himoya qilinib kelinmoqda. Shaxslar ijtimoiy mavqei, jinsi va boshqa 
ijtimoiy ko‗rsatkichlaridan qat‘i nazar inson huquqlaridan bir xilda 
foydalana olishsa, gender tengligi yuzaga keladi. Bitta huquq ham 
erkakda, ham ayolda bo‗lsa-yu, erkak bu huquqdan foydalansa, ammo 
ayol ayol bo‗lgani uchun ham foydalana olmasa, mana shu nuqtada 
gender muvozanati buziladi. Bunday buzilishlarning bo‗lishi esa 
jamiyatda erkaklar ustunroq, ayollar quyiroqda degan tushunchani paydo 
qilishi mumkin. Aslida esa huquqlar baravar, lekin shu huquqdan 
foydalanish imkoniyati turli to‗siqlar bilan kamaytiriladi. 
Oilada gender tengligi bo‗yicha muammolar ilgari ham etarlicha 
mavjud bo‗lgan. Ammo ular haqida gapirilmagan, muammolar tabiiy hol 
deb qabul qilingan. Lekin boshqa manbalar o‗qilsa, Qur‘on va hadislar 
bilan tanishsa, aslida boshqacha bo‗lishi, muammolarsiz yashash 
mumkinligini tushunish mumkin. O‗zbek mentalitetida ham, dinimizda 
ham ayolni xo‗rlash yo‗q. Islom dinida ayolni xo‗rlamaslik, qizlarni 
tarbiyalaganlarning jannatga tushishi, jannat onalar oyog‗i ostiga ekani 
uqtirilgan. 
Gender tengligini birinchi navbatda ayollar – onalar buzishadi. 
Chunki qizlarga ham, o‗g‗il bolalarga ham, jamiyatga ham onalar 
tarbiya berishadi. Ayollarning bunday harakatlari natijasida notenglik 
odatga aylanib boradi, oqibatda davlatning o‗zi ham bunga e‘tibor 
bermay qo‗yishi, jamiyat notenglik muhitiga ko‗na boshlashi mumkin. 
Gender adolati faqat ayollar emas, erkaklar uchun ham kerak. Davlat o‗z 

---

83 
siyosatini gender yondashuvi bo‗yicha tashkil qilishi kerak – 
erkaklarning ham, ayollarning ham o‗ziga xosliklarini inobatga olgan 
holda ularga o‗z huquqlaridan bir xilda foydalana olishini kafolatlashi 
lozim. 
Bugun oilada erkakning vazifasi nimadan iborat? Oilaviy 
barqarorlik uchun to‗liq uyg'unlik muhitida, erkaklarning oilasi oldida 
erkaklarning vazifalari barcha oila a'zolarini bilish juda yoqimli bo‗ladi. 
Erkaklar nafaqat fiziologiyada, balki ular psixologik jihatdan ham farq 
qiladi, shuning uchun oilaviy majburiyatlar ham ajralib turadi. Oilada 
namunali er, ota va oila boshlig`i bo‗lish uchun nimalar qilish kerak? 
Oila paydo bo‗lganidan to hozirgi davrlarga qadar uning turlari va 
ijtimoiy-demografik tarkibi muntazam o‗zgarib bormoqda. Oila turlari 
va tarkibida sodir bo‗lgan o‗zgarishlar va ularga ta‘sir etuvchi omillarni 
jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichlari uchun alohida o‗rganish 
zarur. Oilaning mohiyati – u bajarayotgan vazifalar bilan belgilangan. 
Oilaning eng muhim vazifasi - bu farzandlarning tug`ilishi, ya‘ni jamiyat 
davomiyligini ta‘minlovchi yangi avlod yaratishdir. Oila bugungi 
shaklida oila a‘zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, iqtisodiy-
mulkiy, ma‘naviy-mulkiy, psixologik munosabatlar, o‗zaro javobgarlik 
his-tuyg‗ulari bilan bog‗lanib turadilar. Oilada har bir oila a‘zolarining 
o‗z ijtimoiy o‗rni bor. Oila paydo bo‗lib to tugagunga qadar bir qancha 
bosqichlardan o‗tadi. Ular oilaning tashkil topishi (nikohga kirish) 
birinchi farzandi tug‗ilishi (farzand ko‗rish faoliyatining boshlanishi) 
oxirgi farzand tug‗ilishi, oxirgi farzandning oilali bo‗lishi, oilasini 
tashkil etgan er yoki xotinning dunyodan ko‗z yumushi. Yuqorida 
keltiradigan 
jarayonlar 
oilaning 
hayoti 
davrlari 
bo‗lib, 
oila 
davomiyligiga muntazam qaytarilib turadi. 
Ushbu har bir davrning o‗ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolari 
mavjud. Oila-nikoh munosabatlari, oila tarbiyasi 
masalalarini o‗rganish ham oila va gender sotsiologiyasidan keng o‗rin 
olgandir. 
Mamlakatimizda 
oilalar 
mustahkamligini, 
ularda 
ijtimoiy-
ma‘naviy muhit barqarorligini ta‘minlash, jamiyat farovonligini 
yuksaltirishga qaratilgan tizimli islohotlar amalga oshirilmoqda. 

---

84 
Konstitutsiyamizda ham oila to‗g‗risida alohida bob ajratilib, oila 
manfaatlari muhofaza qilinayotganligi va oila mustahkamligi tamoyillari 
belgilanib, kafolatlanganligi bejiz emas. 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018 
yil 2 fevraldagi ―Xotin-qizlarni qo‗llab-quvvatlash va oila institutini 
mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari 
to‗g‗risida‖gi 
PF-5325-sonli 
Farmoni 
ham 
oila 
mustahkamligini ta‘minlash, xotin-qizlarning oila va jamiyatdagi rolini 
oshirish, huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilganligi bilan 
ham ahamiyatlidir. 
Hozirgi vaqtda nikoh tuzish shartlari haqida to‗xtalib o‗tadigan 
bo‗lsak, O‗zbekiston Respublikasining Oila kodeksi 14 va 15-
moddalariga muvofiq, nikoh ixtiyoriy ravishda nikoh yoshiga (erkaklar 
uchun ham, ayollar uchun ham 18 yosh) etgandan so‗ng tuziladi. 
Shuningdek, Oila kodeksining 13-moddasiga muvofiq, muhim qaror 
ustida o‗ylab ko‗rishlari uchun nikohlanayotganlarga ariza berilgan 
kundan boshlab 1 oy vaqt beriladi. 
Oila va nikoh munosabatlarini yanada mustahkamlash sohasida 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 18 fevraldagi 
―Jamiyatda ijtimoiy-ma‘naviy muhitni sog‗lomlashtirish, mahalla 
institutini yanada qo‗llab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan 
ishlash 
tizimini 
yangi 
darajaga 
olib 
chiqish 
chora-tadbirlari 
to‗g‗risida‖gi PF-5938-son Farmoni hamda 2020 yil 18 fevraldagi 
―O‗zbekiston Respublikasi Mahalla va oilani qo‗llab-quvvatlash 
vazirligi faoliyatini tashkil etish to‗g‗risida‖gi qarorining qabul 
qilinganligi ham mazkur sohadagi islohotlarni yangi bosqichga 
ko‗taruvchi muhim qadam bo‗ldi 
Yuqorida sanab o‗tilgan hujjatlarga asosan, Mahalla va oilani 
qo‗llab-quvvatlash vazirligiga: 
 jamiyatda «Obod va xavfsiz mahalla» tamoyilining to‗laqonli va 
samarali joriy etilishida har tomonlama ko‗maklashish, oilalar va 
mahallalardagi 
ijtimoiy-ma‘naviy 
muhitni 
sog‗lomlashtirishda 
fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlari bilan yaqin hamkorlik 
o‗rnatish; 

---

85 
 oila institutini mustahkamlash bo‗yicha, eng avvalo, «Sog‗lom 
oila — sog‗lom jamiyat» g‗oyasini hayotga tatbiq etishga yo‗naltirilgan 
yagona davlat siyosatini yuritish, notinch va muammoli oilalarga 
manzilli ko‗maklashishni tashkil etish; 
 xotin-qizlarni qo‗llab-quvvatlashga oid davlat siyosatining 
samarali amalga oshirilishini ta‘minlash, ularning huquqlari va qonuniy 
manfaatlarini himoya qilish, mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi roli 
va faolligini oshirish, xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda 
imkoniyatlar kafolatlarini ta‘minlash; 
 xotin-qizlarning muammolarini o‗z vaqtida aniqlash, yordamga 
muhtoj bo‗lgan va og‗ir ijtimoiy ahvolga tushib qolgan xotin-qizlarga, 
shu jumladan, nogironligi bo‗lgan ayollarga ijtimoiy-huquqiy, 
psixologik va moddiy yordam ko‗rsatish; 
 xotin-qizlarning bandligini ta‘minlash, mehnat sharoitlarini 
yaxshilash, xotin-qizlarni, ayniqsa, qishloq joylardagi yosh qizlarni 
oilaviy va xususiy tadbirkorlikka, hunarmandchilikka keng jalb etish 
masalalarida har tomonlama manzilli qo‗llab-quvvatlash; 
 fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlari faoliyatini qo‗llab-
quvvatlash, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, 
mahalla tizimini rivojlantirish bo‗yicha takliflar ishlab chiqish; 
 fuqarolarning o‗zini o‗zi boshqarish organlarining jamiyatdagi 
o‗rni va rolini kuchaytirish, aholi kundalik muammolari bilan ishlash va 
ta‘sirchan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishdagi mavqeini 
yuksaltirish; 
 mahallalarda 
qonun 
ustuvorligini 
ta‘minlash 
va 
huquqbuzarliklarning oldini olish masalalarida ichki ishlar organlari, 
boshqa davlat idoralari va jamoat tashkilotlarining o‗zaro hamkorligini 
mustahkamlash; 
 yolg‗iz keksalar, ijtimoiy himoyaga muhtoj va kam ta‘minlangan 
oilalarga 
moddiy 
ko‗maklashish, 
ijtimoiy 
qo‗llab-quvvatlashni 
ta‘minlashda huquqiy, uslubiy va amaliy yordam ko‗rsatish, 
nuroniylarning bilim va boy hayotiy tajribasidan yoshlar ma‘naviyatini 
yuksaltirish, ularda vatanparvarlik ruhini mustahkamlash masalalarida 
samarali foydalanish; 

---

86 
 fuqarolar yig‗inlarining moddiy-texnika ta‘minotini yaxshilash 
hamda sohaga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini 
joriy etishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish 
vazifalari yuklatildi. 
Yuqoridagi islohotlarning samarasi sifatida aytib o‗tsak bo‗ladiki, 
mamlakatimizda oila va nikoh munosabatlarini azaliy qadriyatlarimiz va 
bugungi kun talablari asosida rivojlantirish borasida ko‗rilayotgan 
amaliy choralar negizida ana shunday ezgu maqsadlar mujassamdir. 
Ислом динида oila va nikoh munosabatlari йигит ва қизнинг 
дўстлик, меҳр-оқибат, ҳурмат-эътибор, муҳаббат, кечиримлилик, 
самимийлик каби инсоний фазилатлар асосида ҳаѐт кечиришга 
аҳдлашувидир. 
Оила кўрки бўлган аѐллармизга чиройли муомала кўрсатиш, 
ширинсўз бўлиш ва ҳар томонлама яхшилик қилишимиз лозим. 
Уларнинг феъл-атворидаги бирор ҳаракат ѐқмаган тақдирда ҳам 
қўполлик қилмасдан, ширинсўзлик билан камчиликларини айтиш, 
уларни тузатишга кўмаклашиш керак бўлади. Чунки ҳар нарсада 
Аллоҳ таолонинг биз билмаган, ақлимизга келмаган ҳикматлари 
бор. Аѐлларнинг хулқида бир эмас, бир неча яхшилик борлиги 
маълум. Оила саранжом-саришталиги, кийим-кечак ҳамда 
уйларнинг пок ва озодалиги, таом тайѐрлаш борасидаги миннатсиз 
хизматлари ва энг муҳими, тўғри тарбия берилган, кўзлар қувончи 
бўлмиш солиҳ фарзандларни вояга етказиши шундай яхшиликлар 
сирасига киради. Бу ҳақда ҳазрат Расулуллоҳ алайҳиссалом бундай 
деганлар: "Мўмин эркак мўмина хотинига ғазаб қилмасин. Агар