Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

status turli sosial-iqtisodiy tavsiflar (farovonlik, nasl-nasab, 
ma‘lumot va hokazo) ning yig‘indisi sifatida ko‗rib chiqiladi. Tashqi 
qiyofaga nisbatan taassurotga ko‗ra statusni subyektiv baholash «hayoliy 
munosabatlarni» davom ettirish yoki yakunlashga qaror qilish uchun 
muhim; 
-shaxsning sotsial-psixologik tavsifi (empatiya, emosionallik, 
ekspressivlik, o‗zaro tushunish va hamkorlik qobiliyati va hokazo); 
-qadriyatlar, maslaklar va hokazo. Umumiy yoki mos keluvchi 
qadriyatlar doimiy hamkor bilan o‗zaro munosabatni yengillashtiradi va 
nikoh tanlovi to‗g‘risida qaror qabul qilish omili bo‗lib xizmat qilishi 
mumkin. O‗zaro kuchli farqlanuvchi qadriyatlar hatto kuchli ehtiros 
holatida ham nikoh tanlovi uchun yengilmaydigan to‗siq bo‗lishi 
mumkin. F. M. Dostoyevskiyning fikrlarining «qarama-qarshiligi» 
tufayli voz kechishi buning jamlanma misolidir
32
. A.P.Chexovning 
«Jonginam» hikoyasi qahramonining ehtiros, iliq munosabatlar, 
jamiyatdagi mavqeyi tufayli o‗z shaxsi, maslakdan voz kechishi boshqa 
xil jamlama misoldir. 
Moddiy ne‘matlarga almashuvga molik shaxsning sifat va 
tavsiflari, yoki nikoh bozoriga jalb etiluvchi shaxsiy resurslari, yuqorida 
aytilganidek 
nikoh 
tanlovi 
jarayoni 
ishtirokchilari 
tomonidan 
baholanadi. Bunda bozor ta‘riflari yoki almashuv ta‘riflari o‗zaro 
munosabatlarning 
uch 
xil 
darajada 
almashuvning 
ehtimoliy 
30
Гидденс Э. Девять тезисов о будущем социологии// Теория и история экономических и 
социальных институтов и систем. Зима 1993. Т. 1. Вып. 1.
31
Голод С. И. Стабильность семьи: социологический и демографический аспекты. Л., 1984.
32
Гончарова Г. С., Савельев Л. Я. Статический анализ структурных и демографических 
характеристик семьи. Новосибирск, 1985.

---

54 
ishtirokchilari hamda uning sharoitlari va nikohdan o‗tishga qaror qilish 
jarayonini determinallash bilan harakat qiladi. Bernard Murshteynning 
«Stimullar-qadriyatlar-rollar» nazariyasi orqali nikoh tanlovi jarayonini 
to‗liq yoritishga harakat qilgan
33
.
SQR nazariyasi diadik munosabatlari rivojining umumiy 
nazariyasi hisoblanadi. Dastlab u Murshteyn tomonidan mulozamat 
jarayoni tahlili uchun ishlab chiqilib, so‗ngra irqlararo nikohlarni 
o‗rganish uchun tadbiq etilgan. So‗ngra do‗stlik va er-xotinlik 
munosabatlari tadqiqotiga tatbiqan kichik modifikasiyalar yordamida
kengaytirilgan.
SQR nazariyasi «attraksiya (jozibadorlik) va interaksiya nisbatan 
erkin tanlov sharoitida juftlarning bir-biriga taklif etuvchi moddiy 
ne‘mat va majburiyatlar qimmatiga bog‘liqligini» belgilovchi almashuv 
nazariyasi hisoblanadi
34
. Murshteynning fikriga binoan munosabatlar 
rivojlanishi jarayoni o‗zgaruvchan uch sinf yordamida determinallanadi. 
Olim ularni stimullar, qadriyatli qiyoslov va rollar deb nomlaydi. Bu 
o‗zgaruvchilar nikoh tanlovi jarayoni (tanishuv, mulozamat, nikohga 
ahd qilish)da amal qiladi. Lekin har biri bu jarayonning muvofiq 
bosqichlarida maksimal ta‘sir doirasiga ega bo‗ladi. Shunga ko‗ra u 
«rag‘batlash» bosqichi, baholash va rol bosqichi, degan nom oladi
35
.
Rag‘batlash bosqichida individlarni bir-biriga «tortuvchi», 
jismoniy, intellektual, ijtimoiy va boshqa tavsiflar tufayli bir-biriga 
jozibali ko‗rsatuvchi omillar amal qiladi. «Individlar bir-biriga 
amalgalar tomonidan o‗ylab ko‗rilgan rag‘bat atributlari asosida 
intiladi»
36
.
Keyingi bosqich qadriyatlarni qiyoslash bosqichi hisoblanadi. 
Unda qadriyat va ko‗rsatmalar, xususan juftlarning nikoh, jinsiy rollar, 
oiladagi farzandlar soniga ko‗ra bir-birini bilishi va tasavvur etishi 
tizimlari o‗zaro baholanishi lozim bo‗ladi. Murshteynning so‗zlariga 
ko‗ra, «belgilash» qadriyat qiyoslovi bo‗lib, maslakdan kelib chiquvchi 
33
Городская и сельская семья/ Руководитель авторского коллектива В. М. Медков. М., 1987.
34
Гуд У. Социология семьи// Социология сегодня. М., 1965.
35
Гумплович В. Брак и свободная любовь. Одесса, 1906.
36
Демографические перспетивы России. М., 1993.

---

55 
sifatida tasvirlanganda manfaatlar, ko‗rsatmalar, qarashlar va hatto 
ehtiyojlar qatoriga kiradi.
«Qadriyat qiyoslovi bosqichining dastlabki nuqtasi-kishi haqidagi 
axborotni u bilan verbal interaksiya usuli yordamida yig‘ish... Bu yerda 
har kim boshqa, ya‘ni din, siyosiy qarashlar, insonlarga munosabat, 
sport, san‘at, raqs va hokazolarga qiziqish singari axborot haqida so‗z 
bormoqda
37
». 
Ba‘zi kishilar bir yoki ikki dastlabki bosqich asosida nikohdan 
o‗tishlari mumkin. Biroq ko‗pchilik rol bosqichidan ham o‗tadi. 
Murshteynning fikricha, ular uchun qadriyatlarning o‗xshashligi- 
zaruriy, ammo yetarli bo‗lmagan shartdir. Ko‗pchilik uchun rolli 
birgalik erkak va ayollarning oilaviy (oiladan tashqaridagi) roli haqidagi 
tasavvurlari o‗xshashligi shundaydir. 
Rolli birgalikka erishish ehtimol uzluksiz jarayondir, chunki rolli 
pritirka nikoh davomida yuz beradi va hyech qachon yakunlanmaydi
38
. 
Qisqacha aytganda nikoh odatlarini aks ettiruvchi nikoh tanlovining 
asosiy konsepsiyalari shundaydir. Albatta, bu yerda nikoh tanlovi 
jarayoni murakkabliklarini ham, uning nazariy interpretasiyalarini ham 
tugatmaydi.
Biz nikoh harakati, nikoh tanlovi qonuniyatlari bilan dastlabki 
tanishuv ma‘lumotlarini berish niyatida edik. 7-1 sxemada nikoh tanlovi 
madaniy, sotsiologik va psixologik filtrlar orqali harakat va ehtimoliy 
tanlov makonini asta-sekin toraytirish jarayoni sifatida taqdim etilgan
39
.
Nikoh tanlovi jarayoni inson o‗zi o‗ylagan «boshqa», o‗z hayotini 
bog‘lashi va nikohdan o‗tish yoki nikohga o‗xshash munosabatlar 
o‗rnatishi mumkin bo‗lgan yagona kishisini topishi bilan yakunlanadi. 
Shu daqiqadan inson uchun «nikoh harakati» atamasi yordamida 
yoritiladigan hayot bosqichi yakunlanadi va jinsiy va reproduksiya xatti-
harakati bosqichi boshlanadi. Oilani binoga qiyos qilsak, shubhasiz 
uning poydevori bo‗lib nikoh hisoblanadi. Binoning poydevori 
mustahkam bo‗lishi esa uning bunyodkorlariga bog‘liq. Shu ma‘noda 
37
Демографический ежегодник СССР. 1991. М., 1992.
38
Демографический ежегодник Российской Федерации. 1993. М., 19
94.
39
Демографический энциклопедический словарь, М., 1994. 

---

56 
nikohni mustahkam joyda barpo eta olgan insonlarning oilasi 
mustahkam va barqaror bo‗la oladi.
Adabiyotda nikoholdi omillari u yoki bu nikohning yuzaga 
kelishiga asos bo‗luvchi ijtimoiy, iqtisodiy, biologik, fiziologik, 
ma‘naviy, axloqiy va psixologik omillarni o‗zida mujassamlashtiruvchi 
omillar kompleksi, avvalo oila qurayotgan yoshlarning hayotga 
yetilganlik darajasi, oilaviy hayot va nikoh talablariga javob bera olish 
qobiliyati sifatida baholanadi
40
. 
Yoshlarning nikohga yetuklik tushunchasi muammoni yoritishda 
muhim hisoblanadi. Lekin, umuman ―yetuklik‖ tushunchasining o‗zi 
murakkab bo‗lganligi sababli mutaxassis olimlar nikohga yetuklik 
masalasida umume‘tirof etilgan bir to‗xtamga kelishganlaricha yo‗q. 
Masalan, yoshlarning ―intellektual yetukligi‖, ―kasbiy yetukligi‖, 
―ma‘lumot jihatidan yetukligi‖ va shu kabi atamalarni ishlatish mumkin. 
Lekin, nikohga kirish – bu biror bir universitetga imtihon topshirish va 
uni bitirib maxsus diplomga ega bo‗lish degani emas. Nikohga yetuklik 
– bu umuman hayotga yetuklikning o‗ziga xos ko‗rinishidir. ―Olim 
bo‗lish oson, odam bo‗lish qiyin‖ deganlaridek, oilaviy hayotga tayyor 
bo‗lish insonning shaxs sifatida yetilishini talab etadi. Lekin, umuman 
nikohga yetuklikning ma‘lum bir ilmiy me‘yorlari aniqlanganmi, degan 
savol tug‘ilishi tabiiy. Adabiyotda ozmi-ko‗pmi asoslangan 
yondoshuvlarga tayangan holda nikoh oldi omillarining turlicha 
shakllari, ko‗rinishlari haqidagi fikrlarni jamlab bu omillar qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin:
-yoshlarning oilaviy hayotga tayyorligi;
-oila qurish motivlari;
-oila qurishgunlariga qadar bir-birlarini tanish muddati shartlari va 
sharoitlari; 
-bo‗lg‘usi oilaviy hayot haqidagi tasavvurlar va b.
41
Mutaxassislarning ta‘kidlashicha, bu omillarning har biri o‗z 
navbatida yana bir qancha turlarga farqlanishi mumkin. Masalan, 
40
қаранг: Халматова М., Муравьева Н. Ёшлар оилавий ҳаѐт бўсағасида. –Т.: Ўзбекистон, 2000; 
Шоумаров /. Б., Шоумаров Ш. Б. Муҳаббат ва оила. –Т.: Ибн Сино номли нашриѐт, 1994 ва б. 
41
қаранг: Оила психологияси, 91-бет. 

---

57 
nikohga yetuklik deyilganda oila quruvchi yoshlarning jismoniy 
(fiziologik), jinsiy, huquqiy, iqtisodiy, ma‘naviy-axloqiy va psixologik 
kabi yetuklik jihatlari tushuniladi va bularning orasida ba‘zilari aniq 
belgilarga ega bo‗lsa, boshqalari murakkab ko‗rsatkichlarga ega emas
42
. 
Bir so‗z bilan aytganda, yoshlarning nikohga yetuklik darajasini 
ko‗rsatadigan ko‗rsatkichlar-fuqarolik, kasb-hunar, ijtimoiy-iqtisodiy, 
jinsiy, ma‘naviy, psixologik yetuklik, bir so‗z bilan aytganda, to‗laqonli 
shaxs sifatidagi yetukligi oilaning keyingi barqarorligini belgilab 
berishda muhim ahamiyatga ega.
Yetuklikning ushbu jihatlariga muhim e‘tibor qaratish zarurligi 
isbot talab qilmaydi. Farzandlarga huquqiy bilimlarni berish, kasb-hunar 
bo‗lishiga e‘tibor qaratish, o‗zini va o‗z oilasini moddiy jihatdan 
mustaqil ta‘minlay oladigan darajada kamol toptirish har kungidan ham 
bugun dolzarb masala bo‗lib turibdi.
O‗zbek oilalarida shu paytgacha yoshlarning oila qurishlarida 
ularning iqtisodiy jihatdan mustaqilligi masalasiga alohida ahamiyat 
berilmay kelindi. Hayotimizga bozor munosabatlarning kirib kelishi 
bilan bu narsa yaqqol ko‗zga tashlana boshladi. Natijada hozirgacha 
ko‗plab yosh oilalar ota-onasi oilasidan moddiy mustaqillikka erisha 
olmay, ularning yordamiga ko‗z tikib yashash hollari yo‗q emas. Bu esa 
nafaqat ularning oilasi uchun zarar bo‗lib qolmay (bu holat yosh 
oilalarni zaif va mo‗rt qilib qo‗yadi, ularning o‗z kuchlariga ishonchini 
susaytiradi), balki mamlakatimiz taraqqiyoti uchun salbiy oqibatlar 
tug‘diradi, ya‘ni boqimandalik kayfiyatining saqlanib turishiga sababchi 
bo‗ladigan illatdir. 
O‗zbek oilalarida yoshlarni nikoh barqarorligiga qobiliyatli qilib 
tarbiyalashning yana bir muhim jihati – bu hayotiy tajriba masalasidir. 
Ma‘lumki, xalqimizda qizlarni erta turmushga berish, o‗g‘ilni erta uy-
joyli qilishdek odat mavjud. Bu odat ham, albatta, ko‗p omillarga 
bog‘liq. Lekin, hali hayot saboqlarini to‗la o‗zlashtirmagan, hayotni 
yaxshi bilib olmagan yoshlarni hayot girdobiga bunday ―uloqtirish‖ 
ko‗proq farzandlarga muhabbatdan ham ko‗ra o‗zining soxta 
tasavvurlariga, stereotiplpriga qaramlikning belgisidir. Aslida ma‘lum 
42
қаранг: Ўша жойда. 

---

58 
bir hayotiy tajriba, bilimlarsiz yoshlarni nikohga kirishish uchun yetuk 
deb hisoblab bo‗lmaydi. Buni hisobga olish zarur, zero, u nikohning 
mustahkamligini belgilab beruvchi muhim shart-sharoitlarni o‗zida 
mujassamlashtirgandir. Turli hayotiy vaziyatlar va sharoitlarni to‗g‘ri 
baholay olish, voqyelarni to‗g‘ri tushunish, o‗z yutuq va kamchiliklarini, 
bilimlariyu qobiliyatlarini xolis baholay olish insonga hayot tajribasi 
orqali keladi. Demak, yoshlarga oila munosabatlari uchun ko‗proq 
yetuklikka erishish imkoniyatlarini berish zarur. Yoshlarda boshqalarga 
nisbatan g‘amxo‗rlik, kelgusi oilaviy hayot muammolarini adolatli hal 
etish ko‗nikmalarini o‗z hayotlari davomida ―modellashtirish‖ imkoni 
bo‗lishi kerak. Shundagina ularda bo‗lg‘usi barqaror oilaviy hayot 
tasavvurlari hosil bo‗ladi.
Nikoh mustahkamligida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‗lgan yana 
bir omil - bu yosh masalasidir. Demografik nuqtai nazardan oila 
qurayotgan avlod yosh jihatdan qanchalik katta bo‗lsa, u oila hayoti 
uchun shunchalik yetuk bo‗ladi. Bunda hayotiy tajriba masalasi ko‗zda 
tutiladi. Oilaga tayyor bo‗lish uchun yoshlar o‗rta yoki oliy o‗quv 
yurtlarini tamomlashlari, u yoki bu kasb yoki hunarni egallagan 
bo‗lishlari maqbuldir.
Lekin, boshqa bir tomondan hozirgi yoshlar hayotidagi bir 
tendensiyani ham hisobga olish zarur. U ham bo‗lsa hozirgi yoshlardagi 
akselerasiya, ya‘ni tez voyaga yetishish jarayonidir. Fikrimizcha, bu 
O‗zbekiston yoshlari uchun ham xos. O‗zbekiston Respublikasining 
«Oila kodeksi» 15-moddasiga binoan erkaklar uchun 18 yosh, ayollar 
uchun 17 yosh minimal nikoh yoshi qilib belgilangan
43
.
Mutaxassislarning ko‗rsatishicha, turli mamlakatlarda urf-odatlar 
va milliy an‘analarga bog‘liq ravishda erkak va ayollarning turlicha 
minimal nikoh yoshi belgilangan. Masalan, erkaklar uchun u 14 yoshdan 
(Irlandiya, Ispaniya va Lotin Amerikasidagi ayrim davlatlarida) — 21 
yoshgacha (Polsha, Avstriya, Germaniya va ayrim Skandinaviya davlat-
larida) bo‗lgan davr orasiga to‗g‘ri keladi.
Shunisini ham e‘tiborga olish zarurki, yoshlarda jinsiy yetilish 
14—16 yoshlarda, huquqiy yetuklik — 18 yoshda, kasb-hunarni 
43
қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексига шарҳлар. –Т.: Адолат, 2000, 44-бет. 

---

59 
egallash va kasbiy yetuklik 28—30 yoshlarda, iqtisodiy mustaqillikka 
erishish esa, odatda 20 yoshdan 30 yoshgacha bo‗lgan vaqt oralig‘ida 
amalga oshadi. Shu ma‘noda yoshlarga keng ko‗lamdagi zamonaviy 
bilimlarni, kasb-hunar ko‗nikmalarini berish maqsadga muvofiq.
Keltirib o‗tilgan ushbu nikoholdi omillari bilan bir qatorda nikoh 
mustahkamligida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‗lgan omillardan yana 
biri —nikoh qurish motivlaridir. 
Oila qurish tomon bo‗lgan yo‗lni aslida ―nikoh motivlari - 
nikoholdi omillari - nikoh - oila‖ shaklida tasavvur qilish mumkin. Bu 
shuni anglatadiki, nikohga chorlovchi motivlar oila qurishda muhim rol 
o‗ynovchi holatdir. Umuman motiv yoki motivasiya - bu qiziqtiruvchi 
omil, ma‘lum bir faoliyatning yuzaga kelishiga asos bo‗luvchi turtki, 
ehtiyojlarni amalga oshirishga harakatlantiruvchi istaklardir
44
.
Maxsus adabiyotlarda ko‗plab oila motivlarni umumlashtirgan 
holda bir qancha guruhga ajratiladi: 
-sevgi tufayli oila qurish; 
-moddiy yoki o‗zga manfaatdorlik tufayli oila qurish; 
-stereotip bo‗yicha oila qurish.
Qaysi motiv nikoh va oila mustahkamligini kuchliroq ta‘minlaydi, 
degan savolga javob berish oson emas. Albatta, o‗z-o‗zidan sevgi 
asosiga qurilgan nikoh va oila mustahkam bo‗ladi, degan fikr dastavval 
odamning xayoliga keladi. Mutaxassislar fikriga ko‗ra ham, sevishib 
turmush qurgan juftliklarning aksariyati eng baxtli oilaviy hayot 
kechiradilar. Lekin statistik ma‘lumotlarga ko‗ra ajralishlarning 
ko‗pchilik qismi ham aynan sevishib oila qurgan juftliklarga to‗g‘ri 
kelar ekan
45
.
Sevgi, albatta, sevishganlar bir-birlarini e‘zozlab, avaylab, o‗zaro 
manfaatlarini 
uyg‘unlashtirgan 
holda 
yashasalar, 
oilani 
mustahkamlovchi kuch bo‗lib xizmat qiladi. Lekin nikohdagi shaxs
turmush o‗rtog‘ini emas, o‗zini sevsa, o‗z manfaatidan voz kechib, 
sevgisini ehtiyotlab yashamasa, unda haqiqiy sevgining bo‗lishi 
44
қаранг: Холбеков А., Идиров У. Социология (изощли луғат-маълумотнома). –Т.: Ибн Сино 
номли нашриѐт, 1999, 90-бет. 
45
қаранг: Оила психологияси 101-102 бетлар. 

---

60 
mushkul. Ko‗pincha oila uchun jafo chekmasdan turib vafo kutish 
oqibatida yoshlar oilaviy hayotdan kutgan narsalari qolib ketib, mutlaqo 
noxush holatlarga duch keladilar. Bunday holda sevgi oila
mustahkamligiga xizmat qilmaydi. 
Moddiy manfaat tufayli oila qurish ko‗pincha oilaviy hayotda 
kutilgan maqsadga olib kelmaydi. Chunki, ko‗zlangan maqsadga bu 
holda ko‗pincha erishilmaydi, bu esa ulug‘ shoir Alisher Navoiy 
―G‘urbatda g‘arib shodmon bo‗lmas emish‖ deganlaridek, oilaviy baxtni 
sarobga aylantirib qo‗yadi. Oilaviy hayot uqubatga aylanadi, oila 
dengizda halokatga uchragan kema misol inqirozga yuz tutadi. 
Agar statistikaga ishonadigan bo‗lsak, jihatdan eng mustahkam 
oilalar stereotip bo‗yicha, ya‘ni hamma qilgan ishni qilish qabilida oila 
qurgan juftlarga to‗g‘ri kelar ekan. Bunday oilalarda ajrashishlar 
miqdori oldingi ikki motiv asosida qurilgan oilalarga nisbatan kam 
ko‗rsatkichni tashkil etar ekan
46
.
Shunday ekan, qanday motiv asosida oila qurish lozim degan 
muammo tug‘ilishi tabiiy. Albatta, har bir yosh o‗z taqdirini o‗zi hal 
qiladi. Ammo, nima bo‗lganda ham oila mustahkamligini ta‘minlovchi 
muhabbat tuyg‘ulari hayotiy tajriba, chuqur mulohaza bilan 
uyg‘unlashgan holda oilaviy baxtni ta‘minlash mumkinligini yoddan 
chiqarmaslik zarur. 
Oila mustahkamligiga bevosita aloqador bo‗lgan nikoh oldi 
omillarini guruhlashtirishda yoshlarning oila qurgunlariga qadar bir-
birlarini qancha vaqt bilganliklari, ular qanday sharoitlarga ko‗ra 
tanishib oila qurishlari muhim ahamiyatga ega. Biz tadqiqotimizning 
tegishli joyida bu haqda to‗xtalgan edik. Biz ta‘kidlagan edikki,
xalqimizda har doim ham yoshlarning o‗zlari boshqalarning 
aralashuvisiz bir-birlarini ma‘lum bir muddat bo‗lajak turmush o‗rtoqlari 
sifatida bilib yurishlari, bir-birlarining shaxsiy xususiyatlari, mijozlari, 
dunyoqarashi haqida aniqroq ma‘lumotlarga ega bo‗lishlariga ahamiyat 
berilavermaydi. Vaholanki, bu holatlar ularning kelgusi hayotlariga 
favqulodda ta‘sir o‗tkazishi mumkin.
46
қаранг: Ўша жойда, 101-102-бет. 

---

61 
Mustaqillik yillarida oilaviy hayotda yuz bergan eng katta 
o‗zgarishlardan biri - bu Oila kodeksining qabul qilinishi bo‗ldi. Ushbu 
kodeksda nikohdan oldin bo‗lg‘usi kelin-kuyovlarning nikohdan oldingi 
holatlari masalasiga ham katta e‘tibor berilgan. Xususan, yoshlar 
nikohdan o‗tish uchun ariza berganlaridan so‗ng bir oy muhlat ichida 
ular o‗z niyatlarini tasdiqlashlari ko‗zda tutilgan. Albatta, bu oilalarning 
mustahkam asosini, poydevorini yaratishga qaratilgan qoidadir. Ammo, 
yoshlarimizning aksariyati hali nikohdan o‗tishga oid mavjud yuridik 
hujjatlarni yetarli darajada bilmaydilar. Tabiiyki, shunga mos tarzda 
unga amal qilavermaydilar.
Maxsus adabiyotlarda yoshlar bir-birlarini qancha muddat 
davomida bilsalar, ularning bo‗lajak hayotlari qanchalik mustahkam 
bo‗ladi degan masalaga e‘tibor qaratib kelinadi. Bunda nikohgacha 
tanishish muddatining qisqaligi maqsadga muvofiq emas deb 
baholanadi. Ayrim tadqiqotlarga ko‗ra, oila qurgunga qadar bir-birlarini 
bir oy va undan kam vaqt bilgan er-xotinlar miqdori ajrashib ketgan er-
xotinlar orasida ko‗pchilikni tashkil qiladi. Shuningdek, bir-birlarini oila 
qurgunga qadar 5-10 yil va undan ko‗p vaqt bilishlari ham bo‗lajak er-
xotinlarning bir-birlariga nisbatan hissiyligining o‗tmaslashib qolishiga 
olib kelishi ham mumkin ekan. Shu ma‘noda psixologik adabiyotlarda 
bo‗lajak er-xotin sifatida bir-birlarini yarim yildan bir yilgacha bilish 
eng maqbul muddat deb ko‗rsatiladi. Bu vaqtda yigit-qizlar bir-birlari 
haqida yetarli bilimlar, ma‘lumotlarga ega bo‗lishga ulgurishar ekanlar.
Nikoh va oiladek murakkab va ko‗pqirrali tizimlarning 
shakllanishida va keyingi amal qilishida alohida xususiyat va ahamiyat 
kasb etuvchi holat - bu yoshlarning tanishish shartlari masalasidir.
Insonning hayotiy faoliyati qanchalik hodisayu jarayonlarga, 
tasodiflarga boy bo‗lsa, yoshlarning bir-birlari bilan tanishish 
imkoniyatlari va shart-sharoitlari ham shunchalik rang-barangdir. 
Ko‗cha-ko‗y, ta‘lim muassasalari, dam olish, davolanish, sport 
maskanlari, jamoat transporti, to‗y-tomosha, turli tadbirlar, odamlar 
ko‗plab to‗planadigan joylar, xullas, inson qayerda mavjud bo‗lmasin, 
shularning barchasida boshqa odam, boshqa jins vakiliga talpinadi va 
tanishish uchun imkon qidiradi.

---

62 
Tanishish vositalari ham turlichadir. Avvalo, inson boshqa jins 
vakili bilan shaxsiy xususiyatlari, ma‘naviy jihatlari, madaniyati, 
tarbiyasiga yarasha mustaqil tarzda tanishadi. Lekin bunga jur‘ati 
yetmagan inson boshqalar vositasida tanishishlari mumkin.
O‗zbek xalqida yangi oilalarning shakllanishida sovchilik instituti 
keng tarqalgan. Aytish mumkinki, bu tarixan shakllangan noyob institut 
yordamida oila mustahkamligini ta‘minlashning hayotiy tajribaga 
asoslangan o‗ziga xos jihati namoyon bo‗ladi. Albatta, bu kabi institutlar 
boshqa xalqlarda ham bor, lekin u aynan o‗zbeklarda oilani barqaror 
qilish ehtiyojidan kelib chiqadi. Boshqacha aytganda, sovchilik - 
nikohning yuzaga kelishining muhim sharti hisoblanadi, shu ma‘noda u 
to‗g‘ridan-to‗g‘ri nikoh-oila mustahkamligiga qaratilgan. Sovchilik 
shuning uchun ham nikoh-oila munosabatlarida muvozanatlovchi 
mexanizm rolini o‗ynaydi. Gap shundaki, yoshlar o‗zlari tanlagan 
odamni har tomonlama xolis va to‗g‘ri baholay olmasliklari mumkin. Bu 
borada kattalarning ―Yetti o‗lchab bir kesishga‖ asoslangan 
mulohazalari qo‗l keladi. Bu yana shunisi bilan ham ahamiyatliki, 
yoshlar shu tariqa o‗zlari uchun mos inson bilan turmush qurish, o‗z 
nikohlariga mas‘uliyat bilan yondoshish, o‗z oilasi mustahkamligi uchun 
kurashish, uning hayoti uchun javobgarlikni zimmasiga olish sabog‘ini 
oladilar. 
Albatta, bu masalada ham muammolar yo‗q emas. Hozirgi vaqtda 
ba‘zan oilaning moddiy va ijtimoiy holati, mavqyeiga ko‗proq e‘tibor 
berilib, nikohning asl sababchilari - bo‗lajak kelin-kuyov manfaatlari, 
ularning bir-birlariga mos kelishi yoki kelmasligi jihatlari unutilib 
qo‗yilmoqda. Bunday vaziyatlarda yoshlarning fikri, munosabatlari 
hisobga olinmay qolishi mumkin. Bu esa ular quradigan oila 
mustahkamligiga jiddiy xavf tug‘diradi
1
. 
Oila mustahkamligiga ta‘sir etuvchi yana bir omil - bu yoshlarning